ozlem.sabah@cografya.biz

Levha hareketleri litosferin (yer kabuğu) yapısını ve bu yapıyı oluşturan evrimi araştıran jeoloji biliminin dalıdır. Levha tektoniği kuramı 1912 yılında Alman bilim adamı Alfred WEGENER tarafından öne sürülen KITALARIN KAYMA kuramı ile KONVEKSİYONEL AKINTILAR kuramının birleştirilmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu kurama göre yer kabuğu birbirine birleşik parçalar halinde değildir. Yer kabuğu üzerinde yüzer halde bulunan parçacıklardan LEVHALARDAN oluşmaktadır. Mantodaki konveksiyonel akıntılar nedeniyle levhalar sürekli hareket halindedir. Tamer KAYA

Bu kurama göre levha hareketleri yer kürenin oluşumundan beri sürmektedir. Dünyanın ilk oluşum sürecinde sahip olduğu tek kıta olan süper kıta Pangea’nın bundan 225 milyon yıl önce parçalanmaya başladığı ve bu hareketlilik sonucunda kıtaların günümüzdeki şeklini aldığı düşünülmektedir.

İsterseniz Dünyanın tek bir kıta Pangea halinde iken Levha tektoniği sonucu birbirinden ayrılmasını birlikte izleyelim!

Yeryüzünde 7 büyük ve birçok küçük levha vardır. Yer kabuğundaki çatlaklar boyunca birbirinden ayrılan parçalar adını verdiğimiz levhalar yılda 1/10 cm arasındaki hızlarla hareket ederler. Yeryüzünde 7 büyük ve birçok küçük levha vardır. Büyük Levhalar; Kuzey Amerika Levhası Güney Amerika Levhası Pasifik Levhası Avrasya levhası Afrika Levhası Antarktika Levhası Hint-Avustralya Levhası

Üç tür levha hareketi vardır:

1. Uzaklaşan-Ayrılan Levhalar

Örnek: Atlas okyanusu sırtı. Okyanus tabanlarında levhaların birbirinden uzaklaştıkları yerlerde magma açığa çıkarak burada okyanus ortası sırtlarını oluşturur. Örnek: Atlas okyanusu sırtı. Yaklaşık 250 milyon yıl önce Kuzey ve Güney Amerika levhasının Afrika ve Avrasya levhasından ayrılması Atlas okyanusu oluşmuştur. Atlas Okyanusu Sırtı

Kısaca uzaklaşan levha sınırlarında; volkanik adalar okyanus sırtları Doğu Afrika Grabeni Atlas okyanusu boyunca ortaya çıkan yarıkta magmanın belirmesi İZLANDA yakınındaki SURTSEY adasının volkanik bir ada olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bilim adamlarına göre Doğu Afrika’daki ayrılmada ilerde burada bir deniz oluşacağını göstermektedir. Kısaca uzaklaşan levha sınırlarında; volkanik adalar okyanus sırtları okyanus-denizler deniz tabanı yayılması gibi olaylar ortaya çıkabilir.

2. Yakınlaşan-Çarpışan Levhalar

Okyanusal ve kıtaların karşılaşması sonucunda okyanusal levha daha yoğun olduğu için kıtasal levhanın altına dalar. Bu esnada tortullar sıkışıp kıvrılarak Kıvrım Dağlarını oluşturur. Örnek: Kuzey Amerika’daki Kayalık dağları ile Güney Amerika’daki And dağları Kuzey Amerika Levhası Pasifik Levhası Güney Amerika Levhası Pasifik Levhası Pasifik levhası-K. Amerika levhası yaklaşması Kayalık Dağlarını oluşturmuştur Pasifik levhası-G. Amerika levhası yaklaşması And Dağlarını oluşturmuştur

Kısaca çarpışan levha sınırlarında; kıvrım dağları şiddetli depremler yanardağ aktiviteleri volkanik ada yayları derin deniz çukurları oluşur. Okyanusal levhaların karşılaşmasında yine bir levha diğerinin altına dalar. Bu Mariana çukurluğu gibi derin deniz çukurlarını oluşturur. Bu levha hareketleri sonucu ortaya çıkan magma volkanik ada yaylarını (Filipinler) oluşturabilir. Ayrıca merkez üssü okyanus olan şiddetli depremlere de yol açar. Avrasya Levhası Kıtasal levhaların karşılaşmasında ise Jeosenklinallerdeki tortullar şıkışıp kıvrılarak kıvrım dağlarını oluşturabilir. Örnek Alp ve Himalaya dağları… Hindistan Levhası Avrasya levhası-Hindistan levhası yaklaşması Himalaya Dağlarını oluşturmuştur

3. Yanal Yer Değiştiren Levhalar

İki levhanın birbirini sıyırarak yer değiştirmesi sırasında ortaya çıkan gerilim periyodik büyük depremlerin oluşumuna neden olur. Kuzey Anadolu fayı ile San Andreas fayının oluşumu bu levha hareketi ile açıklanır. Kısacası bu levha hareketi kırık hatlarının (fay hatları) İle depremlerin oluşumuna neden olur.

İsterseniz şimdi levha hareketlerini tekrar gözden geçirelim!

Bu levha hareketi hangi oluşumlara neden oluyordu? Volkanik adalar Okyanus sırtları Okyanus-Denizler Deniz tabanı yayılması Uzaklaşan Levha Hareketi Bu levha hareketi neydi?

Bu şekilde oluşan yer şekillerine örnek verebilir misiniz? And Dağları Kayalık Dağları Alp Dağları Himalaya Dağları Mariana Çukuru Filipin Adaları Peki! Bu şekilde oluşan yer şekillerine örnek verebilir misiniz? Kıvrım Dağları Şiddetli Depremler Yanardağ Aktiviteleri Volkanik Ada Yayları Derin Deniz Çukurları Bu levha Hareketleri Hangi Oluşumlara Neden Oluyordu? Bu levha hareketi Hangisiydi? Yakınlaşan Çarpışan Levhalar

Bu levha hareketi ile oluşan yer şekilleri Hangileri? Peki! Bu levha hareketi ile oluşan yer şekilleri Hangileri? Kuzey Anadolu Fayı San Andreas Fayı Bu levha hareketi hangi oluşumlara neden oluyordu? Fay Hatları Depremler Yanal Yer Değiştiren Levhalar Bu levha hareketi Hangisiydi?

Levha hareketleri sonucu yer yüzündeki kırık alanlarında görülen fay hatlarındaki gerilme, sıkışma ve bükülme deprem adını verdiğimiz yer kabuğu hareketlerine neden olmaktadır.

Dünya deprem alanlarının dağılımı ile; Aktif levha sınırlarının Fay hatlarının Volkanik faaliyetlerin Volkanik şekillerin Kırıklı dağların (horst-graben) Sıcak su kaynakları adını alan fay kaynaklarının ( kaplıca, ılıca), gayzerlerin Jeotermal enerji potansiyeli yüksek bölgelerin Sağlık turizmi adını alan termal turizmin Genç oluşumlu (yakın bir jeolojik devirde oluşmuş) alanların dağılımı birbirine paraleldir.

Aktif Deprem Kuşakları 2. ALP-HİMALAYA DEPREM KUŞAĞI: Yeryüzündeki depremlerin %21.i bu kuşakta gerçekleşir. Bu kuşak üzerinde; Asya’nın güney, güneydoğu ve doğu kıyıları Kuzey Afrika(Atlas Ülkeleri) Güney Avrupa Anadolu Yarımadası bulunur. 1. PASİFİK DEPREM KUŞAĞI: Yeryüzündeki depremlerin %68.i bu kuşakta gerçekleşir. Bu kuşak üzerinde; Amerika Kıtasının Batı Kıyıları (Kayalık-And Dağları) Aleut adaları Japonya Filipinler Yeni Gine Güney Pasifik adaları Yeni Zelanda bulunur. 3. Yeryüzündeki depremlerin %11.i Atlas okyanusu orta kesimi ile Doğu Afrika’da görülür.

Deprem Riskinin Düşük Olduğu Yerler: Dünya’da; Yaşlı kütleler Eski kıta çekirdekleri Masifler Eski jeolojik devirde oluşmuş araziler Deprem riskinin düşük olduğu alanlardır.

İskandinav yarımadası Bu alanlar: Doğu Avrupa Kuzey batı Avrupa Kanada Avustralya’nın büyük bir bölümü (güney doğusu hariç-Avustralya Alpleri) İskandinav yarımadası Kuzey Asya (Sibirya)

Deprem Riskinin Düşük Olduğu Yerler: Doğu Avrupa Kuzey batı Avrupa Kanada Avustralya’nın büyük bir bölümü (güney doğusu hariç-Avustralya Alpleri) İskandinav yarımadası Kuzey Asya (Sibirya)

Dolayısıyla Dünya volkanik alanları; Dünya deprem dağılışı ile volkanik alanların dağılışı birbirine paraleldir. Çünkü bu alanlar genellikle yeryüzünün aktif alanlarında (levha sınırları), genç ve hareketli bölgelerinde görülmektedir. Dolayısıyla Dünya volkanik alanları; Büyük (Pasifik-Ateş Çemberi) Okyanus ortaları (Yeni Zelanda, Japonya, Filipinler, Hawaii) Atlas okyanusu ortaları (İzlanda, Karayip ve Asor Adaları) Akdeniz Çevresi (İtalya) Doğu Afrika volkanik aktivitelerin görülebileceği yerlerdir.

Yeryüzünün sıcak su bakımından zengin alanları; Pasifik Ateş Çemberi Sıcak sular tektonik bölgelerdeki fay hatları veya volkanik arazilerdeki derin çatlaklar boyunca bulunan yer altı sularıdır. Yer altı (magmatik) sularla beslendikleri için sıcaktırlar ve akımları (debi) yıl içinde çok fazla değişmez. Fay ve gayzer kaynakları olarak iki grupta incelenirler. Ayrıca buhar şeklinde kullanıldıklarında jeotermal enerji adını alırlar. Yer yüzünün bu alanları sağlık turizmi adını da alan termal turizm potansiyeli bakımından zengin alanlardır. Bunun nedeni sıcak su kaynaklarında eriyik halde bol miktarda mineral madde bulunmasıdır. Yeryüzünün sıcak su bakımından zengin alanları; Pasifik Ateş Çemberi (kayalık ve And Dağları, Doğu Asya, Japonya, Filipinler, Yeni Zelanda) Atlas okyanusu adaları (Kanarya, Maderia, Asor, İzlanda, Büyük ve Küçük Antil adaları) Akdeniz Kuzey Kıyısı ülkeleri (İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye) Doğu Afrika Kafkas Ülkeleri İzlanda Hawaii Yeni Zelanda

Biraz daha etkinlik yapalım! İsterseniz şimdi Biraz daha etkinlik yapalım! Verilen cümleleri doğruluğuna göre yorumlayınız.

Yer kabuğunun yapısını ve bu yapıyı doğuran evrimi araştıran bilim dalı levha tektoniğidir. Levhalar sürekli hareket halindedir. Türkiye’nin tamamı dünya masif araziler kuşağında yer almaktadır . Maltusun teorisi genişletilerek günümüzde levha tektoniği kuramı adını almıştır . Dünya volkan alanları ile sıcak su kaynaklarının dağılımı birbirine paraleldir . D D Y Y D

Y Y D D D Levhalar sürekli birbirine ters yönlerde hareket ederler. Kıtasal levhaların birbirine yaklaştığı alanlarda derin deniz çukurları oluşur. Fay hatlarının oluşumundaki tek etmen yanal levha hareketleridir. Levhaların birbirinin altına dalması şiddetli depremlere yol açabilir. Atlas okyanusunun orta kesimi ile Doğu Afrika şiddetli depremlerin görülebileceği yerledir. Y Y D D D

Y Y D Y Y Aktif levha sınırlarında akarsuların yatak eğimi fazladır. İnsanlar levhaların hareketlerini sağlayan etmenlerden beşeri etmenler grubundadır. Kanada ve Kuzeybatı Avrupa deprem görülme olasılığı az olan yerlerdendir. Gökçeada uzaklaşan levha sınırlarında oluşmuş volkanik ada yayıdır. Kokos ve Nazaka levhası Türkiye’deki fay hatlarını harekete geçiren en önemli levhalardır. Y Y D Y Y

Aktif levha sınırlarında yer alan her yerde gayzerlere rastlanır. Karaların tektonik ve volkanik bölgeleri sıcak su kaynakları bakımından zengin yerlerdir. Aktif levha sınırlarında yer alan her yerde gayzerlere rastlanır. Sıcak su kaynakları temiz enerjiler grubunda yer alan hidroelektrik enerjisini oluştururlar. Sıcak su kaynaklarının dağılımı ile jeotermal kaynakların dağılımı birbiri ile ilişkilidir. İtalya’daki aktif volkanların varlığı bu ülkenin karstik kaynaklar bakımından zengin bir ülke olmasını sağlamıştır. D Y Y D Y

Teşekkürler...