TOPRAK NASIL SINIFLANDIRILIR?

TOPRAK NEDİR? Dünyadaki karasal ortamların yüzeyini ince bir tabaka halinde kaplayan, çeşitli minerallerin çevresel faktörlerin etkisiyle ayrışması sonucu oluşan, içerisinde organik ve inorganik (cansız olan)materyallerle birlikte belirli oranlarda hava ve su bulunduran, bitkilere tutunma yeri ve besin kaynağı olan üç boyutlu doğal bir varlıktır.

TOPRAK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

İKLİMİN ETKİSİ En önemli faktördür. Kayaçların çözünmesi, bitki örtüsünün gelişmesi, toprağın yıkanması, organizmaların faaliyetleri iklime bağlıdır. Soğuk ve nemli iklim bölgelerinde sıcaklık yetersizliği yüzünden organik maddenin ayrışması yavaş gerçekleşmektedir. Sıcak ve kurak bölgelerde pedojenez çok hızlı gerçekleşmemektedir. Toprak oluşumunda etkili olan iklim faktörleri; sıcaklık ve yağıştır.

Sıcaklık; Toprak üzerindeki organik maddenin ayrışmasını ve toprak nemli olduğu zaman kimyasal ayrışma olaylarını tayin eder. Nem; Toprak yıkanmasını ve kimyasal çözülme sürecini etkiler. Topraktaki tuz ve kireç miktarını, bitki örtüsünün yetişmesini etkiler.

TOPOGRAFYA Yükselti, eğim ve bakı iklimi etkilediği için toprak oluşumunu da etkiler. Yükseltinin artmasıyla sıcaklık düşer ve yağış artar. Böylece toprak yüzeyinde organik maddenin biriktiği ve yıkanmanın fazla olduğu asit reaksiyonlu podzolleşmiş topraklar görülür. Eğimli alanlarda da toprak örtüsü sürekli süpürülür. Bu yüzden eğimli alanlarda ana kayanın etkili olduğu intrazonal topraklar yer alır. Eğim, yükselti, bakı ve drenaj durumu toprak oluşumunu etkiler.

Eğim;. Toprakların oluştuğu yerden taşınması kolaylaşır Eğim; Toprakların oluştuğu yerden taşınması kolaylaşır. Bitki örtüsünden yoksun olan eğimli yamaçlarda toprak aşınması şiddetlidir. Eğimli arazilerde toprak oluşumu daha yavaştır. Yamaçlarda topraklar, erozyon gibi sebeplerden dolayı daha incedir. Yükselti; İklim elemanlarının özelliklerini belirleyerek toprak oluşumunda etkili olur.

Bakı; Güneşlenme süresini ve sıcaklığı etkileyerek toprağın nemliliğini ve oluşumunu etkiler.  Drenaj Durumu; Suların arazi yüzeyinden kolaylıkla sızdığı alanlarda, iklim şartlarına göre zonal topraklar oluşur. Drenajın iyi olmadığı yerlerde ise; hidromorfik-organik ya da tuzlu ve alkali topraklar yer alır.

ANA KAYA Toprakların oluşması için öncelikle ana kayanın ayrışması ve çözülmesi gerekir. Ana materyalin çözülmesi ile birçok mineral ve element açığa çıkmaktadır ve bunların toprak suyunda eriyik hale geçmesi ile de bitkiler beslenmekte ve böylece toprakta organik faaliyetler, bunu takibende organizmalar etkili olmaktadır.

ORGANİK FAKTÖRLER Kayaların çözülmesiyle açığa çıkan besin maddelerine bağlı olarak saha bitki örtüsü tarafından yavaş yavaş örtülmeye başlar. Yosun, liken, çalı ve ağaçların sahaya yerleşmesi ile bitki kökleri ve bitki artıklarının toprağa karışması ve humuslaşma ile birlikte oluşan çeşitli organik asitler parçalanma ve ayrışmayı daha da ilerletir.

ZAMAN Toprakların olgun bir profile ulaşması için: Ana materyalin çözülmesi, ayrışan kat üzerinde bitki ve diğer toprak canlılarının yerleşmesi, organik maddelerin parçalanarak humuslaşması, bunların toprağa katılmasıyla horizonlaşması için yüzlerce hatta binlerce yıllık bir sürecin geçmesi gerekir.

KAYALARIN PARÇALANMASI AYRIŞMA

Ayrışma, yerkabuğunu oluşturan kayaçlarda yüzey ve yüzeye yakın kesimlerde yer değiştirmeye uğramadan, mekanik ve kimyasal süreçlerle meydana gelen nitelik değişimleri olarak tanımlanır. Bu nedenle ayrışma kimyasal ve fiziksel süreçler olmak üzere iki kategoride gerçekleşir. Bu iki ayrışma süreci çoğunlukla birlikte etkilidir veya birbirine ortam hazırlar.

Fiziksel ayrışma Kayaçlardaki fiziksel ayrışma (ufalanma) suyun mekanik etkisi (don), ani sıcaklık değişimleri, basınç azalması/rahatlaması, kristal büyümeleri, canlıların etkileri gibi olaylarla oluşur. Suyun mekanik etkisi donma-çözünme yoluyla gerçekleşir. Isı farklılaşmasından kaynaklanan fiziksel ufalanma daha çok günlük ısı farklarının çok yüksek olduğu yörelerde gerçekleşir. Ani sıcaklık artış ve düşüşleri kayaç yüzeyindeki bölümlerde mineraller arasındaki bağlayıcılığı azaltarak ufalanmaya yol açar.

Kimyasal çözünme Kayaçların kimyasal yollarla ayrışması oksidasyon, karbonasyon, hidroliz, hidratasyon vb. yoluyla gerçekleşir. Oksidasyon; kayaç bileşiminde yer alan minerallerin oksijenle birleşmesi sonucu meydana gelen kimyasal değişimdir. Karbonasyon; karbondioksitin kayaç mineralleri üzerinde yol açtığı kimyasal değişimdir. Hidroliz; kayaç yapısında suyun etkisiyle meydana gelen reaksiyon ve kimyasal değişmelerdir. Hidratasyon; ise minerallerin yapısına su moleküllerinin katılması ile meydana gelen kimyasal değişimdir.

Toprak Profili Genelleştirilmiş toprak profilinde (soil profile) üstten alta doğru O,A, B, C, D olarak adlandırılan beş zon görülür. O zonu toprak yüzeyini temsil eder. A zonu organik malzeme (humus) içeren yıkanma zonuna karşılık gelir B zonu birikim zonudur. Üst kısımda erimiş ve katı halde gelen malzeme bu kesimde çökelir. C zonu ayrışmış ana kayayı temsil eder. R zonu ayrışmamış, ana kayayı temsil eder.

Toprağın genel yapısını oluşturan ana unsurlar ; Mineral parçacıklar / mineral maddeler (%45) Su (% 25) Hava (% 25) (CO2, Nitrojen, Oksijen) Organik maddeler (% 5) Toprak canlıları

TÜRKİYE’DEKİ TOPRAKLARIN SINIFLANDIRILMASI Topraklar, belli iklim altında oluşma ve horizonlaşma özellikleri ile fiziksel, kimyasal ve besin maddelerine göre sınıflandırılır. Toprakların oluşum şartları ve toprak profilini gösterdiği özelliklere göre sınıflandırma coğrafi açıdan önem kazanmaktadır. Çünkü böyle bir sınıflandırma, toprakların iklim, topoğrafya, ana materyal ve zamanla olan oluşum süreçlerini ve oluşmada etkili olan faktörleri ortaya koymaktadır.

Toprak Sınıflandırması A-Zonal Topraklar Kırmızı Renkli Akdeniz Toprağı (Terra-Rossa): Ülkemizde Marmara Bölgesi' nin güneyi ile Akdeniz ve Ege Bölgeleri' nde çok yaygındır. Kahverengi Orman Toprağı:Daha ziyade ılıman kuşakta, yaprağını döken orman örtüsü altında görülür. Podzol Topraklar:Sibirya, Kuzey Avrupa ve Amerika'da yaygın olan, ülkemizde Yıldız dağlarının kuzey yamaçlarında ve Kuzeydoğu Anadolu Dağlarında Şavşat-Karagöl dolaylarında bulunan bu topraklar, gübreleme yapıldığı takdirde tarıma uygun hale getirilebilir.

Kahverengi Bozkır Toprakları: Bu topraklara ülkemizin bütün iç bölgelerinde rastlanmaktadır. Çöl toprakları: Orta enlemlerde ve tropikal çöllerde son derece sığ ve karbonatların birikmesiyle oluşmuş sert kabuğa sahip topraklardır. Bu topraklar, ülkemizde özellikle Harran ve Malatya ovalarında görülür. Laterit Topraklar: Bu topraklara ülkemizde Doğu Karadeniz bölgesinde fosil olarak rastlanmaktadır.

Tundra Topraklar:  Tundra iklimini görüldüğü kuzey yarım kürede oluşan bu topraklar, yazın donmuş tabakanın çözülmesi ile gevşer. Alçak kısımlar yer yer su birikintileri ve yosunlarla kaplanır. Donma ve çözülmenin aktif olduğu kısımlarda toprak taşlıdır. İklimin soğuk olmasından dolayı organik madde yeterince ayrışamadığı için toprak organik madde yönünden zengindir. Çernozyomlar: Karadeniz' in kuzey kesiminde, Romanya, Kanada, ABD, Arjantin ve Avustralya' da görülen bu topraklar ülkemizde Erzurum – Kars platolarında 1600 – 2000 m. arasında yer alır.

Kireçli Kahverengi Orman Toprak

B-İnrazonal Topraklar 1. Kalsimorfik Topraklar Vertisoller Rendzinalar 2. Halomorfik Topraklar Tuzlu Topraklar ( Solonçaklar) Alkali Topraklar Tuzlu-Alkali ( Çorak) Topraklar 3. Hidromorfik ve Organik Topraklar Yüksek Dağ-Çayır Topraklar Turba ve Organik Topraklar

C-Azonal Topraklar Alüvyal Topraklar Kolüvyal Topraklar Regosol’ler Litosol’ler (Taşlı Topraklar)

Kaynakça BAHTİYAR, M.,1979. Toprak Prof. Dr. Kadir DİRİK Ders Notları Mater, B., 2004. Toprak Coğrafyası Atalay, İ., 2006. Toprak Oluşumu, Sınıflandırması ve Coğrafyası Kazancı, N., Gürbüz, A., Kuvaterner Bilimi