ЕKLER VE EK TÜRLERİ

ЕKLER VE EK TÜRLERİ Türkçede ekler görevli morfemlerdir. Birkaç istisna dışında, Türkçede yabancı kökenli ekler yoktur. İstisna örnekler: biçare (çaresiz), bihaber (habersiz), namert (mert olmayan), vb. Bunlar istisna örnekler olduğu için, yeni kelimelerde ve yeni kelime türetiminde kullanılmazlar. Dolayısıyla, Türkçede ekler kökenlerine göre sınıflandırılmaz.

EKLERİN SINIFLANDIRILMASI Yapılarına göre ekler ikiye ayrılır: 1. Basit ekler – Türkçede eklerin en büyük bölümü basit eklerdir. Bunlar görevde farklılık yaratılmadan daha küçük birimlere ayrılamaz. Örneğin: /-Dİ/, /-mİş/, /-lAr/, /-İ/, /-A/, vb. 2. Birleşik ekler – Yan yana gelen birden fazla ek kendi görevleri dışında yeni ve ortak bir görev almışlarsa, o zaman bunlara birleşik ekler denir. Yeni görevleri olduğu için, bunlar bir ek olarak yazılır. Büyük bir ihtimalle, bugün kullanılan tüm birleşik ekler, eskiden basit eklerdi. Örneğin: /-mA/ + /-DAn/ > /-mAdAn/, /-İn/ + /-CA/ > /-İncA/, /-Dİ/ + /-k/ > /-Dİk/, /-Dİk/ + /-CA/ > /-DİkçA/, vb.

EKLERİN SINIFLANDIRILMASI Ekler, bir kelime veya kelime grubunu cümlede başka bir kelime veya kelime grubuna bağlayıp bağlamadığı veya yeni kelime yapıp yapmadığına göre farklı görevlerde bulunabilirler. Dolayısıyla, Türkçede görevlerine göre ekler iki büyük gruba ayrılır: I. Çekim ekleri; II. Yapım ekleri.

I. ÇEKİM EKLERİ Çekim ekleri, yeni kelime yapmadan, var olan kelimeyi veya kelime grubunu cümlede başka bir kelime veya kelime grubuna bağlayarak, aralarında geçici ilişkiler kurar. Bu ilişkiler, yeni anlam kurmazlar. Sadece, geldikleri kelime veya kelime grubunun anlamını veya diğer cümle unsurlarıyla olan ilişkilerini belirtirler. Çekim ekleri iki gruba ayrılır: a) İsim çekim ekleri; b) Fiil çekim ekleri.

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ İsim çekim ekleri, isimlere ve isim soylu kelimelere gelir ve onların çekiminde kullanılırlar. Türkçede isim çekim ekleri şunlardır: a) ad durum ekleri; b) iyelik ekleri; c) çokluk eki; ç) /-ki/ aitlik eki; d) “mİ” soru edatı. Örneğin: Erhan’ın annesine oradaki hediyeler mi verildi?

a) AD DURUM EKLERİ Ad durum ekleri (isim hal ekleri), eklendikleri adların cümlede genelde fiille veya başka bir isimle olan geçici ilişkilerini (durumlarını) belirten eklerdir. Her zaman adların sonunda kullanılırlar (istisna: /-ki/ aitlik eki). Farklı dilbilimcilere göre, Türkçede ad durum eklerinin sayısı farklıdır. Burada sekiz ad durum ekine değinilecektir. Bazı doğu dilcilerine göre bu sayı 15, hatta daha çok olabilir. Muharrem Ergin’e göre, bu sayı dokuzdur (+ /-rA/ ve /-Arİ/ - direktif).

a) AD DURUM EKLERİ 1. Yalın durumu (nominatif, NOM, /-Ø/) - İsimlerin temel (esas) durumudur. - Ek almamış şekilleridir. - Belirsizlik bildirirler. - Bütün isim kök veya gövdeleri, yalın durumuna örnek olarak verilebilir: el, göz, kaşık, bilgi, yazı, vb. - Cümlede örnekler: Kırk iki yıl her sabah kahve içerdi. Kızın eline bir sepet verdi. Onun eli kalem tutmaz.

a) AD DURUM EKLERİ 2. Belirtme durumu (-İ hali, akuzatif, ACC, /-İ/) - Eklendiği ismi belirtir. - Ünlü uyumlarına uyar. - İsim ünsüzle biterse, doğrudan doğru dört varyanttan biri gelir: hanım+ı, ders+i, okul+u, süt+ü, vb. - İsim ünlüyle biterse, ekten önce araya “y” kaynaştırma ünsüzü girer: ada+(y)ı, Ali+(y)i, kuru+(y)u, ütü+(y)ü, vb.

a) AD DURUM EKLERİ İstisna: Üçüncü teklik kişi zamiri: ben+i sen+i o+(n)u. Burada, “y” yerine, analojiyle “n” kaynaştırma sesi girmiştir. Buna “zamir n’si” veya “pronominal n” de denir. Zamir n’si, teklik işaret zamirlerine ACC eki getirildiğinde de kullanılır: bu+(n)u, şu+(n)u, o+(n)u.

a) AD DURUM EKLERİ ACC eki, üçüncü teklik ve çokluk iyelik ekinden sonra gelmişse, araya yine “n” kaynaştırma ünsüzü girer: masa+(s)ı+(n)ı kendi+(s)i+(n)i, rüya+(s)ı+(n)ı, göz+ler+i+(n)i, sorun+ları+(n)ı, ev+leri+(n)i, vb.

a) AD DURUM EKLERİ 3. Yönelme durumu (-A hali, datif, DAT, /-A/) - İsmin bir hareketle olan ilişkisini veya yönümü gösterir. - Büyük ünlü uyumuna uyar. - İsim ünsüzle biterse, doğrudan doğruya gelir: ağız+a, ayak+a > ayağa, gül+e, saray+a, telefon+a, yüz+e, vb. - “ben” ve “sen” kişi zamirlerine getirildiğinde, kök de değişir: ben+e > bana sen+e > sana.

a) AD DURUM EKLERİ - İsim ünlüyle biterse, ekten önce araya “y” kaynaştırma sesi girer: döşeme+(y)e, köşe+(y)e, oda+(y)a, Kumanova+(y)a > Kumanova’ya, vb. İstisnalar: - 3T kişi zamiri: ben+e (<bana) sen+e (<sana) o+(n)a. - Teklik işaret zamirleri: bu+(n)a, şu+(n)a, o+(n)a. - 3T ve 3Ç iyelik eklerinden sonra: bardağına <bardak+ı+(n)a, ellerine <eller+i+(n)e, karnına <karın+ı+(n)a, yanına <yan+ı+(n)a, vb.

a) AD DURUM EKLERİ 4. Tamlayan durumu (-İn hali, ilgi eki, genitif, GEN, /-İn/) - Bir ismin kime ait olduğunu belirtir. - Ünlü uyumlarına uyar. - Belirtili isim tamlaması yapar: evin kapısı, Şenol’un eşi, komşunun sesi, vb. - İsim ünsüzle biterse, doğrudan doğruya gelir: at+ın, boyun+un > boynun, el+in, göz+ün, koltuk+un > koltuğun, küçük+ün > küçüğün, vb. - İsim ünlüyle biterse, ekten önce araya “n” kaynaştırma sesi girer: abide+(n)in, koşu+(n)un, oda+(n)ın, örtü+(n)ün, soba+(n)ın, yara+(n)ın, vb.

a) AD DURUM EKLERİ 1T ve 1Ç kişi zamirlerinde /-İn/ yerine /-im/ varyantı gelir: ben+im, biz+im. Benim oğlum geldi. Bizim odamız çok güzeldir. Dikkat: Bu durumdaki /-im/ ekini, iyelik ekleriyle karıştırmamak gerekir! ADE ekleri kelimenin sonunda gelmesine rağmen, GEN ekinden sonra /-ki/ aitlik eki gelebilir: benimki, seninki, onunki, bizimki, sizinki, onlarınki, odanınki, arabanınki, gözlüğünki, vb.

a) AD DURUM EKLERİ 5. Bulunma durumu (kalma durumu, -DA hali, lokatif, LOC, /-DA/) - Yüklemin gösterdiği eylemin nerede yapıldığını, daha doğrusu yerini bildirir. - Hareketin olduğu veya yönün gösterildiğinde kullanılmaz. Sabit yeri gösterir. - Ünlü uyumları ve ünsüz uyumuna uyar. - Eklendiği ismin ünlü veya ünsüzle bitmesine bakmaksızın, her zaman doğrudan gelir: baş+ta, ben+de, gişe+de, masa+da, vb. - İsim ünlüyle biterse, her zaman ekin sedalı varyantı gelir.

a) AD DURUM EKLERİ İstisna durumlar: - 3T ve 3Ç iyelik eklerinden sonra, hiç gerek duyulmadan, LOC ekinden önce araya “n” kaynaştırma sesi girer: etraf+ı+(n)da, cebinde <cep+i+(n)de, yazılar+ı+(n)da, yüz+leri+(n)de, vb. - 3T şahis zamirinden sonra “n”: ben+de, sen+de, o+(n)da. - Teklik işaret zamirlerinden sonra “n”: bu+(n)da, şu+(n)da, o+(n)da.

a) AD DURUM EKLERİ ADE ekleri isimlerin sonunda gelir, ancak LOC ekinden sonra /-ki/ aitlik eki gelebilir: ben+de+ki, oda+da+ki, ülke+de+ki, güney+de+ki, soğuk+ta+ki, çorap+ta+ki, vb.

a) AD DURUM EKLERİ 6. Çıkma durumu (ayrılma durumu, uzaklaşma durumu, -Dan hali, ablatif, ABL, /-DAn/) - Yüklemin gösterdiği eylemin nereden çıkarken, ayrılırken veya uzaklaşırken yapıldığını bildirir. - Bu ekler, hem ünlü uyumlarına hem de ünsüz uyumuna uyar. - İsmin ünlü veya ünsüzle bittiğine bakılmadan, her zaman doğrudan doğruya gelir, ancak isim ünlüyle biterse, ekin sedalı varyantı kullanılır: Üsküp+ten, kardeş+ten, zarar+dan, kolay+dan, şefkat+ten, harf+ten, bura+dan, oda+dan, vb.

a) AD DURUM EKLERİ İstisna durumlar aynıdır: - 3T ve 3Ç iyelik eklerinden sonra, hiç gerek duyulmadan, ABL ekinden önce araya “n” kaynaştırma sesi girer: bilgisayar+ı+(n)dan, ev+leri+(n)den, gelecek+i+(n)den, para+ları+(n)dan, vb. - 3T şahis zamirinden sonra “n”: ben+den, sen+den, o+(n)dan. - Teklik işaret zamirlerinden sonra “n”: bu+(n)dan, şu+(n)dan, o+(n)dan.

a) AD DURUM EKLERİ ABL eki, kıyaslamalarda da kullanılır: Orhan Erhan’dan daha büyüktür. Cep telefonu ev telefonundan daha kullanışlıdır.

a) AD DURUM EKLERİ 7. Vasıta durumu (vasıta hali, enstrümental, INS, /-lA/) - Yüklemin bildirdiği eylemin kiminle veya neyle yapıldığını gösterir. - İsim ünsüzle biterse, doğrudan doğruya gelir: çekiç+le, göz+le, taş+la, konum+la, vb. - Bu ek, “ile” edatının ekleşmesiyle oluşmuştur. Dolayısıyla, ünlüyle biten isimlere ekten önce “y” sesi girer, ki bu aslında “i”nin değişmiş bir şeklidir: anayla <ana+(y)la, bölüyle <böl-ü+(y)le, kahveyle <kahve+(y)le, orduyla <ordu+(y)la, sırçayla <sırça+(y)la, vb.

a) AD DURUM EKLERİ İstisna durumlar: - 3T şahis zamiri ve teklikteki işaret zamirlerinde, ekten önce “n” kaynaştırma sesi girer: bu+(n)la, şu+(n)la, o+(n)la. - Pratikte çoğu zaman, kişi zamirleri ve INS ekinin arasına GEN eki de girer: ben+im+le, sen+in+le, o+(n)un+la, biz+im+le, siz+in+le, onlar+ın+la.

a) AD DURUM EKLERİ Eskiden, işaret zamirlerine INS eki getirildiğinde, bu iki unsur birleşerek, gerileyici uyumun etkisiyle, kök de değişmiştir: bu + ile > bu+(y)le > böyle, şu + ile > şu+(y)le > şöyle, o + ile > o+(y)le > öyle. Bugün gerçekten de işaret zamirlerine INS eki getirildiğinde, araya GEN eki girer: bu+(n)un+la, şu+(n)un+la, o+(n)un+la.

a) AD DURUM EKLERİ 8. Eşitlik durumu (eşitlik hali, ekfatif, EQU, /-CA/) - Eklendiği isim ve yüklem arasında anlamda eşitlik bildirir. - Ünlü uyumları ve ünsüz uyumuna uyar: akıllıca <akıl+lı+ca, bence <ben+ce, sence <sen+ce, onlarca <on+lar+ca, yıllarca <yıl+lar+ca, iyice <iyi+ce, vb. - Ekten önce 3T iyelik eki gelirse, araya “n” kaynaştırma sesi girer: Daha sonra birbiri ardınca dilenciler yaklaşıyorlar. Altay’ın gelinince, dünya düz. Murat hayatı boyunca çok çalışmıştır. Onun köyünce, ötekiler kabahatli.

a) AD DURUM EKLERİ İstisna durumlar: - 3T kişi zamiri ve teklikteki işaret zamirlerinde, EQU ekinden önce “n” kaynaştırma ünsüzü girer: bu+(n)ca, şu+(n)ca, o+(n)ca.

Aşağıdaki metinde ADE’lerini bulunuz: Nuran cevap vermedi. O da bunun güçlüğünü biliyordu. Benim kafamdaki ölülere gelince, onlar benim kadar sende de mevcut şeyler. Asıl hazini nedir bilir misin? Onların tek sahibi bizleriz. Onlara hayatımızda bir pay vermezsek tek yaşama haklarını kaybedecekler... Zavallı dedelerimiz, musıkişinaslarımız, şairlerimiz, adı bize kadar gelen herkes hayatımızı süslememizi o kadar iştiyakla bekliyorlar ki... en umulmadık yerde karşımıza çıkıyorlar. (Ahmed Hamdi Tanpınar, “Huzur”)

BUGÜNLÜK BU KADAR 