TÜRKİYEDE KUŞBURNU SELEKSİYONLARI HAZIRLAYAN : Ferit Çelik DANIŞMAN : Doç .Dr.Ahmet Kazankaya (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü)

GİRİŞ Çok farklı ekolojik koşullara uyum sağlayabilen kuşburnu bitkisi; bu özelliğinden dolayı Ülkemizin hemen hemen her yöresinde doğal olarak yetişmektedir. Farklı kuşburnu genotiplerini doğru ve tam olarak belirlemek için seleksiyon kriterleri eksiksiz ve hedefe yönelik olarak uygulanmalıdır. Ancak bu şekilde uygulama ile üstün özelliklere sahip olan kuşburnu tipleri doğru olarak tespit edilip ortaya konulabilir. Seleksiyonda önemli olan, arzu edilen karakterlere sahip tiplerin populasyon içerisinde bulunması ve bu tiplerin seleksiyon kriterlerine uygun olarak seçilmesidir.

KUŞBURNU ISLAHINDA SELEKSİYON KRİTERLERİ Kuşburnu seleksiyonunda ıslah amacının belirlenmesi için, öncelikle kısa ve uzun vadeli hedeflerin ortaya konulması gerekir. A.Kısa Vadeli Hedefler Kısa vadeli hedefler ortaya konulurken, öncelikle doğal olarak yetişen bitki populasiyonunda farklı genotiplere sahip olan tipler;seleksiyon kriterleri esas alınarak seçilmelidir. Doğal olarak sağlıklı bir şekilde yetişen kuşburnu populasyonunda, şu seleksiyon kriterleri esas alınmalıdır. 1.Meyve İriliği: Meyve iriliği hem teknolojik değerlendirme (işleme) yönünden, hem de verim yönünden önemli bir seleksiyon kriteridir. Ülkemizde doğal olarak yetişen Rosa türlerinde meyve uzunluğu 0.5 – 2.5 cm.,meyve ağırlığı ise 1 – 6.015 gr. arasında değişmektedir. 2.Meyve Verimi: Seleksiyon çalışmalarında, selekte edilecek tiplerde; meyve iriliği ile birlikte, ağaç başına ve dekara verim esas alınmaktadır.

3.Meyve Eti/ Çekirdek Oranı: Gerek teknolojik değerlendirme ve gerekse tüketim açısından kuşburunlarının asıl yararlanılan kısmı, meyvelerin et kısmıdır. Bu nedenle selekte edilecek tiplerde et kısmının fazla olması istenen bir özelliktir. Yapılan seleksiyon çalışmalarında, meyve eti oranı yabani kuşburunlarında % 61.45 – 68.23 arasında olduğu, kültür çeşitlerinde ise bu oran yapılan ıslah çalışmaları ile % 75 – 80’e kadar çıktığı bildirilmektedir (Arslan ve ark., 1996). 4.Kuru Madde Ve SÇKM Miktarı: Özellikle ürünün işlenmesinde, kuru madde ve suda eriyebilir kuru madde oranları önemli verimlilik kriterlerinden birisidir. Ülkemizde yapılan kuşburnu seleksiyonu çalışmalarında kuru madde oranları %18.93– 79, SÇKM oraları ise %12 –45 arasında değişmektedir.

5. Askorbik Asit (Vitamin C) Oranı: İnsan sağlığı ve beslenmesinde büyük öneme sahip olan C vitamini dünyada meyve türleri içerisinde en fazla kuşburnu meyvesinde bulunmaktadır (Ağaoğlu vd. 1987). Meyvenin bu özelliğinden dolayı kuşburnu seleksiyonunda üzerinde durulması ve araştırılması gereken en önemli kriterlerinden birisi, meyvenin ihtiva ettiği vitamin C miktarının tespitidir. Kuşburnu meyvelerindeki vitamin C miktarı türlere, meyvenin olgunluk derecesine, toplama zamanına, yetiştiği rakıma ve bölgenin iklim ve toprak şartlarına göre 100–5300 mg./100 gr. arasında bir değişim gösterdiği tespit edilmiştir (Kurucu.,S.ve Keskinoğlu,C.,1990). Ülkemizde ise yapılan araştırmalarda vitamin C miktarı 417.3 – 3062 mg/100 gr. arasında değiştiği bildirilmektedir (Yamankaradeniz, R. 1992, Tekeli, T. 1968).

Çizelge 1. Tür ve Bölge bazında bazı kuşburnu türlerinin vitainC içeriği (Ercişli’den1996). TÜR Vit. C (mg/100gr) TÜR Vit. C (mg/100gr) (Slovakya) (Danimarka) R. tomentosa 118 *R. rubiginosa 400-430 R. arvensis 465 *R. canina 400-790 R. gallica 499 R. dumalis 630 R. juntzilli 564 *R. rugosa 700-1060 R. vagiana 629 R. sweginzowii 760-1110 R. prcnacantha 754 R. sherardii 1030-1430 R. subcanina 867 R. villosea 1170-1460 R. vosagiaca 1213 R. pendulina 1170-1560 R. pimpinellifolia 1241 R. moyessi 2290-2330 R. agrestis 1539 1853 R. eliptica 2122 *R.rubiginosa 2490 2730 R. micrantha 2828 R. corymbifera 4571 R. glauca 5108 R. cinnamomeae 5300

6. Renk Maddeleri: Kuşburunlarında özellikle provitamin A kaynağı olan karotenler, oldukça önemlidir. Provitamin A’nın aynı zamanda C Vitaminini koruyucu etkisi olduğu belirtilmektedir (Yamankaradeniz, R. 1982) Bunedenle kuşburnu seleksiyonunda meyvenin ihtiva ettiği renk maddelerinden özellikle karotenler üzerinde durulmalıdır. 7. Dikensizlik: Kuşburnu çalılarında,meyvelerin hasadının kolaylaştırılması bakımından, dikensizlik oldukça önemli bir seleksiyon kriteridir. Ancak gerek yurt dışı ve gerekse yurt içinde yapılan seleksiyon çalışmalarında,dikensiz tiplere çok az rastlanmıştır. Ülkemizde Yapılan seleksiyon çalışmalarında; Gümüşhanede 3,Tokatt’a ise 1 Tip tespit edilmiştir.

B.Uzun Vadeli Hedefler: 8.Erkencilik: Farklı olum zamanlarına sahip olan kuşburnularında, özellikle hasat ve işlemede kolaylık sağlama açısından,erkenci tiplerin elde edilmesi önemli bir ıslah amacıdı. Olgunlaşma zamanı açısından Rosa türleri arasında bir varyasyon mevcuttu Genel olarak kuşburnular’da fizyolojik olgunluk dönemi Eylül–Ekim aylarıdır. B.Uzun Vadeli Hedefler: kısa dönemde yapılan çalışmalar ortaya konuldukta sonra, elde edilen sonuçların değerlendirilmesi, yeni karekterlerin iyleştirilmesi ve yeni çeşitlerin geliştirilmesine yöneik olmalıdır. Özellikle seçilmiş olan genotiplerde melezleme çalışmalarının başlatılması türler arası melezlemelerle, bazı iyi karekterlerin aktarılması yoluna gidilmesi oldukca önem arz etmektedir

ÜLKEMİZDE YÜRÜTÜLEN KUŞBURNU SELEKSİYON ÇALIŞMALARI Ülkemizde doğal olarak yayılış gösteren ve çok zengin genotiplere sahip olan kuşburnularda, üstün genotipleri ve bunların meyve özelliklerini tespit etmek amacıyla; bir çok araştırıcı tarafından farklı bölgelerde seleksiyon ve pomoloji çalışmaları yapılmış ve halende bu konuda çalışmalar devam etmektedir. Nitekim bu alanda yapılan başlıca seleksiyon çalışmaları ve elde edilen sonuçlar şunlardır: Tablo1.Gümüşhane ve ilçelerinde yürütülen kuşburnu seleksiyonunda, selekte edilen kuşburnu tiplerinde bazı meyve özellikleri (Ercişli’den 1996). Tip M.Ağr M.Boyu M.Eni MEO Ç.Sayısı Huz.Çiç.Sayısı SÇKM Vit.C T.Kuru Madde T.Asit PH T.Şeker İnd.Şek. (gr) (mm) (mm) (%) (Adet) (adet) (%) (mg/100gr) (%) (%) (%) (%) Gü-13 Gü-14 Gü-51 Gü-54 To-06 To-08 To-16 Ke-10 Ke-27 Kö-06 5.49 33.55 20.01 67.39 45.66 1-3 37.09 509 40.64 1.29 4.19 17.4 15.2 3,01 20.44 15.99 68.38 32.48 4 37.00 545 39.30 0.96 4.20 13.5 11.3 3.91 24.48 20.12 63.99 41.29 1-3 35.67 911 39.20 1.11 4.01 16.7 14.6 3.72 26.40 19.18 69.64 32.03 1 33.28 730 37.17 1.07 4.32 15.8 13.9 4.92 25.08 21.02 61.67 39.40 2 32.85 523 35.70 1.06 4.42 16.0 13.8 3.15 28.73 15.57 73,05 32.45 3-4 29.76 405 36.63 1.01 4.41 12.3 10.5 3.87 24.18 18.05 69.29 29.89 1-2 34.66 348 37.94 2.04 3.96 16.4 10.6 3.29 27.73 16.14 74.20 23.58 1-2 29.02 562 33.10 0.91 4.67 13.3 14.5 1.65 14.71 17.13 91.89 4.27 1-2 25.71 141 27.24 0.84 4.53 12.3 11.5 3.24 30.06 13.96 72.56 20.12 2 31.79 471 37.35 1.09 4.46 15.8 14.0

Tablo 2. 1995-96 Yıllarında Tokat ve ilçelerinde doğal olarak yetişen kuşburnularda yapılan seleksiyonda seşilen tiplerin bazı meyve özellikleri (Güneş’ten 2001). Tip M.Ağr M.Boyu M.Eni MEO Ç.Sayısı Huz.Çiç.Sayısı SÇKM Vit.C T.Kuru Madde T.Asit PH (gr) (mm) (mm) (%) (Adet) (adet) (%) (mg/100gr) (%) (%) Mr-12 Mr-15 Mr-25 Mr-26 Mr-46 Mr-61 Mr-64 Mr-83 Mr-84 Yl-04 Yl-06 Yl-07 Yl-08 Rş-04 Ar-11 3.57 23.94 16.56 62.56 32.58 4 25.58 282.67 45.14 1.72 3.75 3.10 29.28 15.05 70.48 22.74 3-4 23.81 1174.90 39.85 2.11 3.51 4.97 25.01 19.32 69.58 37.26 3-4 25.38 581.97 42.19 2.83 3.36 4.23 24.40 18.31 72.62 28.52 2-3 23.90 501.10 37.69 2.43 3.41 2.86 22.88 15.98 67.81 35.62 2-3 19.23 676.53 47.19 2.02 3.53 4.03 24.41 17.92 68.23 25.47 3 23.15 809.46 36.89 1.51 3.68 3.13 30.66 14.90 70.93 30.25 3-4 28.40 462.76 42.25 2.50 3.25 3..05 22.62 16.05 66.05 33.90 3 28.25 684.79 48.43 2.09 3.48 3.88 23.40 17.96 64.70 32.40 4 24.75 628.54 43.58 1.74 3.57 4.69 27.29 17.66 62.45 37.13 3-4 21.89 673.71 45.02 1.60 3.85 4.04 27.60 17.29 65.15 27.05 3-4 23.70 737.45 39.40 1.71 3.98 3.43 26.24 16.05 67.73 28.32 3 22.86 722.18 39.07 1.79 3.88 2.57 24.46 14.59 77.38 13.80 3 19.86 589.33 34.42 1.55 3.58 3.45 30.69 15.90 57.23 38.96 3 26.96 513.17 39.42 2.41 3.57 3.37 29.54 14.50 65.16 26.73 4 18.38 697.25 37.89 1.78 3.58

Tablo 3. Bazı bölgelerde (İl ve ilçe bazında) yürütülen kuşburnu seleksiynu çalışmalarında elde edilen sonuçlar. Bölge (İl-ilçe) M.Ağr. MEO Ç.Sayısı SÇKM Vit.C T.Kuru Madde T.Asit PH (gr) (%) (Adet/Mey.) (%) (mg/100gr) (%) (%) Erzurum. (Yamankaradeniz 1982) 0.61-4.95 56.00-80.16 14–41 20–27 127-2720 29.92–33.80 0.99–1.18 3.43–4.33 Bursa (Türkben ve Ark.1999.) 0.82-2.22 48.00–65.12 11–35 22–40 30–57 36.20–63.10 111–3.04 3.68–4.52 Gevaş-Ahlat (Balta ve Çam 1996.) 1.8 –3.99 52.43–79.11 16–24 0.67–1.45 3.51–3.94 İzmir (Mısırlı ve Ark.1999.) 1.28–2.20 39.18–63.20 18–32 24–32 133–266 29.33–48.70 0.92–2.86 3.22–3.96 Van (Kazankaya ve ark.1999.) 1.51–7.77 15 – 43 14–40 287–1703 0.78–3.90 3.28–4.26 Adilcevaz (Kazankaya ve Ark.2001.) 0.91–3.43 32.29–79.00 15–52 15–45 107–1094 38.00–76.00 0.69–2.50 3.25–4.64 Edremit -Gevaş (Kazankaya ve Ark.2002.) 1.00–2.33 38.01–76.74 16–32 12–32 0.67–1.45 3.51 –3.94