BÖLÜM 6 DENETİM TESTLERİ

1. DENETİM TESTLERİNİN TÜRLERİ Test etme,denetlenen olay veya işlemin ya da kaydın gerçek ve doğru olup olmadığını araştırmak amacıyla güvenilir kanıt toplama ve kanıtlarla denetlenen olay,işlem ya da kaydın uygunluğunu karşılaştırma demektir. Denetim testleri,denetçinin,iç kontrol sistemine ilişkin bilgi edinmesinden sonra ve kontrol riskinin ilk değerlemesini yapmasından sonra,denetimi tamamlamak için uygulayacağı denetim prosedürleridir.

Denetim testleri,amaçlarına göre ikiye ayrılır; Kontrol testleri (test of controls) Maddi doğruluk testleri (substantive tests)

Denetim testleri,uygulandığı verilere göre üçe ayrılır; İşlemlerin testi (test of transactions) Hesap kalanlarının testi (test of details of balances) Analitik testler (analytical procedures)

2. KONTROL TESTLERİ Kontrol testleri (uygunluk testleri), müşteri işletmede mevcut olması gereken iç kontrol politikaları ve prosedürlerinin tasarımının ve işleyişinin etkinliğini ölçmek için yürütülen denetim prosedürleridir. Tasarıma ilişkin kontrol testleri; kontrol politikaları ve prosedürlerinin,mali tablolara yansıyacak önemli hata ve yolsuzlukları bulmak veya önlemek amacıyla tasarımının yapılmış olup olmadığına ilişkindir. Örneğin, stokların kilitli ambarlarda saklanması,stoklara ilişkin gerçeklik amacına aykırı bilgi sunulmasını önemli ölçüde önler.

Kontrol prosedürlerinin gerçekte işleyip işlemediğine ilişkin kontrol testleri,kontrol prosedürlerinin etkinliğini ölçen testlerdir. Etkinliğe ilişkin kontrol testlerinde,üç soru yanıtlanmaya çalışılır; 1)Kontrol prosedürü nasıl uygulandı? 2)Kontrol prosedürü yıl boyunca aynen uygulandı mı? 3)Kontrol prosedürü kim tarafından uygulandı? Bir kontrol prosedürü,bunu uygulamakla yetkili personel tarafından yıl boyunca gerektiği şekilde ve aynen uygulanırsa bu prosedürün işleyişi etkindir. Buna karşın,kontrol prosedürü gerektiği şekilde uygulanmazsa,her zaman aynen uygulanmazsa veya yetkisiz personel tarafından uygulanırsa kontrol prosedürü etkin işlemiyordur. Bu durumlara “sapma” veya “istisna” adı verilir.

2.1. Kontrol Testlerinin Niteliği Denetçi,denetimi planlama safhasında iç kontrol sistemi hakkında bilgi edinirken,bazı kontrol testlerini de yapabilir. Çünkü bilgi edinmede kullanılan bazı denetim prosedürleri bir kontrol politikasının veya prosedürünün etkinliğine ilişkin kanıt elde etmeyi sağlar. Ancak,kanıt, denetimi planlama safhasında elde edildiği için,bir kontrol prosedürünün denetlenen yıl boyunca gerektiği şekilde ve aynen uygulanıp uygulanmadığını göstermez.

Kontrol testlerinde aşağıdaki denetim prosedürleri uygulanır: Müşterinin personeline sorular sorma, Belge ve kayıtların incelenmesi Kontrol prosedürlerinin uygulanışını gözlemleme, Denetçi tarafından kontrol prosedürlerinin uygulanmasının yeniden yapılması.

2.2. KONTROL TESTLERİNİN BÜYÜKLÜĞÜ Kural olarak,daha fazla sayıda kontrol testi,bir kontrol prosedürünün işleyişinin etkinliğine ilişkin daha çok kanıt sağlar. Örneğin,soru sormada,birden fazla kişiye aynı kontrol prosedürü hakkında soru sorma,bir kişiye soru sorulmasına göre daha fazla sayıda kanıt sağlayacaktır.

2.3. KONTROL TESTLERİNİN ZAMANI Kontrol testleri dönem içinde uygulanır. Bu nedenle bu testler denetlenen dönemin başından testlerin tarihine kadar kontrol prosedürlerinin etkinliğine ilişkin kanıt sağlar.Ancak,GKGDS,denetçiden mali tablolara ait olduğu yılın tamamına ilişkin kanıtları elde etmesini ister. Bu yüzden testler dönem sonuna kadar uygulanmalıdır.

2.4. ÇİFT AMAÇLI TESTLER Birçok denetimde kontrol testleri dönem içinde; maddi doğruluk testleri ise dönem sonuna doğru ve dönem sona erdikten sonra yürütülür. Dönem içinde,parasal hataları bulmak için işlemlerin maddi doğruluk testleri,kontrol testleri ile aynı anda yapılabilir. Örneğin,denetçi satış faturasındaki imzanın yetkili personelin imzası olup olmadığını incelerken,faturalardaki parasal hataları da araştırır.

2.5. KONTROL RİSKİNİN SON DEĞERLEMESİNİ YAPMA Kontrol riskini değerleme,mali tablolarda olası önemli hata ve yolsuzlukların yer almasını önlemede veya bulmada iç kontrol politikaları ve prosedürlerinin etkinliğini değerleme sürecidir.

Denetçi,aşağıdaki durumlar var olduğunda kontrol riskini maksimum düzeyde değerler: Bir denetim amacına ilişkin kontrol politikaları ve prosedürleri yoksa, Mevcut kontrol politikaları ve prosedürleri etkin değilse, Kontrol politikaları ve prosedürlerinin etkinliğini değerlemek için kanıt elde etmek verimli olmayacaksa.

Bir denetim amacı bakımından kontrol riskini değerlerken,denetçi şu çalışmaları yapmalıdır: Olası hata ve yolsuzlukları belirlemek, Hata ve yolsuzlukları önleyecek veya bulacak gerekli kontrol prosedürlerini belirlemek İlgili kontrol prosedürlerinin tasarımının ve işleyişinin etkin olup olmadığı bakımından kontrol testlerinden kanıt elde etmek, Elde edilen kanıtları değerlemek, Kontrol riskinin son değerlemesini yapmak.

3. MADDİ DOĞRULUK TESTLERİ Maddi doğruluk testleri,mali tablolardaki tutarların ve açıklamaların doğruluğuna ilişkin kanıt toplamak için uygulanan denetim prosedürleridir. Maddi doğruluk testlerinin tasarımı,her denetim amacı açısından,kabul edilebilir bulgu riski düzeyine uygun olacak testlerin niteliğini,zamanını ve büyüklüğünü belirlemeyi kapsar.

3.1. MADDİ DOĞRULUK TESTLERİNİN NİTELİĞİ Kabul edilebilir bulgu riski düzeyi düşük belirlendiğinde denetçi daha etkin ve daha maliyetli prosedürler kullanmak zorunda kalacaktır. Maddi doğruluk testleri üçe ayrılır: İşlemlerin test edilmesi, Hesap kalanlarının test edilmesi, Analitik prosedürler.

3.1.1. İŞLEMLERİN MADDİ DOĞRULUK TESTLERİ Bu testleri yapmanın amacı,müşterinin işlemlerinin belgelere ve defterlere tam ve doğru olarak kaydedilmiş olup olmadığını belirlemektir. Bu testlerde,denetçi bir hesap kalanına ilişkin sonuca ulaşmak için hesabın borç ve alacak tarafına yapılan her kayda ilişkin kanıt toplar. Testlerin etkinliği kullanılan prosedüre ve belgelerin güvenirliğine bağlıdır. Zaman ve maliyet düşüncesiyle bu testler kontrol testleriyle birlikte aynı anda yapılabilir.

3.1.2. HESAP KALANLARININ TEST EDİLMESİ Hesap kalanlarının testi,bilanço ve gelir tablosu hesaplarının dönem sonundaki kalanlarına uygulanır; fakat, asıl ağırlık bilanço hesaplarına verilir. Bu testler,yardımcı hesaplar bazında uygulanır ve her bir denetim amacının (genel kabul görmüş muhasebe ilkesinin) hesap kalanına yansıyıp yansımadığı araştırılır. Örneğin, alıcılar hesabı için her bir alıcının hesap kalanının doğrulanması isteği ile alıcılara doğrulama mektupları gönderilir. Böylece dönem içinde kaydedilen işlemlerin gerçek işlemler olup olmadığı,bütün işlemlerin kaydedilip kaydedilmediği,işlemlerin doğru kaydedilip kaydedilmediği test edilir.

3.1.3. ANALİTİK PROSEDÜRLER Analitik prosedürler (testler) veriler arasındaki ilişkilerin incelenmesini ve karşılaştırılmasını kapsayan maddi doğruluk testleridir. Bu testler,denetimin planlaması safhasında,elde edilecek diğer kanıtlarının niteliğini ve miktarını belirlemede denetçiye yardımcı olması nedeniyle yapılır.

3.2. MADDİ DOĞRULUK TESTLERİNİN ZAMANI Kabul edilebilir bulgu riskinin düzeyi maddi doğruluk testlerinin zamanını etkileyebilir. Bulgu riski yüksekte,testler yılsonunda birkaç ay önce uygulanabilir. Buna karşı,bulgu riski düşükse,maddi doğruluk testleri bilanço tarihine yakın bir tarihte yürütülecektir.

3.3. MADDİ DOĞRULUK TESTLERİNİN BÜYÜKLÜĞÜ Kabul edilebilir bulgu riski düzeyi düşürüldükçe, daha fazla sayıda kanıt toplamak gerekir. Yapılacak testlerin sayısı ve belirli bir testin uygulanacağı örneklemin büyüklüğü mesleki yargı konusudur. Örneklem büyüklüğünü belirlemede maddi doğruluk testleri için istatistiksel örnekleme kullanılabilir.