Mezhepler Tarihinin Kaynakaları. Genel özellikleri ve sorunları Prof. Dr. Sönmez KUTLU Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Mezhepler Tarihi’nin Oluşum Aşamaları İslam Mezhepleri ilminin oluşmasında iç ve dış etkenler İnsani zengin fikir mirasının toplanması Doğru bilgiye ulaşma ve Sağlıklı tartışma oratmının oluşturulması Kur’anın zandan ve delilsiz konuşmaktan sakındırması Yalan ve iftiradan sakındırması İç etkenler: İslam düşüncesinde farklı siyas^ve itikadi oluşumların ortaya çıkması ve bunların incelenmesi isteği Dış etkenler İslam dışı din ve kültürlerle karşılaşma ve onları merak etme Diğer din ve felsefi okulların İslam fırkaları üzerindeki etkisi İslam fırkalarını inceleyenlere: İlm-i Makalatı’l-Fırak Bütün dinleri, mezhepleri ve felsefi ekolleri inceleyenlere Milel ve Nihal (Mezhepler ve Dinler Tarihi

Mezhepler Tarihi Kaynaklarınım Gelişim Aşamaları 1. Başlangıç Dönemi 2. Oluşum ve Kuruluş Dönemi (Tedvin ve Tasnif Dönemi) 3. Olgunluk Dönemi 4. Taklid ve Daralma Dönemi

Mezhepler Tarihi Kaynakları: Başlangıç dönemi Fırka lideri veya mensubunun kendi görüşünü veya fırkanın görüşlerini yazdığı bir veya bir kaç sayfalık küçük eserler Makale veya Risale adıyla: Mezhepler Tarihinin ilk nüveleri Kendilerini övmek veya diğerlerini yermek Dağınık ve düzensiz, Basit bilgiler 73 fırka rivayetinin olmaması veya dikkate alınmaması

Oluşum ve Kuruluş Dönemi II. Asrın ortaları-IV Oluşum ve Kuruluş Dönemi II. Asrın ortaları-IV. Asrın başları (Tedvin ve Tasnif Dönemi) Bu dönem eserleri üç ayrı biçimde yazıldı 1. Bir mezhebin görüşlerinin alt alta sıralandığı 2. Benzer fırkaların bir araya getirildiği 3. Ana fırkaların sınıflandırılıp çeşitli konulardaki görüşlerinin tasnif edildiği Geniş, kapsamlı, düzenli ve konu bütünlüğü gözetilerek Mezhep mensuplarının eserlerinden veya kaynak kişilerden hareketle Şii ve Mutezili alimler ağırlıktadır. Şii yazarlar, Şii fırkalar üzerinde yoğunlaştı Mutezili yazarlar tamamı ile ilgilendiler Fırka ve mezhep mensuplarının fikirleri eleştiriye tabi tutulmaksızın toplandı Bu eserlerin çoğu, bize ulaşmamıştır Makalat, fırak ve Nihal dönemi de denebilir.

Oluşum dönemi eserler A. Ulaşmayan Bazı Eserler 1. Ebû Ca’fer Muhammed b. Nu’mân (160/777), Kitâbu’l-Makâlât. (Şehristanî, 1961, I/219) 2. Ebû Ali el-Hüseyin b. Ali el-Kerâbisî (245/859), Makâlât. 3. Muhammed b. Şeddâd Zurkân (247/861), Kitabü'l-Makâlât. 4. Ebû Alî el-Cübbâî Muhammed b. Abdülvehhâb ( 303/ 915-6), el-Makâlât.. 5. Ebû Îsâ el-Verrâk Muhammed b. Hârûn el-Bağdâdî (247/861), Makâlât. B. Ulaşan Bazı Eserler Nâşî el-Ekber’in Mesâilu’l-İmâme’si, Nevbahtî’nin Fıraku’ş-Şîa’sı, Kâb’inin Makâlât’ı Eş’arî’nin Makâlât’ı bulunmaktadır.

Olgunluk Dönemi (IV. Asrın Ortalarından itibaren) ve Eserlerinin özellikleri Mutezili Makalat geleneği yerini Fırak/Fırka veya Er-Red Ale’l-Ehva veya Milel ve Nihal’e bıraktı Bu döneme genelde Sünni alimler damgasını vurdu. 73 fırka rivayeti esas alınarak yazıldı Mezhepler tasnifinde zirveya ulaşıldı Fırkalar ve görüşleri sıralandı Şia ve Mutezilenin görüşleri diğer din ve kültürlerle ilişkilendirildi. Milel-Nihal dönemi de denebilir Fırkaların etkilendiği eski kültür, din ve felsefi ekollere yer verildi. Bu alanın en önemli eseri Şehristani’nin el-Milel ve’n-Nihal’idir.

Klasik Dönemde Mezhepler Tarihi Yazım Gelenekleri a) Harici Fırak Geleneği, b) Mürcii-Maturidi Fırak Geleneği, c) Mutezili-Zeydi Fırak Geleneği, d) Onikiimamiyye Şiası Fırak Geleneği, e)İsmaili Fırak Geleneği, f) Hadis Taraftarları Fırak Geleneği, g) Eşari Fırak Geleneği.

Mezhepler Tarihi Kaynaklarının Genel Özellikleri 1 1. Eserlerin bir kısmı kaybolmuştur. 2. Yazarlar, ya kendi mezheplerini savunmak veya muhaliflerini eleştirmek için eser yazdılar. 3. Fırkaların tarihiyle değil, kendi fırkalarından uzak oluşlarına göre şekilci tasniflerle ilgilendiler. 4. Tasnifle, 73 fırka hadisi arasında yakın bir ilişki söz konusudur. 5. Kendilerini meşrulaştırmak için belli silsilelerle kendileri Hz. Peygamber'e dayandırdılar. 6.Görüşlerin doğru mu yanlış mı olduğuyla ilgilendiler. 7. Hangi siyasi, ictimai, iktisadi, dini ve kültürel şartlar ve süreçler içinde doğduğu ile ilgilenmediler. 8. Bu eserlerin tertibi, ya doktriner inanç konuları veya mezhepler ya da her ikisi birlikte esas alınarak yapılmıştır. Mezheplerin Görüşleri üç şekilde ele alınır: a) Mezheplere, ya doğuş sırasına veya İslam'a daha az zararlı oluşları sırasına göre, ayrı ayrı yer verilerek başlık altında fikirleri sıralanır. b) Bir konu başlığı konulur ve Mezheplerin bu konudaki görüşlerine yer verilir. c) Önemli şahıslar ve onun görüşlerine yer verilir. 9. Benimsenen inançlar ve fikirler arasındaki benzerliklere göre mezhepleri sınıflandıarak bir araya topladılar. 10. Kendi dışındakilerin en uç görüşlerine yer verdiler veya görüşleri çarpıttılar. 11. Pek çok konuda birbiriyle çelişen gerçek dışı bilgileri doldurdular.

Mezhepler Tarihi Kaynaklarının Sorunları Güvenilirlik sorunu Mezheplerin Tasnif sorunu Mezheplerin isimlendirme sorunu Kavram karmaşası sorunu Mezheplerin itikadi yapılar olarak ele alıması siyasi ve toplumsal boyutunun ihmal edilmesi Mezhepleri Hz. Peygamber ve ilk dönemle ilişkilendirme sorunu Tarihsel kişilikle efsanevi/menkıbevi kişiliği karıştırılması Fikirlerin anonimleştirilmesi Mezheplerin görüşlerinin tespiti sorunu: kasıtlı ihmal veya seçmeci yaklaşım