6. SINIFLAR SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİ Akciğerlerden çıkan havanın nefes borusu aracılığıyla yukarı çıkarak, gırtlaktaki ses tellerine çarpmasıyla oluşan titreşimlere ses denir Seslerin yazıdaki karşılıklarına “ harf” denir. Bir dildeki harflerin tümünü birden gösteren harfler topluluğuna “ alfabe” denir. Bir dilin sesten sonraki en küçük birimi hecedir. Heceler bir veya birden fazla sesten oluşabilir. Ağzımızın bir hareketiyle çıkan tek veya birleşik sese hece denir. a B c Ç d E f G h ...

HARFLER VE ÖZELLİKLERİ

SESLİ (ÜNLÜ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ DÜZ YUVARLAK GENİŞ DAR KALIN a ı o u İNCE e i ö ü

ÜNLÜ HARLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI ÜNLÜ(HECE,SES) DÜŞMESİ ÜNLÜ DARALMASI ÜNLÜ TÜREMELERİ

1) ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ) ağız + ı ağzı boyun + u boynu oğul + u oğlu karın + ı karnı burun + u burnu bağır + ı bağrı

Hece düşmesi şu durumlarda gerçekleşir: * Organ adlarında veya ikinci hecesi dar olan sözcüklerde ağız-ı ağzı gönül-ü gönlü *Sözcük türemesi esnasında Ayırım-ayrım sıyırık-sıyrık *Yardımcı fiilli birleşik fiillerde Sabır et- sabret hapis ol- hapsol *Bazı isimlerde (aşınma) Kayın ana – kaynana kahve altı – kahvaltı *Bazı sorularda Ne için - niçin

2) ÜNLÜ DARALMASI iste – yor istiyor başla - yor başlıyor bekle – yor bekliyor anla - yor anlıyor dinle – yor dinliyor

Doğru Yanlış gelme – y - en Gelmeyen gelmiyen anlama – y – an Uyarı “ de” ve “ ye” fiillerine gelen “ y” kaynaştırma ünsüzü “ a, e” ünlülerini daraltır. de – y – en -------------- di – y – en ye – y – en -------------- yi – y – en Doğru Yanlış gelme – y - en Gelmeyen gelmiyen anlama – y – an anlamayan anlamıyan sorma – y - acak sormayacak sormuyacak oyna – y - alım oynayalım oynıyalım söyle – y - en söyleyen söyliyen bilme – y - en bilmeyen bilmiyen

2) ÜNLÜ TÜREMESİ sağlam sapsağlam sapasağlam yalnız yapyalnız yapayalnız gündüz güpgündüz güpegündüz çevre çepçevre çepeçevre düz düpdüz düpedüz

SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ Tek başına söylenemeyen ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere “ ünsüz” denir. Dilimizde 21 ünsüz ( sessiz ) harf vardır : b , c , ç , d , f , g , ğ , h , j , k , l , m , n , p , r , s , ş, t , v , y , z Türkçede sözcüklerin başında iki ünsüz yan yana gelmez. Bu türdeki sözcükler yabancı kökenlidir. Türkçe bir sözcüğün sonunda “ b , c , d , g ” ünsüzleri bulunmaz. Bu ünsüzlerin sertleri olan “ p , ç , t , k ” bulunur. Türkçe sözcük kökünde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz. Böyle sözcükler de yabancı kökenlidir.

SESSİZ (ÜNSÜZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ Süreksiz Ünsüz b , c , d , g / p, ç , t , k Sürekli Ünsüz f, h , s , ş , ğ , j , m , n , r, v, y, z Süreksiz Sürekli Ünsüz p , ç , t , k f , h , s , ş b , c , d , g ğ , j , m , n , r, v, y , z Sert ünsüz Yumuşak ünsüz

ÜNSÜZ HARLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

1) ÜNSÜZ YUMUŞAMASI p ------- b’ ye dönüşür : kitap ----------- kitabı “ p , ç , t , k” süreksiz sert ünsüzle biten sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alırsa ; p ------- b’ ye dönüşür : kitap ----------- kitabı ç ------ c’ ye dönüşür : ağaç ---------- ağacı / ağaca t ------- d’ ye dönüşür : kanat --------- kanadı k ------- g / ğ’ ye dönüşür : renk --- rengi / sokak-- sokağı

Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e / Zonguldak’ a Uyarılar Özel isimlerde sözcüğün sonundaki sert ünsüz yazım sırasında yumuşamaz : Atatürk’ü / Ahmet’ e / Gaziantep’ e / Zonguldak’ a Çift ünsüzle biten tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz : üst -------- üstü çark------- çarkı halk --------halka Tek heceli sözcüklerin çoğunda yumuşama olmaz : süt ------- sütü top ------ topu ot ------- otu Yabancı sözcüklerin birçoğunda ünsüz yumuşaması olmaz : hukuk ------- hukuku bank ------ bankı start ------- startı

Örnek Soru:

Örnek Soru:

2) ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞME) Sert ünsüzle ( ç , f , h , k , p , s, ş , t ) biten bir sözcük “c , d , g” ünsüzleriyle başlayan bir ek alırsa ; c --- ç’ ye dönüşür : taş - taşçı / simit - simitçi d --- t’ ye dönüşür : sokak – sokakta g --- k’ ye dönüşür : seç – seçkin / çalış - çalışkan

DOĞRU YANLIŞ 1983 + de 1983’te 1983’de 1954 + de 1954’te 1954’de Uyarılar ‘’de , da ” bağlacı, sert ünsüzlerin benzeşmesi kuralından etkilenmez : Ahmet te aramızda olacak. Yanlış Ahmet de aramızda olacak. Doğru Ek olan “ – de / - da” , kendisinden önce gelen sözcükten etkilenerek “ – te / - ta” olur: : DOĞRU YANLIŞ 1983 + de 1983’te 1983’de 1954 + de 1954’te 1954’de ses + den sesten sesden süt + cü sütçü sütcü ağaç + da ağaçta ağaçda

Örnek Soru:

Ünsüz Düşmesi 3) ÜNSÜZ DÜŞMESİ küçük + cük küçücük ufak + cık ufacık Sonu “ k ” ile biten bazı sözcükler küçültme eki ( - cik , - cek ) aldıklarında “ k” sesi düşer. küçük + cük küçücük ufak + cık ufacık sıcak + cık sıcacık alçak + cık alçacık çabuk + cak çabucak Ünsüz Düşmesi

Aynı durum “ – l , – el ” ekiyle fiil oluştururken de görülür : alçak + l alçalmak yüksek + l yükselmek ufak + l ufalmak küçük + l küçülmek

4) ÜNSÜZ TÜREMESİ (SES ARTMASI) Yabancı dillerden dilimize girmiş bazı sözcükler “ etmek , olmak” yardımcı fiilleriyle birleşik fiil oluşturduklarında bu sözcüklerin sonundaki ünsüzler ikiz ünsüze dönüşür. Bu ses olayına “ ikizleşme” adı da verilir. af ---- af etmek affetmek hal ---- hal etmek halletmek zan ----- zan etmek zannetmek

Kaynaştırma 4) KAYNAŞTIRMA HARFLERİ (YARDIMCI ÜNSÜZLER) Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez. Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek alırsa (iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden) iki ünlü arasına “n,s,ş,y” ünsüzlerinden biri girer. Bu dört ünsüze “ kaynaştırma ünsüzü” ( yardımcı ses ) denir. Bu olaya da “ kaynaşma , kaynaştırma” adı verilir. Kaynaştırma

n s ş y Kaynaştırma Harfleri (Yardımcı Sesler) Ayşe – n – in / ev – i – n – i o – n - a / bu – n – u s teyze – s – i / anne – s – i boya – s – ı / kapı – s – ı ş iki – ş – er / altı – ş – ar yedi – ş – er y Ebru – y – a / kapı – y – ı oda – y – a / oku – y – an

Örnek Soru:

Hece HECE VE HECE YAPISI) Hece : Ağzımızın bir hareketiyle çıkan ses ya da ses topluluğuna “ hece” denir. Cümlenin küçük birimi sözcük , sözcüğün küçük birimi ise hecedir. Her hecede bir ünlü bulunur. Ünlü olmadan hece olmaz. Dilimizde altı ( 6 ) çeşit hece vardır : Hece

ünsüz +ünlü +ünsüz + ünlü a - ğaç ünsüz + ünlü ka – lem / de – mir ünlü + ünsüz aç , al , ev , iş , öz ünsüz + ünlü + ünsüz göz – lük / sız – lan - mak ünlü + ünsüz + ünlü üst / ilk / ört ünsüz +ünlü +ünsüz + ünlü Türk / kırk / kork / dört

Genel Uyarı Ses bilgisi konusunda öğrendiklerimizi ‘’Yazım Kuralları’’ yönüyle dikkate alalım! HOŞÇA KALIN!