KISINTILI SULAMA 1

SULAMADA TEMEL AMAÇ 1. Çiftçiye en yüksek gelirin sağlanması 2. İletim ve uygulamanın en az su kaybı ile yapılması 3. Tarım alanının uzun dönemdeki verimliliğinin, toprak yapısı bozulmadan, tuzluluk ve taban suyu düzeyinin yükselmesi önlenerek yapılmasıdır. 2

SULAMADA «SU KULLANIMINI İSTENEN DÜZEYİ» 1.Agronomist ve diğer üretime yönelik araştırmacıların çalışmalarında birim alandan en yüksek (maksimum) verimin alındığı su miktarı, su kullanımının istenen düzeyi olarak kabul edilir. 2. Diğer bir tanımlama su kullanım randımanıdır. Birim suyu karşılık en yüksek verimin alındığı koşullarda su kullanımının istenen düzeyde olduğu varsayılır. 3. Su kullanımının istenen düzeyi ile ilgili bir diğer tanımlama, ekonomistler tarafından geliştirilmiştir. Buna göre, sulama suyu en son verilen suyun birim fiyatının bundan elde edilen gelire eşit olduğu noktaya kadar uygulanmalıdır. 3

Toprakta oluşan rutubet eksikliğine tüm bitkiler aynı ölçüde ve aynı şekilde tepki göstermezler. Su noksanlığı koşullarında, farklı bitki türlerinin aynı tepkiyi göstermesi bir tarafa, ayni türe ait çeşitler arasında dahi, kuraklığa dayanım bakımından farklılaşmalar vardır.

Sulama suyu miktarlarını azaltmak Sulama aralıklarını geniş tutmak KISINTILI SULAMA Sulama suyu miktarlarını azaltmak Sulama aralıklarını geniş tutmak Bitkinin bazı dönemlerinde sulama yapmamak Bazı verim potansiyeli düşük alanlar üretim dışı bırakılarak su diğer alanlara su vermek 5

Y=a+bx+cx2 (quadratik) Y=a+bc (doğrusal) Y=a+bx+cx2 (quadratik) Eşitliklerde Y: verim (kg/da) X: Sulama suyu miktarı (mm)’dir.

Eksik veya yeterli sulama Fazla aşırı sulama 7

ÖRNEK Pamukta Harran Ovası koşullarında karık sulaması ile ilgili yapılan araştırma sonuçlarına göre sulama suyu ile pamuk kütlü verimi arasında y=-43,1+0,62X-0,000215x2 ile tanımlanan quadratik bir ilişki tespit edilmiştir. 8

Pamuk karık sulamada kısıntılı sulama ile verim arasındaki ilişki (Çetin, 1996)

Sulama suyunda % 10 kısıntı yapıldığında 1380-1242 =138 mm, artırılan sulama suyu 404-395 =9 kg/da verimde beklenen azalma 138 mm/1242 mm/da = 0,11 da, artırılan su ile aynı koşullarda sulanabilecek alan (395-(-43))x0,11= 48 kg sulamaya açılacak alandan elde edilen üretim artışı Kısıtlama sonucu : 48-9 = 39 kg/da üretim artışı sağlanmıştır. 2. Sulama suyunda % 20 kısıntı yapıldığında 1380-1104 =276 mm, artırılan sulama suyu 404-379 =25 kg/da verimde beklenen azalma 276 mm/1104 mm/da = 0,25 da, artırılan su ile aynı koşullarda sulanabilecek alan (379-(-43))x0,25= 106 kg sulamaya açılacak alandan elde edilen üretim artışı Kısıtlama sonucu : 106-25 = 81 kg/da üretim artışı sağlanmıştır. 10

3. Sulama suyunda % 30 kısıntı yapıldığında 1380-966 =414 mm, artırılan sulama suyu 404-355 =49 kg/da verimde beklenen azalma 414 mm/966 mm/da = 0,43 da, artırılan su ile aynı koşullarda sulanabilecek alan (355-(-43))x0,43= 171 kg sulamaya açılacak alandan elde edilen üretim artışı Kısıtlama sonucu : 171-49 =122 kg/da üretim artışı sağlanmıştır. Sulama suyunda kısıntı yapılırken, yetiştirilen bitkilerin (ürünler) maliyetleri de gözönüne alınmalıdır. Su artırımı öyle bir düzeyde tutulmalıdır ki, elde edilen verim maliyetin % 50 oranında kar getirebilsin. 11

2010 yılı fiyatlarına göre, pamuğun satış fiyatı 2 TL/kg ve üretim masrafı ise 440 TL/da’dır. Bu masrafların karşılığı 220 kg/da kütlü pamuk karşılığıdır. Sulamada % 10 kısıntı yapıldığında bunun üretim değeri (395 kg/da x 2 TL) 790 TL’dir. Buna göre 790-440 = 350 TL kar sağlanmaktadır. Bu kar maliyetin % 80’ine karşılık gelir. Sulamada % 20 kısıntı yapıldığında bunun üretim değeri (379 kg/da x 2 TL/da) 758 TL’dir. Buna göre 758-440 = 318 TL kar sağlanmaktadır. Bu kar maliyetin % 72’ine karşılık gelir. Aynı şekilde % 30 su kısıntısı yapıldığında kar maliyetin % 61 ve % 40 kısıntı yapıldığında ise kar maliyetin % 37’sine karşılık gelir. 12

II. Bitki kök bölgesinde tutulan kullanılabilir suyun bitkiye yararlılığı 2 farklı kuram ile açıklanmaya çalışılır. Bitkiler kök bölgesinde tutulan kullanılabilir suyun her düzeyinden eşit olarak yararlanır. Bitkiler kullanılabilir suyun farklı düzeylerinden farklı biçimde ve büyüme hızı ile mevsim sonu ürün miktarı su düzeyine bağlıdır. Su-verim ilişkileri kavramı ikinci kuramdan doğmuştur. Sulama planlaması açısından çok önemli olan bitki verim tepki etmeni (ky) değerleri o dönemde oluşan su eksikliğinin bitki verimine etki derecesinin bir göstergesidir. Buna “Su-Verim fonksiyonu” mevsim sonunda kullanılan toplam su ile verim arasındaki ilişkiyi gösteren fonksiyona da “mevsimlik su-verim fonksiyonu” denir. 13

Bu yöntemde bitkideki su eksikliği gerçek su tüketiminin (ETa), maksimum su tüketimine (ETm) oranı olarak belirlenir. Bitki su gereksinimi topraktaki kullanılabilir nem (su) tarafından tamamen karşılınıyorsa ETa=ETm olur. Su kaynağı yetersiz kaldığında ETa<ETm yazılabilir. Bir çok bitki ve iklim koşulları için ETm=ETa kolayca belirlenebilir. Bitki su gereksinimi tamamen karşılanmadığında bitkideki su eksikliği, gelişimi ve verimi etkileyecek düzeye kadar yükselir. Ancak, bu etkilenme bitki çeşidi ve gelişme dönemine göre değişiklik gösterir. Oransal bitki su tüketiminin saptanması (ETa/ETm) yolu ile su eksikliğinin verim azalmasına etkisi, gerçek (Ya) ve maksimum (Ym) verimlere ilişkin yeterli bilgi olduğunda kolayca bulunabilir. Gerçek verimin (Ya), maksimum verime (Ym) oranına oransal verim verim denir. Bu değer değişik su sağlama düzeylerinde ayrı ayrı belirlenir. 14

Ekonomik etmenler üretimi kısıtlamadığı ve su gereksiniminin tam olarak karşılandığında Ya=Ym olur. Su kaynağı yetersiz ise bu durumda Ya<Ym yazılabilir. Söz konusu yöntemde, su eksikliğinin etkisini sayısallaştırmak için bir deneysel verim etmeni (ky) ile oransal verim ve oransal su tüketiminin eksikliği arasındaki ilişki belirlenmeye çalışılmaktadır.   Eşitlikte; Ya: Gerçek verim (herhangi bir su eksikliğinin söz konusu olduğu dönemde elde edilen verim) Ym: Maksimum verim Ky: Verim tepki etmeni ETa: Gerçek su tüketimi ETm: Maksimum su tüketimi 15

Eskişehir koşullarında mısırda yapılan araştırmada: Bitki yetişme periyodunun herhangi bir döneminde görülen su eksikliğine karşı verimde görülen azalış, anılan dönemin su eksikliğine ne kadar duyarlı olduğuna bağlıdır. Genel olarak bitkiler çimlenme, çiçeklenme ve meyve bağlama başlangıcı dönemlerinde vejetatif gelişme ve geç olgunlaşma dönemlerine oranla su eksikliğine daha fazla duyarlıdırlar. Eskişehir koşullarında mısırda yapılan araştırmada: Vejetatif gelişmede : 0,395, Tepe püskülünde : 0,931, Koçan oluşumunda:0,911, Süt olumunda : 0,390 Mevsimlik : 1,017 Harran Ovası pamukta yapılan araştırmada : İlk sulama-Çiçeklenme arası : 0,31, Çiçeklenme başlangıcı-Koza oluşumu: 1,77, Koza oluşmu-% 10 koza açımı: 1.08 Mevsimlik : 1,25 16

Örnek çözümler Harran Ovasında ETm= 1200 mm, Ym= 400 kg/da Çiçeklenme döneminde 400 m sulama suyu kısıntısı yapılmıştır. Buna göre ETa= 800 mm Buna göre bu koşullarda elde edilmesi gereken olası verim kaç kg/da’dır?   19

20

Çizelge 1. Ülkemizde Yetiştirilen Bazı Bitkilerin Su Stresine Karşı Duyarlı Oldukları Fenolojik Devreler (Doorenbos ve Kassam, 1979) Bitki Türü Su Eksikliğine Duyarlı Fenolojik Dönemler Yonca Her biçimden sonra Yonca Çiçeklenme Fasulye Çiçeklenme ve Bakla Oluşumu Lahana Ürün oluşumu Limon Çiçeklenme ve meyve bağlamameyve büyümesi Portakal Çiçeklenme ve meyve bağlamameyve büyümesi Pamuk Çiçeklenme ve elma oluşumu Bağ Vejetatif gelişme, özellikle sürgünlerin uzaması ve çiçeklenme Yer fıstığı Çiçeklenme ve ürün oluşumu Mısır Tepe püskülü ve koçan oluşumudane doldurma Zeytin Çiçeklenme öncesi ve ürün oluşumu, özellikle çekirdek sertleşmesi Soğan Soğan gelişmesi

Bezelye (taze) Çiçeklenme ve ürün oluşumu  vejetatif gelişme Bezelye (kuru) Çiçeklenme ve ürün oluşumu dane olgunlaşması Patates Yumru oluşumunun başlangıcı ve ürün oluşumu Çeltik Salkım oluşumu ve çiçeklenmevejetatif ve olgunlaşma Aspir Dane doldurma Çiçeklenmevejetatif Soya Ürün oluşumu ve çiçeklenme, özellikle bakla oluşumu Şeker pancarı Çıkışı takip eden ay içerisinde? Ayçiçeği Çiçeklenmeürün oluşumugeç vejetatif, özellikle tabla oluşumu Tütün Hızlı vejetatif gelişimiürün oluşumu ve olgunlaşma Domates Çiçeklenmeürün oluşumuvejetatif Karpuz Çiçeklenme ve meyve gelişmesivejetatif Buğday Çiçeklenmeürün oluşumuvejetatif

Çizelge 2. Colorado Koşullarında Yetiştirilen Bazı Bitkilerin Su Eksikliğine Karşı Kritik Devreleri ve Stres Göstergeleri (Kaisi ve Broner, 1999)

Çizelge 3. Bazı Bitkileri Değişik Fenolojik Devrelerinde İzin VerilenMaksimum Tüketim Seviyeleri (p) (Kaisi ve Broner, 1999) Bitki Gelişme Devresi p (%) Su Stresinin Etkisi Yonca Çıkış-1. Biçim 65 Verim azalması 1.biçim-2.biçim 50 2.biçim-3.biçim 40 3.biçim-4.biçim 60-70 Baklagiller Çıkış-dallanma 60-70 Verim azalışı Çiçeeklenme-dane doldurma 55 Dane doldurma-olgunlaşma 60-70 Patates Erken vejetatif devre 40-60 Verim azalışı Yumruların koyulaşması 30-40 Olgunlaşma 65 Mısır Çıkış-12. Yaprak 60-70 11.5 bushel/acre 12 yaprak-süt olumu 50 ölçüsünde verim süt olumu-olgunlaşma 60-70 azalışı

Küçük daneli Çıkış-1.boğum 65-70 6-8 bushel/acre hububatlar 1.boğum-çiçeklenme 40-60 ölçüsünde verim süt olumu-olgunlaşma 50-70 azalışı Soya Çiçeklenme öncesi 65-70 Verim Çiçeklen. başı-Kapsül oluş. 60-65 azalışları Kapsül oluşumu-olgunlaşma 60-70 Yukarıda sıralanan bilgiler ışığında, sulama yönetimi ve su-verim ilişkileri bakımından bitki özelliklerinin önemi, aşağıdaki maddelerde olduğu gibi özetlenebilir: 1. Su stresi açısından kritik olan devreler süresince toprakta oluşan su eksikliği verim düşüşüne neden olmaktadır 2. Bitkilerin strese girmesini önlemek için, bitkilerin kritik devreleri esnasında tükettikleri su miktarları (ET) ile ilgili bilgiler, sulama programlamasında kullanılmalıdır. 3. Bitki su tüketiminin iklim, toprak, su ve bitki koşulları tarafından belirlendiği unutulmamalıdır

4. Yetiştirilen bitkilerin kritik devrelerde su stresine girmelerini önlemek için, düzenli olarak toprağın etkili kök derinliğinde mevcut olan nem miktarları kontrol edilmelidir

Çizelge 5. Ülkemizin farklı yörelerinde ve dünyada yapılan bazı çalışmalarda mısır bitkisi için elde edilen mevsimlik ky değerleri Araştırma Tesbit Edilen Düşünceler Kaynak Bölgesi Ort. Mevsimlik Ky Çukurova 0.98 II. ürün, Tarsus Kanber ve ark (1990) Orta Anadolu 1.07 Ankara Yıldırım (1993) Orta Anadolu 1.02 Eskişehir Öğretir (1996) Trakya- sahil 0.76 Tekirdağ’da İstanbulluoğlu ve Kocaman (1996) Trakya 0.83-1.36 (1.29) Kırklareli Çakır (1999) Ege 1 .09-1.27 (1.19) Balıkesir Gündüz ve Beyazgül (1999) Gneydoğu 1.18 Harran, Değirmenci ve ark Anadolu II.Ürün (1999) Belirtilmemiş 1.25 karşılaştırma Doorenbos ve amacı ile Kassam (1979) ABD 1.12-1.39 Utah,karşılaştırma Retta ve Hanks (1980)