DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ TURGAY BÜLENT GÖKTÜRK http//www.emu.edu.tr/tbgokturk 3.2

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ * CUMHURİYETİN İLANI * SİYASAL ALANDAKİ İNKILAPLAR, HALİFELİĞİN KALDIRILMASI (DİN,LAİKLİK VE EĞİTİM POLİTİKASI) * TAKRİR-İ SUKUN DÖNEMİ, İNKILAP KARŞITI AYAKLANMALARIN SEBEPLERİ

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Büyük Zaferden Sonra Siyasal Gelişmeler Başkomutan ve yakın çevresi, kazanılan büyük zaferin siyasal alandaki ürünlerini almak için var güçleriyle çalışırlarken, savaş bittiği için rahatlamış olan TBMM‘nde güçlü bir muhalefet belirmeye başlamıştı. Gazi'ye karşı olan pek çok ikinci grup milletvekili, özellikle Halife ve saltanat yanlısı önemli bazı İstanbul gazetelerinin desteği ile mücadeleye girişmişlerdi.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Büyük Zaferden Sonra Siyasal Gelişmeler Meclise verilen öneride, milletvekili seçileceklerin, o anki sınırlar içinde doğmaları ve bir yerde en az 5 yıl ikamet etmeleri koşulu getiriliyordu. M.Kemal’in sert konuşmasından sonra bu öneriden vazgeçildi.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ TBMM Seçimlerinin Yenilenmesi Milletvekilleri bu dönemde, ister birinci gruba, ister ikinci gruba ait olsunlar yaşamsal konularda nasıl bir araya geldikleri, buna karşılık düşünce ve söz özgürlüğüne neredeyse sınırsız derecede sahip oldukları görülür. Siyasal açıdan bölünmeye başlayan ve yorulan meclis üyelerinin yenilenmesine karar verildi.(16 NİSAN 1923)

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Gazi M. Kemal Paşa'nın Siyasal Çalışmaları 11 Ağustos1923 günü "İkinci Dönem TBMM" açıldı. Gazi, kendisine bağlı milletvekillerini artık bir siyasal parti grubu içinde toplamanın zamanının neredeyse geçtiğini düşünüyordu. Yapılan hazırlıklar tamamlandı ve ikinci Meclis'in açılmasından tam bir ay sonra 11 eylül 1923'te Gazi M. Kemal Paşa ve arkadaşları "Halk Fırkası" adındaki partiyi yaşama geçirdiler. Böylece, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin temeli üzerinde yeni Türk Devleti'nin ilk siyasal partisi de doğmuş oldu.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Cumhuriyetin İlanı Saltanatın kaldırılması, Lozan Barış Antlaşmasının imzalanması, Halk Fırkası'nın kurulması gibi olaylar milletvekilleri arasında çok çeşitli görüşlerin ortaya atılmasına yol açtı. Meclis iyice parçalandı. 1923 yılı Ekim ayı sonlarına doğru bir hükümet bunalımı ortaya çıktı. Bazı siyasal nedenler dolayısı ile Bakanlar kurulu görevinden ayrılmıştı. Ama Meclis, yeni hükümeti bir türlü oluşturamıyordu.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Cumhuriyetin İlanı 1923 yılı Ekim sonlarına doğru, hükümet bunalımı giderilemez bir boyuta ulaşınca Gazi M. Kemal Paşa 28 Ekim akşamı yakın arkadaşlarına cumhuriyeti ilan edeceğini söylemiştir. Kabul edilen anayasa değişikliği ile devletin adı "Türkiye Cumhuriyeti" oldu. Cumhurbaşkanlığına M. Kemal Paşa, Başbakanlığa İsmet Paşa getirilmiştir.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Cumhuriyetin İlanı Cumhuriyetin kurulmasına yol açan Anayasa değişikliği TBMM'nin üstünlüğü ilkesine hiçbir gölge düşürmemektedir. Cumhurbaşkanını Meclis doğrudan doğruya kendi üyeleri içinden seçmektedir. Başbakan ile bakanlar da milletvekilidirler. Başbakanın hazırladığı hükümet listesini kabul edip etmemek de sadece TBMM'nin yetkisi içindedir. Daha açıkçası güçler birliği ilkesi geçerliliğini aynen korumaktadır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Halifeliğin Kaldırılması Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Paşa 1924 yılı Ocak ayı başında İzmir'de ordu komutanlarıyla biraraya geldi. Bu, Cumhuriyetin ilanından sonra ilk önemli olaydır. Halifenin günden güne aşırı bir durum alan davranışları üzerinde duruldu. M. Kemal, 1 Mart 1924 günü TBMM'yi açış konuşmasında "Cumhuriyet yönetiminin sağlamlaştırılması için gerekenlerin yapılmasını" istedi.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Halifeliğin Kaldırılması Bu konuşmanın hemen ardından 3 Mart 1924 günü verilen bir yasa önerisi ilk önce Halk Fırkası grubunda, sonra TBMM'nde kabul edildi. Halifeliğin kaldırılmasını ve Osmanlı aile mensuplarının yurt dışına çıkarılmalarını öngören bu yasa,Türk Devrimi için çok önemli bir adımdır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Cumhuriyet'in İlanına ve Halifeliğin Kaldırılmasına Karşı Tepkiler Cumhuriyet'in ilanını ve Halifeliğin kaldırılmasını benimsemeyenleri şu gruplar altında toplayabiliriz: - Cumhuriyet'e, halifeliğin kaldırılmasına kesinlikle karşı kişiler. Bunlar için yurdun kurtuluşu yeterliydi. Bundan sonra yine eskiye dönülmeliydi,

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Cumhuriyet'in İlanına ve Halifeliğin Kaldırılmasına Karşı Tepkiler - Cumhuriyeti kabul etmekle birlikte "halifesiz" bir toplum düşünemeyenler. Bunlar dinsel esaslara ve eski düzene dayalı bir cumhuriyet istiyorlardı. - Halifesiz bir Cumhuriyeti kabullenmekle birlikte, daha ileriye gidilmemesi düşüncesinde olanlar. - Devrim adımlarını benimseyen, ama bunların çerçevesini çizemeyen ve her ne pahasına olursa olsun iktidara geçmeye alışanlar. Bu grupta eski ittihatçılardan bazıları da bulunmaktadır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI'NIN KURULMASI Ulusal mücadelede hizmetleri geçen bazı kişiler, 1924 yılı Kasım ayı başında "Cumhuriyet Halk Fırkası" adını almış olan partilerinden ayrıldılar. Yanlarına katılan başka kişilerle 17 Kasım 1924'te devletimizin ikinci siyasal partisini kurdular. "Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası' partisinin kurucuları, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile sonradan onun yerine geçen Halk Fırkası'nın önde gelen adlarıydı. Bunlar; Ali Fuat (Cebesoy), Kazım Karabekir, Refet (Bele) Paşalar, Rauf (Orbay) ve Adnan (Adıvar) beylerdir.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın Etkinlikleri Bu partide; Cumhuriyete, halifeliğin kaldırılmasına karşı olan herkes bulunuyordu. Ayrıca partinin kurucuları, toplumun bir an önce kavuşması gereken yeniliklerin birdenbire değil, kendiliğinden, zamanla oluşması gerektiği görüşündeydiler. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucuları bununla da kalmamışlar, programlarına şu ünlü maddeyi koymuşlardı: "Parti dinsel düşüncelere ve inançlara saygılıdır."

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın Etkinlikleri Bir siyasal partinin "dinsel inançlara saygılı" olması hiçbir biçimde kınanamaz. Ama o günün koşulları içinde böyle bir hükme ihtiyaç yoktu. Anayasa'ya göre devletin dini islâmdı. Öyle ise zaten bir dinsel yapı içinde bulunuluyordu. Ama, iktidar partisinin programında "dinsel inançlara saygılı olma" hükmü bulunmadığı için, böyle bir ibare, yeni kurulan partinin çok işine yarayacaktı. Bu siyasal düşünceler 1924-1925 yılları Türkiye’si için son derece büyük gerilimler yaratacak ve önderin düşündüğü çağdaşlaşmayı önleyebilecek nitelikte idi.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Şeyh Sait Ayaklanması Ayaklanmanın Nedenleri: Özellikle Ortadoğu'nun petrol açısından zengin olması sonucu, Musul-Kerkük çevresinde de ucuz petrol elde edeceğini anlayan emperyalist devletler başta İngiltere olmak üzere bu bölgeyi ele geçirme çabası içindeydiler. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası bu dönemde doğuda, propaganda faaliyetleri yürütüyordu. Cumhuriyet hükümetinin halifeliği kaldırdığı ve dinin elden gitmesine neden olduğu bu propagandaların- dan bazılarıydı.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Şeyh Sait Ayaklanması Asıl amaç ise, Anadolu'nun Kerkük-Musul bölgesinin kuzeyinde bulunan bölümlerini Türkiye'den kopartmaktı. Bu amaca ulaşmak için yapılan gizli çalışmalar sonunda ürününü verdi. 13 Şubat 1925'te Şeyh Sait adlı kişi ayaklanma başlattı. Kısa sürede etrafına taraftar toplayan Şeyh Sait, "Din elden gidiyor" gerekçesi ile halkı etkilemiştir. Ayaklanma, Erzurum, Elazığ, Varto, Diyarbakır'ı içine alan geniş bir bölgede yayılmıştı.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Ayaklanmanın Bastırılması Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kurulmasından birkaç gün sonra Cumhuriyetin ilk başbakanı İsmet Paşa görevinden ayrılmıştı. (21 Kasım 1924) Yerine Fethi (Okyar) Bey atandı. Fethi Bey ayaklanmayı tam anlamıyla bastıramadığı için 2 Martta görevden ayrılmış ve yerine ikinci kez İsmet Paşa getirilmişti. Askeri hazırlıklar hızla yapılırken, TBMM bir yasa kabul etti. Ünlü "Takrir-i Sükun Kanunu" bu dönemde kabul edilmiştir (4 Mart 1925). Bu kanun ile hükümete geniş yetkiler veriliyordu.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Ayaklanmanın Bastırılması Gericilik hareketleri, ayaklanma, ülkenin toplumsal düzenini, dirliğini, güvenliğini bozma yolundaki bütün örgütler, kuruluşlar, basın organları kapatılabilecek veya etkinlikleri yasaklanabilecekti. İsmet Paşa o günün koşulları altında böyle bir siyasal yetkiye muhtaçtı. 15 Nisan'da ayaklanma tamamen bastırılmıştı. Şeyh Sait ile diğer elebaşıları yakalanıp bölgeye gönderilen İstiklâl Mahkemesi önüne çıkartıldılar. Mayıs sonunda sorun tamamen kapanmıştır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Ayaklanmanın Sonuçları Dış siyaset açısından bu ayaklanma özellikle İngilizlerin işine yaramıştır. Kendi kışkırtmaları ile çıkan bu ayaklanma ile Kurtuluş Savaşı'nı yeni bitiren ordumuz yıpranmıştır. Böylece Musul-Kerkük üzerine bir askeri hareket yapılması olasılığı kalmamıştı, İngilizlerle yapılan görüşmeler sonunda Türk Hükümeti bazı maddi çıkarlar karşılığında, uluslararası kurulun kararını kabul etti.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ Ayaklanmanın Sonuçları 5 Haziran 1926'da Türkiye, İngiltere ve onun mandası altında bulunan Irak arasında bir anlaşma imzalanarak sorun ortadan kalktı. İç siyaseti değerlendirirsek; 1924 yılında başlayan çok partili siyasal yaşam, genç Türkiye Cumhuriye- ti'nin o günkü koşullarına uymamıştır. Bu nedenle bir süre için çok partili yaşamı durdurmak gerekiyordu. Bu nedenle, Takrir-i Sükun Yasası'na dayanılarak Şeyh Sait olayına karıştığı gerekçesiyle 5 Haziran'da Terakkiperver Cumhuriyeti Fırkası kapatıldı. 4 Mart 1929'da, "Takrir-i Sükun Yasası" kaldırılmıştır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ÖNDER'E SUİKAST GİRİŞİMİ Aralarında milletvekilleri ve eski İttihatçılardan bazı kişilerin de bulunduğu kişiler, Gazi M. Kemal Paşa'yı ortadan kaldırma amacındaydılar. Bu amaçla Ankara'da cinayet planlamışlar, ama bunu uygulayamamışlardı. Bunun ardından Gazi'nin 7 Mayıs 1926'da geniş kapsamlı bir yurt gezisine çıkarak 15 Haziran'da İzmir'e gideceği dönemden faydalanmayı amaç edindiler.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ÖNDER'E SUİKAST GİRİŞİMİ Fakat M. Kemal'in bir gün gecikmeyle 16 Haziran'da İzmir'e gelmesi nedeniyle suikastçiler başarılı olamadılar. Suikast girişiminde bulunanlar, İzmir ve Ankara'da kurulan İstiklâl Mahkemelerinde yargılanıp gerekli cezaya çarptırılmıştır.

DOĞU AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ TURGAY BÜLENT GÖKTÜRK 3.2 http//www.emu.edu.tr/tbgokturk