CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümle Çeşitleri Cümleler; anlamlarına, oluşturulma biçimlerine, yükleminin türüne ve yerine göre dört başlıkta incelenir. Yüklemine Göre Cümleler Öğe Dizilişine Göre Cümleler Anlamına Göre Cümleler Yapısına Göre Cümleler

Yüklemine Göre Cümleler Cümleler, yüklemlerinin sözcük türüne göre ikiye ayrılır: 1.Eylem Cümlesi Yüklemi çekimli eylem olan cümlelerdir. Çocuklar bahçede geziniyor. (şimdiki zaman kipiyle çekimlenmiş) Programda ünlü şair şiir okudu. (bilinen geçmiş zaman kipiyle çekimlenmiş) Dedem artık iyice yaşlanmıştı. (öğrenilen geçmiş zamanın hikayesiyle çekimlenmiş)

2.Ad Cümlesi Yüklemi ad soylu sözcük olan cümlelerdir. Onları yolcu ederken çok üzüntülüydü. Buradaki eşyalar yeniymiş. O kitabı ona hediye eden, bendim. UYARI Eylemsiler, yüklem olduğunda cümle ‘’ad cümlesi’’ kabul edilir. Ondan beklentimiz, bizimle çalışmasıydı.

Öğelerin Dizilişine Göre Cümleler Cümleler,yüklemlerinin cümledeki yerine göre ikiye ayrılır: 1.Düz (Kurallı) Cümle Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir. Fazla düşünmeden karar verdi. Romanın son bölümü, çok güzeldi. Dün gece babam yorgun gibiydi. Müfettiş, çalışanları bilgilendirdi.

2.Devrik(Kuralsız) Cümle Yüklemi cümlenin sonunda bulunmayan cümlelerdi. Daha çok şiirlerde kullanılır. Umut veriyor her yeni gün bize. Binlerce insan gezer sokaklarında. Bu şehirdedir hatıralarım, sevdiklerim. Duyduğum yoktu ne vakittir kuş seslerini. Eksiltili Cümle Yüklemi söylenmeyen cümledir.Yüklem okuyanın yorumuna bırakılır.Okuyan, cümleyi zihninden tamamlar.Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta(…) konur. Dalgalandığın yerde ne korku ne keder…(vardır) Yaz gelince ilk önce erikler, sonra sarı sarı ayvalar…(olgunlaşır)

Anlamına Göre Cümleler 1.Olumlu Cümle Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleştirildiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir. Odadaki ışık gözlerini kamaştırdı. Yoğun çalışarak işi yetiştirdi. Üzerindeki elbise çok güzeldi. Bu cümlelerde ‘’kamaştır-, yetiştir-’’ eylemlerinin gerçekleşmesi;’’güzel’’kavramlarının gerçekliği, varlığı söz konusu olduğu için cümleler olumludur.

2.Olumsuz Cümle Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını bildiren cümlelerdir. Eylem cümlesinde olumsuzluk –me/-ma(geniş zamanda –maz, -mez) ekiyle sağlanır. Ad cümlesinde olumsuzluk değil/yok sözcükleriyle ya da –sız, -siz ekiyle sağlanır. Depodaki koliyi tek başına taşıyamaz. Hastanın durumu iyi değil. Kütüphanede aradığım kitap yokmuş. O bu konularda gerçekten bilgisiz.

a)Yapıca Olumlu Anlamca Olumsuz Cümle Ben onu hiç üzer miyim? Bazı cümleler, anlamca olumsuz yapıca olumlu; bazı cümleler de anlamca olumlu yapıca olumsuz olabilir. a)Yapıca Olumlu Anlamca Olumsuz Cümle Ben onu hiç üzer miyim? (üzmem) (sözde soru cümlesi) Böyle boş sözler beni yolumdan mı döndürecek? Ne görüşürüm ne de yanına giderim. (görüşmem, gitmem) Burada yaşamayanlar nereden bilecek bizleri? (bilmez)

b)Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle Ne kadar iyi bir insan olduğunu bilmez miyim? (bilirim) (sözde soru cümlesi) Bu konuda onu uyarmıyor değilim. (uyarıyorum) Elbette sen de anlayışsız değilsin. (anlayışlısın)

3.Soru Cümlesi İçinde bir soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir. Yeni okulunu beğendin mi? Bizi ne zaman arayacaksın? 4.Şart Cümlesi Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir. Bizi rahatsız etmeyecekse gelebilir. Ona bile katlanırım yeter ki bu ihaleyi kazanalım.

5.İstek Cümlesi İstek anlamı taşıyan cümlelerdir. Her şeyi bir an önce babama anlatalım. Bu ödevleri yarına kadar bitirmelisin. 6.Emir Cümlesi Emir anlamı taşıyan cümlelerdir. Spor ayakkabılarını yanında getir. Bunları hemen aşağı indirin. 7.Ünlem Cümlesi İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan sözcükler bulunan cümlelerdir. Bir anda üzerime saldırmasın mı! Bilmiyorum da ne demek ya!

Yapısına Göre Cümleler Cümleler yapı yönüyle dörde ayrılır. Basit Cümle Bileşik Cümle Sıralı Cümle Bağlı Cümle

Basit Cümle Okulun yanındaki arsaya otopark yapılacak. Bir yargıdan (yüklem) oluşan ve yan cümleciği bulunmayan cümledir. Hayat her şeyiyle çok güzel. Okulun yanındaki arsaya otopark yapılacak. Sokağın başındaki iki katlı,büyük evi onlar aldı.

Bileşik Cümle Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir.Yan cümlecik genellikle eylemsilerle kurulur ve cümlenin herhangi bir öğesi olur. Okula yürüyerek gitmiş. zarf tümleci yüklem Eylemsi tek başına yan cümlecik kurabildiği gibi bir sözcük grubu oluşturarak da yan cümlecik kurabilir.

a)Girişik Bileşik Cümle Yan cümlecik farklı şekillerde kurulabilir ve bileşik cümle buna göre dörde ayrılır. a)Girişik Bileşik Cümle Yan cümlecik eylemsi ile kurulur. Geç gelenlere konuyu özetledi. dolaylı tümleç belirtili nesne yüklem (yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde) Arabamızı çalan hırsızlar yakalandı. sözde özne yüklem (yan cümlecik sözde özne görevinde) Sınıftaki herkes hedeflediğiüniversiteyi kazandı. özne belirtili nesne yüklem (yan cümlecik belirtili nesne görevinde)

Her eylemsi tek başına bir yan cümlecik sayılır Her eylemsi tek başına bir yan cümlecik sayılır.Dolayısıyla eylemsi sayısı kadar yan cümlecik vardır. Güneşin doğuşuyla ılık ılık esmeye başlayan rüzgar, ziyafet kokan sabah kahvaltımızı bahçede, ağaçların gölgesine gizlenen masada yapmamızı sağlamıştı. Bu cümlede doğuşuyla,esmeye,başlayan,kokan, gizlenen,yapmamızı sözcükleri eylemsidir.Dolayısıyla bu cümlede altı yan cümlecik vardır.

b)Ki’li Bileşik Cümle(İlgi Cümlesi) Bu bileşik cümlede yan cümlecik temel cümleye ki bağlacı ile bağlanır. Görüyorum ki yıllardır sürdürdüğün inadı bırakmışsın. nesne (Yıllardır sürdürdüğün inadı bıraktığını görüyorum) Aşığım gözlerine ki beni yeni hülyalara daldırdılar. dolaylı tümleç (Beni yeni hülyalara daldıran gözlerine aşığım)

c)Şartlı Bileşik Cümle Yan cümleciği dilek-şart (-se,-sa) kipiyle kurulan bileşik cümlelerdir. Trene yetişemezseniz beni telefonla arayın. Çikolatalar güzelse bize de birer paket getirin. d)İç içe Bileşik Cümle Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan bileşik cümledir. Ben size, bu kasaları buradan alın, demiştim. Öğretmen:’’Her başarı, alın terinin sonucudur.’’ dedi.

Sıralı Cümle Birden fazla yargının (cümlenin) birbirine virgül(,) ya da noktalı virgül(;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir. Sokağın başına yürüdü,dükkandakileri selamladı. yüklem yüklem Bahar geldi, her yer neşeyle doldu. yüklem yüklem a)Bağımlı Sıralı Cümle Öğe ortaklığı olan sıralı cümledir. Vitrindeki elbiseyi aldı, arkadaşlarına gösterdi. (G.özne O) nesne yüklem d.tümleç yüklem Bu cümledeki iki yüklemin öznesi ve nesnesi ortaktır, dolayısıyla bu cümle ‘’bağımlı sıralı cümle’’dir. Yöremizde çıkan yangın, bir hafta sürmüş, yoğun çabalar sonucunda söndürülebilmiş. Bu cümle, öznesi ortak olan bir ‘’bağımlı sıralı cümle’’dir.

b)Bağımsız Sıralı Cümle Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir. Her şey çok güzeldi, köyden çok mutlu ayrılmıştık. özne z.tümleci yüklem d.tümleç z.tümleci yüklem Bu cümlede güzeldi yüklemiyle ayrılmıştık yükleminin öğe ortaklığı olmadığı görülmektedir.Dolayısıyla bu cümle ‘’bağımsız sıralı cümle’’ dir. Okuldan çıkınca dedesine uğrar, dedesi ona kitap okurdu.

Bağlı Cümle Birden fazla yargının birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Her şeyi düşünmüş de bir telefon etmeyi akıl edememiş. Yazarlığa küçük öyküler yazarak başladı ama şimdilerde hep şiir yazıyor. Hem son romanını bitirmeye çalışıyor hem sanatsal etkinlikler düzenliyor. Bu cümleler birden fazla yüklem, de, ama, hem…hem bağlaçlarıyla birbirine bağlandığından bu cümleler ‘’ bağlı cümle ‘’dir.

Kübra KÜÇÜK 554