Türk Dili I Bölüm - 14

Bölüm - 14 Zarfların ve Edatların Türkçede Kullanılış Şekilleri Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların veya kendi türünden bir başka kelimelerin anlamını yer- yön, zaman, miktar, nitelik ve soru bakımından belirten veya sınırlayan kelimelere zarf (belirteç) denir. Edatlar, tek başlarına anlamı olmayan, isim ve isim soylu kelime veya kelime gruplarından sonra gelerek bunlarla cümlenin öteki kelimeleri arasında birtakım anlam ilişkileri (benzerlik, yer, yön, tarz, zaman gibi) kuran görevlikelimelerdir. Türk Dili - I

14. Zarfların ve Edatların Türkçede Kullanılış Şekilleri Türk Dili - I

14.1. Zarf Çeşitleri Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların veya kendi türünden bir başka kelimelerin anlamını yer- yön, zaman, miktar, nitelik ve soru bakımından belirten veya sınırlayan kelimelere zarf (belirteç) denir. Zarflar anlamlarını belirttikleri ya da sınırlandırdıkları kelimeler bağlanırken çekim eki almazlar. İsimler ve sıfatlar zarf görevinde kullanılabilirler. Şimdi, hemen, en, çabuk, pek çok, önce, sonra, biraz, ileri, geri…gibi kelimeler zarf olarak kullanılabilen sözcüklerden bazılarıdır. Zarflar beş bölümde ele alınabilir: Türk Dili - I

14.1.1. Zaman Zarfları Fiilin anlamını zaman açısından sınırlandıran ya da belirten akşam,akşamleyin, artık, bazen, daha, dün, er, erken, henüz, hiçbir zaman, gece, geç, gündüz, güzün, öğleyin, önce, sabah,şimdi, sonra, yarın… gibi isimler zaman zarfı olarak kullanılabilir. Yükleme sorulan ne zaman sorusunun karşılığını veren kelime veya kelime grupları cümlede zaman bildiren zarf tümleci olarak kullanılırlar: Kahvaltıdan sonra odasına çekildi. Patron toplantı biter bitmez onu yanına yanına çağırdı. Otobüs şoför gelince kalkacak. Türk Dili - I

14.1.2. Yer-yön zarfları Yer-yön zarfları yer ifade eden aşağı, beri, dışarı, geri, içeri, ileri, karşı, öte, yukarı… gibi yer isimleridir. Bunların hemen hepsinde bir yön ifadesi olduğu için zarf olarak fiilin yönünü gösterirler: Lütfen içeri buyrunuz. Sizi aşağı çağırıyorlar. Hızlı adımlarla yukarı çıktı. Türk Dili - I

14.1.3. Azlık-Çokluk Zarfları Azlık-çokluk zarfları bir fiilin, sıfatın veya bir zarfın miktarını, ölçüsünü, derecesini bildiren zarflardır. Bu zarflara az, az çok, çok, aşağı yukarı, en, gayet, kadar, fazla, fazlasıyla, son derece, pek…gibi örnekler verilebilir: Sen gittin gideli buralar pek değişmedi. Babam bana her zaman çok güvenmiştir. Çok az ama öz konuşurdu. Türk Dili - I

14.1.4. Durum Zarfları Bir fiili, sıfatı veya bir başka zarfı nasıllık-nicelik bakımından etkileyen, belirten zarflardır. Bu zarflar "Nasıl, Ne şekilde?" gibi sorulara karşılık olurlar: Kapıda birden bir ışık belirdi. Arkasına baka baka evine döndü. Yangın alarmını duyan çocuklar çığlık çığlığa kendilerini dışarı attılar. Uzun bir müddet yan yana yürüdüler. Evden sessizce çıktı ve sokağa doğru yöneldi. Türk Dili - I

14.1.5. Soru Zarfları Fiilleri, sıfatları ve zarfları soru yoluyla ifade eden nasıl, neden, ne kadar, niçin, niye gibi zarflardır:   Ne zaman geldin? Neden sürekli konuşuyor? Sen buralara kadar niye geldin? Ne uğraşırsın böyle işlerle? Türk Dili - I

14.2. Edat Çeşitleri Edatlar, tek başlarına anlamı olmayan, isim ve isim soylu kelime veya kelime gruplarından sonra gelerek bunlarla cümlenin öteki kelimeleri arasında birtakım anlam ilişkileri (benzerlik, yer, yön, tarz, zaman gibi) kuran görevli kelimelerdir. dolayı, göre, gibi, için, rağmen, ile, öte, yana, başka, doğru, itibaren, kadar, beri…gibi kelimeler edat olarak kullanılırlar.Edatları; çekim edatları (asıl edatlar), bağlama edatları (bağlaçlar), ünlem edatları (ünlemler) olmak üzere üç grupta inceleyebiliriz: Türk Dili - I

14.2.1. Çekim Edatları (Asıl Edatlar) Kendisinden sonra geldiği isimle cümledeki diğer kelimeler arasında başkalık, benzerlik, zaman, yer gibi bakımlardan çeşitli anlam ilgileri kuran edatlardır: ait, ara, başka, beri, böyle, dair,değin, dek, dışarı, diye, doğru, dolayı, evvel, geri, gayri, gibi,göre, için, ileri, ile, kadar, kadarınca, karşı, nazaran, önce, öte, ötürü, özge, rağmen, sıra, sonra, taraf, tek, üzere, üzerine vb. gibi. Çekim edatlarını işlevlerine göre şu şekilde gruplandırabiliriz: Aitlik Edatları:ait, dair, ilişkin Yer-yön Edatları: aşağı, değin, dek, doğru, içeri, kadar, karşı, öte, taraf, yana, sıra Zaman Edatları:beri, böyle, evvel, geri, önce, sonra, itibaren, başlayarak Benzerlik Edatları:gibi, misali, denli Karşılaştırma, Zıtlık Edatları: karşı, karşılık, rağmen, karşın Sebep Edatları:diye, dolayı, için, ötürü, üzere, dolayısıyla Vasıta ve Beraberlik Edatları:birlikte, ile, beraber, yanı sıra Başkalık Edatları:başka, gayri, özge Miktar Edatları:kadar, derece, aşkın Uygunluk, Denklik Edatları: göre, nazaran, oranla Türk Dili - I

14.2.2. Bağlama Edatları (Bağlaçlar) Kelimeleri, kelime gruplarını ya da cümleleri biçim ve anlam bakımından birbirine bağlayan edatlardır: ama, ancak, belki, çünkü, da (de), eğer, hâlbuki, hiç değilse, ile, ise, ki, lâkin, meğer, nasıl ki, öyle, öyle ki, sanki, şu var ki, tâ, üstelik, ve, veya, yahut, yalnız, yani, yoksa, zira gibi. Bağlama edatlarını işlevlerine göre beş grupta toplayabiliriz: Sıralama Edatları:dahi, ile, ilâ, ve Denkleştirme Edatları:veya, veyahut, ya, ya da, yahut Karşılaştırma Edatları:ama....ama, da(de)....da(de), gerek....gerek, ha....ha, hem....hem, ister....ister, ne....ne, ya....ya Cümle Başı Edatları:âdeta, ama, ancak, bari, belki, çünkü, eğer, fakat, gerçi, güya, hâlbuki, hatta, hele, illâ, illâ ki, kaldı ki, keşke, lâkin, madem, mademki, meğer ki, nasıl ki, nitekim, oysa ki, öyle ki, sanki, şayet, şöyle ki, tâ ki, üstelik, yalnız, yani, yeter ki, yoksa, zaten Sona Gelen Edatlar:bile, da (de), dahi, değil, ise, ki, ya Türk Dili - I

14.2.3. Ünlem Edatları (Ünlemler) Her türlü duyguyu, heyecanı, isteği, düşünceyi anlatan ve doğadaki sesleri ifade eden edatlardır. Ünlem edatları; ünlemler, seslenme edatları, sorma edatları, gösterme edatları ve cevap edatları olmak üzere beş grupta incelenebilir: Ünlemler:ah, ay, çat, eyvah, hoşt, küt, mırıl mırıl, of, oh, pat,püf, vah, vay, yuh Seslenme Edatları:a, ay, be, bre, ey, hey, hu, le, ulan,ya, yahu gibi seslenme sözleridir. Sorma Edatları:acaba, acep, hani, niçin Gösterme Edatları:işte, aha, daha, ta Cevap Edatları:değil, evet, hay hay, hayır, peki, yok, elbette, oldu, olur, tabiî, tamam Türk Dili - I