GÜNEYDOĞU ANADOLU. Neotetis güney (ana) kolu GÜNEYDOĞU ANADOLU Neotetis güney (ana) kolu Bitlis-Zagros Kenet kuşağı Arap Platformu Ekay Zonu Orojenik Kuşak

Alp-Himalaya kuşağı içinde kıta kıta çarpışmasına örnek. Afrika - Arap levhasının kuzeydeki kıta topluluğu ile Orta-Miyosen’de çarpışması.

Güneydoğu Torosların ve Zagros dağlarının doğrultusu boyunca uzanır. Maraş ve Adıyaman çevresinde başlar ve Çüngüş-Ergani-Lice-Kulp-Sason-Kozluk ve Pervari’den geçerek Hakkâri yakınlarından İran’a ve Basra Körfezi’ne KB-GD doğrultusunda uzanır.

GÜNEYDOĞU ANADOLU’NUN ANA TEKTONİK BİRLİKLERİ Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı, Bitlis–Zagros Kenet Kuşağı’nın batı kesimlerini oluşturmaktadır. Gelişme ortamları, gelişme koşulları ve yapısal özellikleri açısından değerlendirildiğinde, GD Anadolu’da yaklaşık doğu – batı gidişli iki zon ayırt edilmiştir. Bunlar, güneyden kuzeye doğru; 1-Arap platformu 2-Orojenik kuşak Orojenik kuşak kendi içinde, güneyden kuzeye doğru Ekay zonu Nap alanı olmak üzere istifsel ve yapısal nitelikleri farklı iki as bölüme ayrılmaktadır.

Nap Zonu Üst Nap Alt Nap İmbrike Zon (Ekay Zonu) Arap Platformu

ARAP PLATFORMU Arap platformunun doğu kesimlerindeki istif, Alt Paleozoyik – Alt Miyosen yaşlı, genellikle denizel ortamda gelişen ve çoğunlukla süreklilik gösteren bir çökel dizi ile temsil edilir. Otokton nitelikli bu çökel dizi üzerine değişik dönemlerde allokton birimler yerleşmiştir. Arap platformunun doğu kesimlerinde Arap platformuna ait istif, “Alt Otokton İstif” ve “Üst Otokton İstif” olmak üzere ikiye ayrılır. Arap platformu üzerinde yapısal nitelikleri farklı iki bölge ayırt edilmektedir. Bunlar; kuzeyde, orojenik kuşağa bitişik olan ön ülke kıvrım şaryaj kuşağı ve bundan güneye gidildikçe kıvrım ve şaryajlanma etkilerinin giderek azaldığı kesimlerdir. Aralarındaki sınır, dereceli geçişlidir. Ön ülke kıvrım-şaryaj kuşağı, platformun orojenezden etkilenmiş kuzey kesimlerini temsil eder ve ayrıca paraotokton ve allokton birlikleri de içerir. Yapısal olarak, duraylı Arap platformunun Pan-Afrikan bir temel üzerinde gelişmiş birimleri, bu zonda şiddetle kıvrımlanmış ve şaryajlanmıştır. Bu etkiler Arap platformunun da kuzeyinde yeralan bir ekaylanmış zona (ekay zonu) doğru şiddetlenerek artar. Güneydoğu Anadolu’nun batı kesimlerinde, Arap platformu üzerine nap yerleşimleri Geç Kretase ve Eosen olmak üzere iki dönemde gelişmiştir. Güneydoğu Anadolu’nun doğu kesimlerinde ise, Arap platformu üzerine sadece Geç Kretase döneminde nap yerleşimi gözlenir. Birinci fazda ofiyolit napları, beraberindeki tektonik birliklerle Arap platformu üzerine yerleşmiştir. Bu deformasyon fazı Güneydoğu Anadolu'da kıta-kıta çarpışmasına neden olmamış, okyanusal ortam, Arap platformunun kuzey devamında varlığını korumaya devam etmiştir. Bu okyanus tabanı bütünüyle Geç Eosen başlarında tüketilmiş ve kalıntı denizler kaba detritiklerle hızlı bir şekilde doldurulmaya başlanmıştır. Daha sonra, kuzeyde yer alan ve başlıca ofiyolitik ve metamorfik naplardan oluşan nap alanı ile güneyde yer alan Arap platformu arasındaki yaklaşmanın progresif olarak devam etmesi, bu iki bölge arasında yeralan birimlerin sıkıştırılıp dilimlenmesine neden olmuş ve giderek ekay zonu şekillenmeye başlamıştır. Alt Miyosen döneminde ise naplar ve bunun güney cephesini oluşturan ekay zonu bir bütün halinde güneye doğru ilerleyerek Arap platformu üzerine bindirmişlerdir. Arap platformunun doğu kesimlerinde Arap platformuna ait istif, “Alt Otokton İstif” ve “Üst Otokton İstif” olmak üzere ikiye ayrılır. Güneydoğu Anadolu’nun batı kesimlerinde, Arap platformu üzerine nap yerleşimleri Geç Kretase ve Eosen olmak üzere iki dönemde gelişmiştir. Güneydoğu Anadolu’nun doğu kesimlerinde ise, Arap platformu üzerine sadece Geç Kretase döneminde nap yerleşimi gözlenir. Alt Miyosen döneminde ise naplar ve bunun güney cephesini oluşturan ekay zonu bir bütün halinde güneye doğru ilerleyerek Arap platformu üzerine bindirmişlerdir.

OROJENiK KUŞAK Arap levhasının kuzeyinde yer alır. Orojenezin gelişimiyle oluşan iki farklı kuşağı içerir. Bunlar; a) Ekay zonu (Şaryaj cephesi – İmbrike Zon) b) Nap alanı'dır.

Ekay zonu (İmbrike Zon) Naplar ile Arap platformu arasında sıkıştırılarak dilimlenmiş D-B gidişli dar bir zonu temsil eder. Ekay zonu, batıya doğru, kompresif tektonizmadan nispeten korunmuş olan Misis Andırın dağlarına doğru giderek genişler ve Misis - Andırın dağ kuşağını tümüyle kaplar. Ekay zonuna nazaran sıkışmadan korunmuş olan bu dağ kuşağı, bu nedenle "Orojenezden korunmuş kuşak olarak kabul edilebilir.

Ekay zonu (İmbrike Zon) Ekay zonu, Kretase – Miyosen aralığına ait volkanik ve sedimanter birimleri içermektedir. Ekay zonu’nun en alt kesimi Alt Miyosen yaşlı fliş istifi (Hompur Fm.) ile temsil edilir. Bu istif, ofiyolitik bir temel üzerinde yer alan Üst Kretase – Alt Eosen yaşlı pelajik kireçtaşı, şeyl, çört ve marn istifi (Harami Fm.) tarafından tektonik olarak üzerlenir. Bunlar, asidik – ortaç lav ara katkıları ve ofiyolit, volkanit, metamorfik bloklar içeren Eosen – Oligosen yaşlı türbiditik istif (Hakkari Gurubu) tarafından uyumsuzlukla örtülür. Hakkari Gurubu, ekay zonunun batı kesimlerindeki Savran Alacık Fms. / Helete volkanitleri ve Nap zonundaki Erçek Fm. ve Gövelek volkanitlerinin tektonik bir karmaşığıdır. Bu istif, Harami Fm. tarafından tektonik olarak üzerlenmiştir. Ekay zonu içerisinde yer alan birimler, naplar ile otokton nitelikli Arap platform istifi arasında geçiş oluşturur niteliktedir. Bu zonda genellikle tektonik dilimler halinde yer alan birimler yaşlıdan gence doğru terslenmiş olup Miyosen'de topluca Arap otokton istifi üzerinde ilerlemiştir.

Nap alanı Farklı ofiyolitik topluluklar ile onun üzerinde yer alan metamorfik masiflerin naplarından oluşmaktadır . Ofiyolitler, okyanusal ortamların kalıntılarıdır, Metamorfik masifler ise Toros tektonik birliğine ait bir topluluğu temsil etmekte olup, bir nap halinde güneye ilerleyerek burada orojeneze katılmıştır. Nap alanının doğu kesimleri “Alt Nap ve “Üst Nap” olmak üzere iki yapısal düzeye ayrılmaktadır.

Nap zonunda yerleşim dönemleri Erken Paleosen sonu – Erken Eosen Geç Lütesiyen Geç Oligosen Alt ve Üst Nap dilimleri bu dönemlerde bir araya geldikten sonra topluca Erken Miyosen Sonu ’nda Arap Levhası üzerine itilmişlerdir. Bu dönem orojenik gelişimin en son dönemidir.

ALT NAP Alt Nap dilimi genellikle Alt Paleozoyik – Kampaniyen yaşlı metasedimanter birimlerden oluşmaktadır. Güneydoğu Anadolu’daki metamorfik masifler batıdan doğuya doğru Keban, Malatya, Pötürge, Bitlis masifleri adı ile bilinir. Alt nap diliminde, Lütesiyen yaşlı volkanosedimanter istif (Maden Grubu), normal ilişki ile Üst Kretase – Eosen yaşlı volkanosedimanter birimler (Yüksekova Grubu), ofiyolitik kayaçlar (Berit metaofiyoliti) ve Bitlis Masifi birimleri üzerinde yer almaktadır. Maden Grubu aynı zamanda Bitlis Masifi napı tarafından üzerlenmiştir.

Keban (KM) Malatya (MM) Pötürge (PM) Bitlis (BM) Güneydoğu ve Doğu Anadolu’daki metamorfik masifler Engizek - Binboğa (EM) Keban (KM) Malatya (MM) Pötürge (PM) Bitlis (BM)

ALT NAP Güneydoğu Anadolu’nun doğu kesimlerinde, Bitlis masifi ve Maden Grubu Üst Lütesiyen – Üst Oligosen yaşlı sedimanter istif (Erçek Fm.) ve volkanikler (Gövelek Volkanitleri) tarafından üzerlenmektedir. Kuzeyde, Erçek Fm. Kampaniyen – Alt Eosen yaşlı volkanosedimanter birimler (Yüksekova Gr.) ve onu tektonik olarak üzerleyen ofiyolitik birimler üzerinde yer alır.

ÜST NAP Ofiyolitik, volkanik ve sedimanter topluluklardan oluşmaktadır. Tabanda, ofiyolitik temel üzerinde gelişmiş lav – sediment topluluğu (Yüksekova Gr.) yer alır. Bu topluluk, Bitlis metamorfiklerine ait birimleri tektonik dilimler halinde içeren zayıfça metamorfik bir ofiyolit dizisi (Mordağ metaofiyoliti) tarafından tektonik olarak üzerlenir. Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı’nın doğu kesimlerinde metaofiyolitik birimler güneye doğru Yüksekova Grubu’nun Kampaniyen – Paleosen yaşlı volkanosedimanter birimleri üzerine Erken Paleosen sonunda itilmiştir.

ÜST NAP Bunlar topluca Üst Paleosen taban yaşlı birimler (Üst Paleosen – Alt Eosen yaşlı sedimanter istif / Sekse Fm. ve ortaç lav katkıları içeren Üst Lütesiyen – Oligosen yaşlı sedimanter birimler / Kırkgeçit Fm.) tarafından örtülmektedir. Alt ve Üst nap dilimleri Geç Oligosen sonu – Erken Miyosen aralığında gelişen türbiditik birim (Alibonca Fm.) tarafından topluca örtülmüşlerdir.

Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı’nda yer alan volkanosedimanter birimler

Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı’nda yer alan volkanosedimanter birimler Üst Kretase – Üst Oligosen aralığı yaşa sahip volkanosedimanter birimler; Yüksekova Gurubu Helete volkanitleri Maden Gurubu Gövelek volk.

Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı’nda yer alan volkanosedimanter birimler Nap zonu ve Ekay zonu içerisinde, Geç Kretase – Geç Oligosen aralığında Neotetis’in kuzeye doğru dalmasına bağlı olarak çeşitli ada yayı volkanitleri ve ilişkili birimler gelişmiştir. Bu volkanik birimlerin yaşları batıdan doğuya doğru gidildikçe gençleşmektedir. Bu durum, okyanus tabanının oblik olarak dalıp – batması sonucu gelişmiştir.

Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağı’nda yer alan volkanosedimanter birimler Yüksekova Gurubu (Üst Kretase – Alt Eosen) Helete Volkanitleri (Orta – Üst Eosen) ofiyolitik temel üzerinde gelişmiş bir adayayı volkanizmasının ürünleridir. Maden Gurubu (Orta Eosen), Helete volkanik zinciri arkasında gelişmiş yay ardı havza ürünüdür. Gövelek volkanitleri (Üst Lütesiyen – Üst Oligosen)

YÜKSEKOVA GRUBU Ofiyolitik bir temel üzerinde (Berit Metaofiyoliti) gelişmiştir. Bu grup lav arakatkılı Üst Kretase – Alt Eosen yaşlı pelajik sedimentlerden oluşmaktadır. Orojenik kuşağın doğu kesimlerinde, pelajik sedimentlerin yaşı Kampaniyen – Paleosen ile sınırlıdır. Bu istif Erken Paleosen döneminin sonlarında, Mordağ Metaofiyolitleri’nin yerleşimi nedeniyle deforme olmuştur. Van Gölü güneydoğusunda Yüksekova Grubu’nun sedimentlerinin yaşı Erken Eosen’e kadar uzanmaktadır. Yüksekova Grubu, Orojenik Kuşağın doğu kesimlerinde hem Alt hem de Üst nap içerisinde yer alır.

YÜKSEKOVA GRUBU Geç Kretase Erken Eosen

HELETE VOLKANİTLERİ Helete Volkanitleri, Orta – Üst Eosen yaşlı sediment ara katkılı ortaç lav ve piroklastik kayalardan oluşur. Güneydoğu Anadolu’nun batı kesimlerinde, kuzeydeki metamorfit napı ile güneydeki Üst Eosen – Oligosen yaşlı wild fliş çökelleri ile temsil edilen Savran – Alacık Fms. arasında tektonik bir dilim konumunda yer almaktadır. Güneydoğu Anadolu’nun doğu kesimlerinde, Alt Nap Metamorfik napının eşdeğeridir. Ekay Zonu içerisindeki Eosen – Oligosen yaşlı Hakkari Grubu ise, wild fliş çökellerinin eşdeğeridir. Doğu alanlarda Helete volkanitlerine benzer birimler, Ekay Zonu’nda itki dilimleri halinde bulunmaktadır.

HELETE VOLKANİTLERİ Erken Eosen Orta Eosen

MADEN HAVZASI Ada yayı volkanizmasının arkasındaki alanda, özellikle yanal atımlı sistemlerin de etkisiyle Orta Eosen başında, yayardı bir çanak halinde Maden havzası açılmıştır Maden havzasının kuzey kenarı, metamorfik masifler ile onun altında yeralan ofiyolitik bir nap paketini parçalayarak açılmıştır. Bu nedenle Maden grubunun tabanında GD Anadolu'nun muhtelif yerlerinde değişik türden birimlerin yeraldığı görülmektedir. Havzanın güney kenarı volkanik kuşağa yaslı olmalıdır. Çünkü, volkanik kuşaktan Maden havzasına gereç aktarıldığının verileri vardır. Maden havzasının kısa ömürlü bir havza olduğu bilinmektedir. Çünkü, Orta Eosen başında açılan bu çanak, Orta Eosen sonunda, kuzeyden güneye ilerleyen nap paketinin üzerinden geçmesiyle kapanmıştır. Maden grubu üzerine yerleşen bu napların üzerinde, Üst Eosen'de yeni bir çökel dizi gelişmiştir. Nap örtüsü altında, Maden grubu birimleri dinamik metamorfizmaya uğramıştır. Metamorfizma, napı örten üst Eosen çökellerinde görülmemektedir. Metamorfizmaya neden olan olay, nap yükü altında derine gömülme, farklı birimlerin dokanakları boyunca etkili olmuş olan rejyonal makaslama ve bölgede Maden havzasına çok uzak olmayan andezitik volkanizmayı doğuran rejyonal termal dom gelişiminin de etkileri olduğu söylenebilir.

MADEN HAVZASI