DİKKAT Prof Dr Süheyla üNAL

Dikkat Bireyin duyu organları aracılığıyla ulaşabildiği ve bu yolla farkında olduğu fenomenal çevresinde meydana gelen uyarıcıya/uyarıcılara zihinsel alıcılarını yönlendirmesi durumu Bazı uyaranların diğerlerine göre daha iyi algılanabilmesi için uyaranlara ilişkin uyarılma eşiğinin dereceli ve seçici bir biçimde azaltılması süreci

Dikkatin amaçları Beynin sınırlama kapasitesi ile başa çıkmak Uyaran taramasını kolaylaştırmak Uyaranın algılamasını kolaylaştırmak Düşünmeyi kolaylaştırmak Hatırlamayı kolaylaştırmak İlgili işlemcileri bir araya getirmek Eyleme hazırlanmak

Dikkat için gerekenler Uyarının sürekli taranması için vijilans Uyarı seçildikten sonra daha ileri işlemler için dikkatin sürdürülmesi Amaç oluşturmak için yönetici işlevler

Mesulam MM, Phil Trans R Soc London, 1999

Dikkatin anatomisi Reticular activating system The superior colliculus The thalamus The parietal lobe The frontal lobe The cingulate cortex

Vijilans sistemi-RAS Mezensefalik retiküler formasyon Limbik sistem Dopaminerjik sistem Kolinerjik sistem Noradrenerjik sistem

The Superior Coliculus This structure is important for directing visual attention to ‘novel’ stimuli Saccade – an eye movement in which the eyes jump from one position to the next (rather then moving smoothly) Express saccade – fast and reflexive in response to novel visual stimuli (superior coliculi) Regular saccade – voluntary eye movements (frontal eye fields) 7/02/2006

Thalamus Medial dorsal, intralaminar and reticular nuclei are important for general arousal (connected to the RAS) Pulvinar is involved in selective attention 7/02/2006

Parietal lobe Important for visual and spatial aspects of attention (remember the “where” pathway) and general attentional resources Domain-specific Top-down processing Hemineglect 7/02/2006

Anterior Cingulate Cortex Important for attentional selection red green blue yellow blue yellow red green 7/02/2006

Frontal Lobe Important for complex aspects of attention Executive control of attention  can inhibit the more reflexive aspects of attention Top-down processing Domain non-specific On-line holding of information 7/02/2006

Görsel dikkat anatomisi Frontal, parietal ve talamik çekirdekler arasındaki bağlantılar DLPFC FEF PC V1 MT SC BG 1 2 3 4 5 6 Retinadan superior colliculusa (SC) V1 ve orta temporal alandan SC’a Bazal gangliyonlardan SC’a Frontal göz alanları Parietal korteks - Seçme, hazırlık, sürdürme Dorsolateral prefrontal korteks - Dikkatin kontrolü RETİNA

Üst düzey kontrol Çatışmalı amaçlar arasında öncelikli olanı belirlemek dikkati bu amaca odaklaştırmak, konsantrasyonu düzenlemek, karmaşık ardışık aktiviteler için plan yapmak Frontal lob ve anterior singulat girus tarafından gerçekleştirilir Limbik sistemle bağlantıları nedeniyle duygularla yakından ilişkilidir

Dikkat duygu ile yoğunlaştırılır davranış ile contain edilir KORTEKS MOTOR SİSTEM TALAMUS FRONTAL LOB BAZAL GANGLİYONLAR LİMBİK SİSTEM MOTOR SİSTEM BASKINLIĞI DUYGU SİSTEMİ BASKINLIĞI

Motor Nöron yolları dikkat tarafından organize edilir KORTEKS MOTOR ALAN DİKKAT TALAMUS BASAL GANGLİYONLAR YÜZ KASLARI ve SPİNAL KORD

Algıda seçicilik=Dikkat Hedefe fiksasyonun aktif kontrolü + hedef görev arasına giren göz hareketlerinin baskılanması Hedef uyaranın seçilmesi- posterior parietal korteks ve V4 Superior kollikulusun hedefte olmayan uyaranlara refleksif sakkadlarının inhibisyonu ile

Dikkatin bileşenleri Odaklanma-Seçici dikkat Sürdürülme organizma kendisi için kritik öneme sahip olan özellikleri seçer Sürdürülme Dikkatin çelinebilirliğinin baskılanması Yönlenim tepkisi Gereksinime göre farkındalık merkezinin değiştirilmesi (iç-dış) Mesulam (1981)

Dikkat tipleri Perry & Hodges (1999) Seçici dikkat Seçilmiş sınırlı uyarana dikkati odaklama Sürdürülen dikkat Uzun bir süre odaklanmayı sürdürme Bölünmüş dikkat Aynı anda birden fazla görev yapıldığında dikkatin paylaşılması

Dikkat tipleri Top down-Aktif- İstemli- Seçici Bottom up-Pasif- İstemsiz İstemsiz dikkat, kişinin herhangi özel bir amacı ya da çabası olmadığı halde, dış çevre ortamındaki bazı nesneler ve olayların birer uyaran niteliği alacak biçimde kişinin algı alanına kendiliğinden girmesi olarak tanımlanmaktadır. İstemsiz dikkatin oluşmasında dürtüler ve duygudurum gibi süreçler rol oynamaktadır

Seçici dikkat

Seçici dikkat Kokteyl parti olgusu (Cherry, 1953) Gölgeleme Bir konuşmayı dinlerken diğer konuşmalar tarafından dikkatin çelinebilirliği Gölgeleme İki farklı uyaranı dinleme sırasında sadece bir mesajın hızla tekrarlanabilmesi Bölünmüş dikkat İki kulaktan iki farklı mesajı dinlerken birisine dikkati yöneltebilme

Dikkat kuramları Filtreleme (Broadbent, 1958) Seçme Kokteyl parti etkisi Seçme Geç vs. erken (Treisman, 1964) Sınırlı kapasite/işlem kaynağı (Kahneman, 1973) Spotlight searchlight metaphor (Jonides, 1980; Crick, 1984)

Odaklanmış İşitsel Dikkat Kuramları Filtre Kuramı (Broadbent) Zayıflatılmış süzme kuramı (Treisman ) Geç seçim kuramı (Deutsch ve Deutsch) Alternatif Seçme Kuramı (Triesman ve Geffen)

Filtre Kuramı (Broadbent) İletiler fiziksel özelliklerine göre kişilerin dikkatini çekerler, dikkat edilmeyen uyaranların tamamı ise süzülüp atılır Seçim yapıldıktan sonra semantik yorum yapılır Bilinçli kontrol söz konusudur

Zayıflatılmış süzme kuramı Uyaran analizi belli bir hiyerarşiye göre yapılır Uyaranın fiziksel özellikleri dikkat öncesi süreçler tarafından taranır Uyaran bir kalıba oturtulur (konuşma, müzik) Seçilen uyaran anlamlandırılır İletiler sadece fiziksel özelliklerine göre filtre edilmezler İletilerin seçiminde anlamsal içerik de önemlidir Dikkat edilmeyen uyaranlar da kısmen işlenebilmektedir

Geç seçim kuramı Algı sistemi değil, tepki sistemi sınırlıdır Her iki uyarı da algılanır, birisi zaman içinde gölgede kalır Seçim uyaranın algısal ve kavramsal analizi yapıldıktan sonra yapılır Seçim kriteri anlama ya da kulağa göre değişir Geç seçim Uyaran 1 (dikkat edilen) Uyaran 2 (dikkat edilmeyen) Seçim Duyum Bellek Anlam verme süreci Tepki

Alternatif Seçme Kuramı Filtreleme sözcüksel algılamanın gerçekleşmesinden sonra oluşur

Dikkatte Spotlight (b) Görsel uyaran Görsel alanda dikkat ettiğimiz alanı genişleterek, algı alanımızı arttırabiliriz Ancak o alana dikkati yoğunlaştırmamız başka alanları ihmal etmemiz pahasına olur b) Dikkat edilen alan arttıkça aktive olan alan büyümekte

Görsel Dikkat Görsel bilginin analizi V1’den projekte olan iki paralel yol aracılığı ile gerçekleştirilir Ön yol “nesnenin neliği” ile ilgili bilgileri işlemler, inferior temporal loba projekte olur Arka yol, “nerede” ile ilgili bilgileri işler, paryetal loba projekte olur

Görsel Dikkat Her iki yol sakkadik hareketler aracılığı ile bütünleştirilir Ön sistem superior kollikulus ve onun beyin sapı ile bağlantılarına bypass yaparak öncelikle frontal göz alanlarını ya da göz hareketlerini kontrol eden dorsal-motor frontal korteksi kullanır

Görsel dikkatle ilgili beyin bölgeleri Frontal, parietal ve talamik alanlar Uyaranın içeriğine göre aktive olan alanlar V1 & V2: form V4: renk V5+: hareket FFA (fusiform face area): yüzler PPA (parahippocampal place area): nesneler

Odaklanmış Görsel Dikkat Görsel dikkatte seçicilik göz hareketleri aracılığı ile sağlanır Bir nesnenin ayrıntılarını görmek istediğimiz zaman, nesne foveaya yansıyana kadar gözlerimizi düzenli olarak hareket ettiririz Sakkadik göz hareketleri Oküler düz takip (pursuit) hareketleri

Göz tarama hareketleri Gözün resim üzerinde durakladığı noktalar noktalar, resim hakkında en fazla bilgiyi veren önemli özelliklerin yerleşmiş olduğu yerlerdir Bir yüz fotoğrafı taranırken, gözler, burun ve ağza denk düşen bölgelerde pek çok duraklamalar olur Yarbus 1967

Sakkadik göz hareketleri Posterior Parietal Cortex Frontal & Supplementary Eye Fields Superior Colliculus V1 LGN Midbrain & Pons

Göz hareketleri Refleksif göz hareketleri dikkatle artış göstermez Hedef- sakkadik sistem ve düz takip sistemi dikkatten etkilenir Dikkatin sürdürülmesindeki gelişimsel süreç bilişsel gelişim ile de yakından ilgilidir

Bilişsel gelişim Bebeğin ebeveyninin dikkatine katılması Bakışın yönlendirilmesi İşaret etme Taklit

Dikkate katılma Bir başkasına dikkati yöneltme ve bakışlarıyla izleme Gösterilen ya da işaret edilen işlevin anlaşılması Diğerinin davranışını taklit etme Bu süreçler arasında koordinasyon

Bilişsel gelişim Oryante edici/araştırıcı sistem birinci yılda işlevsel hale gelir Yeni uyaranlara dikkatin yönlendirilmesi önem taşır. Bu sistem ikinci sistem devreye girdiğinde zayıflar İkinci sistem birinci yılın sonunda dikkatin yüksek düzey kontrolünün gelişmesi ile ortaya çıkar Her iki sistem de sosyal bir bağlamda işlev görür.

Kaynaklar Liz Styles Attentional behaviourVarieties, deficits and theoretical accounts. Holly Ruff & Mary Rothbart Chapter 1: Introduction cogsci.webedu.ccu.edu.tw/Attention_ and_Development_93/attn&develop_Intro.ppt John E. Richards & Sharon K. Hunter Attention and Eye Movement in young Infants: Neural Control and Development Niko KriegeskorteFunctional principles and neuronal mechanisms of Visual attention

Kaynaklar Kanwisher, N. & Wojciulik, E. (2000). Visual attention: insights from brain imaging. Nature Reviews 1, 91-100. Driver, J. & Frith, C. (2000). Shifting baselines in attention research. Nature Reviews 1, 91-100. 147-148. Section on Attention in Gazzaniga, M.S. (2000). The New Cognitive Neurosciences. MIT Press