YAPILARINA GÖRE FİİLER:

FİİLLER YAPILARINA GÖRE ÜÇE AYRILIR: 1. BASİT FİİLLER 2. TÜREMİŞ FİİLLER 3. BİLEŞİK FİİLLER

1. BASİT FİİLLER Aslında eylem olan, başka bir sözcükten türememiş veya başka bir sözcükle birleşmemiş fiillere basit fiil denir. Örnek: gülüyorduk, bilmiş eylem eylem

2. TÜREMİŞ FİİLLER Ad ya da kök ve gövdelerinden yapım ekleriyle türetilmiş fiillerdir. Ad kök ya da gövdelerinden türeyen fiiller: Gözetlemek (-le yapım ekiyle) Sinirlenmek (-len yapım ekiyle) Güzelleşmek (-leş yapım ekiyle) Yönelmek (-el yapım ekiyle) Delirmek (-ir yapım eki) Morarmak (-er yapım eki) Yadırgamak (-ırga yapım ekiyle)

b) Fiil kök ya da gövdelerinden yüreyen fiiller: Susamak (-se yapım eki ile) Benimserlik (-imse yapım eki ile) Yaşamak (-e yapım eki ile) Gözükmek (-ik yapım eki ile) b) Fiil kök ya da gövdelerinden yüreyen fiiller: İtelemek (-ele yapım ekiyle) Gülümsemek (-imse yapım eki) Sürümek (-i yapım ekiyle) Sildirmek (-dir yapım ekiyle) Sarkıtmak (-it yapım ekiyle)

c) Yansımalardan türeyen fiiller: Serilmek (-il yapım ekiyle) Bilinmek (-in yapım ekiyle) Yazışmak (-ış yapım ekiyle) Geliştirmek (-iştir yapım ekiyle) c) Yansımalardan türeyen fiiller: Hoplamak ( -le yapım ekiyle) Hapşırmak ( -r yapım ekiyle) Vızıldamak ( -de yapım ekiyle) Hıçkırmak ( -kır yapım ekiyle) Kükremek ( -re yapım ekiyle)

1. İki fiilden oluşmuş bileşik fiiller: A) Bitişik Yazılanlar : Bileşik fiilleri üç genel başlık altında inceleyeceğiz. İki fiilden oluşmuş bileşik fiiller Yardımcı fiillerle kurulu bileşik fiiller Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller 1. İki fiilden oluşmuş bileşik fiiller: Bitişik yazılanlar (özel bileşik fiiller) Ayrı yazılanlar A) Bitişik Yazılanlar : a) Yeterlik fiili: Örnek: Şimdi biri seni öldürebilir Kurtaramam. (Sennur Sezer)

Bu sınavda başarabilirim. (gücü yetme, başarma anlamı) Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine –e, -a ile birlikte –bilmek fiili getirerek yapılır: görebil, koşabil, temizleyebil. Anlamı: Yeterlik fiilinde bilmek kendi sözcük anlamından tümden ayırarak eklendiği gövdeye şu anlamı katar: Bu sınavda başarabilirim. (gücü yetme, başarma anlamı) Millet, fakr ü zaruret içinde harap ve bitap düşmüş olabilir. (olasılık anlamı) Kitaplığınızdan yararlanabilir miyim? (dilek anlamı) Olumsuzu: Yeterlik fiilinin olumsuzunda –bil kullanılmazsa –e, -a gövdede kalır: Kal – a – ma – m (kalamam) Kök yeterlik eki olumsuzluk eki kişi eki

Birinci fiiller de olumsuzluk eki alabilir: Gel - me - y - e - bilir (olasılık anlamı) kök o.e k. h. yeterlik fiil Sevdiğin Şirin’i sarabilmezdin. (seyrek kullanılır) (Gülten AKIN) b) Tezlik fiili: Örneği: Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya Alsa bu soğuk taşlar alnımdaki ateşi. (Necip Fazıl KISAKÜREK) Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine bir dar ünlü (ı, i, u, ü) ile birlikte vermek getirilerek yapılır: biliver, anlatıver, konuşuver, gülüver...

Anlamı: Tezlik fiilinde ivermek kendi sözlük anlamından tümden ayrılarak eklendiği gövdeye aşağıdaki anlamları katar: Saçlarını kısaltıver. (Tezlik, çabukluk anlamı) Yarın unutmazsan bize bir uğrayıver. (önemsememe anlamı) İlgileniver direğe çarpmasın. (Dilek anlamı) Olumsuzu: Her iki eylem de olumsuzluk eki alabilir. Ancak anlam değişikliği olur: Musluğu açıvermesin. (tezlik anlamı) Musluğu açmayıversin. ( önemsizlik anlamı)

c) Sürerlik fiilleri: Örnekleri: Bakakalırım giden geminin ardından (Orhan Veli KANIK) Tepeden, kuyruğu dikmiş, inedursun danalar (Mehmet Akif ERSOY) Aşkın odu ciğerimi yakageldi yakagider Garip başım bu sevdayı çekegeldi çekegider. (Yunus EMRE) Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine birer geniş düz ünlü (e, a) ile birlikte uyarına göre “-kalmak, gelmek, durmak...” eylemlerinden biri eklenerek yapılır: bak-a-kal, (bakakal), koş-a-gel (koşagel), gel-e-dur (geledur)...

Anlamı: Bu birleşmelerde kalmak, durmak, gelmek Anlamı: Bu birleşmelerde kalmak, durmak, gelmek... Fiilleri sözlük anlamlarından uzaklaşarak girleştikleri gövdeye sürerlik anlamı kazandırır: Biz geliriz, sen çalışadur. (Sürerlik anlamı var) Onlar çıkageldiler. (Burada tezlik anlamı var) Olumsuzları: Sürerlik fiillerinde her iki eylemleri de olumsuzluk eki almaktadır: Bakakalmamış, yazadurmuyor, çekegitmez (ikinci eylemlerin olumsuzluk eki alışı) Gelmeyedursun (Birinci eylemin olumsuzluk eki alışı).

ç) Yaklaşma fiili: Örneği: Orhan, merdivenden düşeyazdı. Yapılışı: Fiil kök ya da gövdelerine birer geniş düz ünlü (a, e) ile birlikte yazmak eylemi getirilerek yapılır: düş-e-yaz (=düşeyaz), yan-a-yaz (=yanayaz)... Anlamı: Bu birleşmede yazmak eylemi, sözlük anlamından uzaklaşarak birleştiği gövdeye “yaklaşma, az kaldı oluyordu” anlamı kazandırır: Yağmur yağayazdı. (Az kalsın yağacaktı anlamı var) Olumsuzu (Pek kullanılmaz): Düşeyazmadı...

Ayrı yazılanlar: Başlama fiili: Örneği: Bu dünyadan gider olduk Kalanlara selam olsun. (Yunus EMRE) Yapılışı: Bir fiilin geniş zamanının olumlu ya da olumsuz tekil 3. Kişinin olmak yardımcı fiili ile yapılır: gezer olduk, susmaz olduk... Senin çağın geçer olur. (Karacaoğlan) Anlamı: Bileşik fiilde başlama anlamı var: gider olduk (Başlama anlamı var)

Yaylalar yaylamaz olmuş Kışlalar kışlamaz olmuş Bar tutmuş, söylemez olmuş Ağızda dilleri gördüm (Yunus EMRE) Olumsuzu: Kullanılmıyor. b) Bitirme fiili: Örneği: Çocuklar oynarken derslerini öğrenmiş olacak. Yapılışı: Miş’li geçmiş zaman kipinin 3. tekilinin olumlu ya da olumsuzunun olmak eylemiyle yaptığı bir bileşik fiildir: Bitirmiş olsun, duymamış olayım...

Anlamı: Bileşik fiilde bitirme anlamı var: Kapı açılmış olsun. (Bitirme anlamı var) c) Davranma fiili: Örneği: Acısından bağıracak oldu. (Halit Ziya UŞAKLIGİL) Yapılışı: Bir fiilin gelecek zaman kipinin olumlu ya da olumsuz 3. tekil kişisinin, olmak yardımcı eylemiyle yaptığı bir bileşik fiildir: gülecek olmuştu, konuşmayacak oldu... Anlamı: Davranma anlamı var: Pencereden bakacak oldum. (Yeltenme, davranma anlamı var)

Olumsuzu: (Pek kullanılmıyor) Gitmeyecek oldu. ç) “-(i)yor ol-” yapılı bileşik fiil: Örneği: Bu saatlerde nöbetini tutuyor olmalıydı. Yapılışı: Bir fiilin şimdiki zaman kipinin olumlu ya da olumsuz 3. tekil kişisinin, olmak yardımcı eylemiyle yaptığı bir bileşik fiildir: süzüyor olmalıydı, süzmüyor olmalıydı... Anlamı: Olasılık (ihtimal) anlamı var: Şu sıra ödevlerini yapıyor olmalı. (Olasılık anlamı var) Olumsuzu (Pek kullanılmıyor): Geçiyor olmamalı.

d) “-meli ol-” yapılı bileşik fiil: Örneği: ...Bütün sanat ve kültür adamları bu yüzden ağlamalı olmuştur. Falih Rıfkı ATAY Yapılışı: Bir fiilin gereklik kipinin tekil 3. kişisine olmak yardımcı eylemi getirilerek yapılan bir bileşik fiildir: düşünmeli oldu, söylemeli olmuş... Anlamı: Tahmin yürütme, niyet bildirme anlamı var: Ağlamalı olmuştur. (Tahmin yürütme anlamı var) Olumsuzu: Kullanılmıyor.

e) Beklenmezlik fiili: Örneği: Tam da o sıra hapşıracağı tuttu. Yapılışı: Fiil kök ya da gövdesine (olumlu, olumsuz) –eceği ortacı (sıfat-fiil) uladıktan sonra tutmak fiili getirilerek yapılır: bağıracağı tuttu, kızacağı tuttu, çalışmayacağı tuttu... Anlamı: Beklenmezlik anlamı var. Elektriğin kesileceği tuttu. (Beklenmezlik anlamı var) Olumsuzu: Kullanılmıyor.

f) İsteklenme fiili: Örnekleri: Memleketimi göreceğim geldi. Anamı, babamı göresim geldi. Yapılışı: Fiil kök ya da gövdesine –eceği ya da –esi ekini uladıktan sonra gelmek fiili getirilerek yapılır: acıyası gelmek, göresi gelmek... Anlamı: İsteklenme, aşırı özleme anlamı var: Ata binesim geldi. (İsteklenme) Köye gidesim geldi. (Aşırı özleme) (Bir halk türküsü) Olumsuzu: Çizesim gelmedi.

g) Yapmacık fiilleri: Örneği: Bal gibi anlamıştı, anlamazlıktan geldi. Yapılışı: Olumsuz fiile “-miş, -mişlikten, -mişten, -mişliğe”; olumlu fiile “-mezliğe, -mezlikten” eklerini uladıktan sonra sırasıyla dur- (görün-), gel-, gel-, vur-, vur-, gel- fiilleri getirilerek yapılır: Yapmamış görünüyor. Duymamışlıktan geldi. Duymamıştan geldi. Anlamamışlığa vurdu. İşitmezliğe vurdu. Bilmemezlikten geldi.

II. Yardımcı fiillerle kurulu bileşik fiiller Anlamı: Olduğu halde olmamış gibi (yapmacık) bir anlam taşıyorlar: Duymamazlıktan geldi. (Duyma eylemi olduğu halde olmamış gibi bir anlam var.) Olumsuzlukları: Kullanılmıyor. II. Yardımcı fiillerle kurulu bileşik fiiller Ad soylu bir sözcükle cümle kuran fiillere yardımcı fiil denir. Yardımcı fiillerin başlıcaları şunlardır: etmek, eylemek, olmak, kılmak, buyurmak...

a) ETMEK yardımcı fiiliyle yapılan bileşik fiiller: Örnekleri: 1. İyi, doğru oldumsa Sevincini belli et, Gülümse ! (Behçet NECATİGİL) 1. Hava açık olduğu zamanlar Beni seyrediyor seviniyorsun.

Yazılışı: Yukardaki örneklerde birincisi ayrı, ikincisi bitişik yazılmıştır. 1. Ayrı yazılış: Ad soylu sözcükte ses değişmesi (artma, düşme) olmuyorsa ayrı yazılır: yardım etmek, gayret etmek ... 2. Bitişik yazılış: Ad soylu sözcükte ses değişme (artma, düşme) oluyorsa bitişik yazılır: His-hissetmiş (s sesi artmış) Zan-zannettik (n sesi artmış) Sabır-sabretti (ı sesi düşmüş) Seyir-seyrediyor (i sesi düşmüş) ...

b) OLMAK yardımcı fiiliyle yapılan bileşik fiiller: Örnekleri: 1. Havana suyuna alıştım Ayrılsam hasta olurum. (Necati CUMALI) 2. Büyük çitlenbik ağacının sık yaprakları içinde kaybolurlardı. (Ahmet HAŞİM) Yazılışı: Yukardaki örneklerde birincisi ayrı, ikincisi bileşik yazılmıştır: Ayrı yazılış: Ad soylu sözcükte ses değişmesi olmadığında ayrı yazılır: hasta olurum, memnun oldu... Bitişik yazılış: Ad soylu sözcükte ses değişmesi (artma, düşme) olunca bitişik yazılır:

Neşir-neşrolundu. (ses düşmesi var) Kahır-kahrolsun. (ses düşmesi var) His-hissolunmuş (ses artması var) Zan-zannolundu (ses artması var) c) EYLEMEK yardımcı fiiliyle yapılan bileşik fiiller: Örnekler: Çağrıldığın yere git, ar eyleme: çağrılmadığın yere gidip yerini dar eyleme. (ATASÖZÜ) Sen o zaman seyreyle curcunayı! (Halk söyleyişi) Yazılışı: Birinci örnekte ad soylu sözcükte ses değişimi olmadığından ayrı; ikincide, ad soylu sözcükte (seyir) ses düşmesi (seyr-) olduğundan bitişik yazılmıştır: Zan-zanneylemiş (ses artması) ...

ç) KILMAK yardımcı fiiliyle yapılan bileşik fiiller: Bu yardımcı fille yapılmış bileşik fiiller artık pek kullanılmıyor. Kalıp biçimindeki birkaç sözde geçer: icra kılınmak, mecbur kılınmak ... d) BUYURMAK yardımcı fiiliyle yapılan bileşik fiiller: Bu yardımcı fiille de yapılmış bileşik fiiller pek kullanılmıyor. Eskiden çok kullanılırdı. Karşısındakine saygı gösterildiğini anlatmak için yapılırlar: dikkat buyurulsun, ifade buyurunuz ... UYARI: Etmek, olmak, eylemek, kılmak, buyurmak... Fiillerinin cümlede başlıbaşına bir anlamı varsa; bunların öncesindeki ad soylu sözcükler, özne, tümleç görevindeyse, bunlar yardımcı fiil değildir: Bizlere ettiklerini sizlere etmediler tümleç yüklem tümleç yüklem Bu saatlerde evde olmalıydım. tümleç yüklem

III. Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller Anlamca kaynaşmış bileşik fiiller, yardımcı fiilerle kurulmuş bileşik fiillere yapılışça benzerler. Her ikisi de ad soylu sözcükle, fiilden oluşmuştur. Şu yönlerden ayrılırlar: Yardımcı fiil olan sözcükler sınırlı sayıdadır (etmek, eylemek olmak, kılmak, buyurmak gibi); anlamca kaynaşmış bileşik fiil görevindekiler ise çoktur. Kaynaşmış bileşik fiillerden bir kısmı deyimleşmiştir (bel bağlamak, dil dökmek ...); yardımcı fiillerde bu durum söz konusu değildir. Kaynaşmış bileşik fiillerin başındaki ad soylu sözcük yalın olabildiği gibi durum (hal) eki de almış olabilir. (Hazır-a konmak ...); yardımcı fiilerden önce gelen ad soylu sözcükse yalın durumda bulunur.

Anlamca kaynaşmış bileşik fiillerin oluşumu şöyledir: Fiilden önceki ad soylu sözcük anlamını yitirmemiş, fiilse anlam kaynamasına uğramıştır. Örnek: Ele gelmek= El ile tutulabilir olmak. Anlam yitirmemiş anlam kaymasına uğramış 2. Ad soylu sözcük de fiil de anlamlarını yitirerek yepyeni bir anlam verecek biçimde birleşmişlerdir. Küplere binmek: Çok öfkelenmek. Külah giydirmek:Oyun etmek