Çocuk ve Şiddet Prof. Dr. Betül Ulukol Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD. Sosyal Pediatri BD. Ankara Çocuk Koruma Birimi (AÇOK)‏

Şiddet «Bireyin kendisine, diğer bir kişiye ya da grup veya topluluğa yaralanma, ölüm, psikolojik zarar, yoksunluk ya da gelişim bozukluğuna yol açacak ya da yol açma olasılığı yüksek olacak şekilde, kasıtlı olarak fiziksel güç ya da kudret uygulaması ya da bununla tehdit etmesi» DSÖ, 2002 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ŞİDDET Fiziksel Ekonomik Cinsel Duygusal Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddetin Görülme Sıklığı Fiziksel İstismar % 13 – 36 Cinsel İstismar % 10 – 44 Çocuklar ve ergenler arasında zorbalık % 7 -34 Ceza evindeki çocukların ceza evine girmeden önceki 3 ayda şiddetle karşılaşma sıklığı % 70 Çocuk işçi % 5.9 TUİK, 2011 TBMM, Şiddet raporu, 2007 Alikaşifoğlu M ve ark, 2006 Karaman-Kepenekci & Cinkir, 2006 Pekel-Uludagli & Ucanok, 2005 Eskin M ve ark, 2005 Alikasifoglu M ve ark., 2004 Kapci E,2004 Zoroğlu SS ve ark, 2003 Oral R ve ark, 1996 Atamer TA, 1988 Bilir S, 1986 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddetin Görülme Sıklığı Ailelerin %34ˊünde fiziksel şiddet % 53ˊünde sözel şiddet Çocukların % 46ˊsı fiziksel şiddet görüyor Kadınların % 71.4ˊü geçmişteki ya da şimdiki gebelik döneminde ruhsal/sözel, fiziksel ya da cinsel şiddete maruz kalmış Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu-1995 Ayrancı ve arkadaşları , 2002 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete uğrayan çocuklara neler oluyor? Ölüm “Yere vura vura dövüyorum” “Bana yardım edin, yoksa ya onu, ya kendimi öldüreceğim” “Çok huysuz, bir kere ağlamaya başlayınca durduramıyorum” Fiziksel sakatlıklar Körlük Sağırlık, konuşma bozuklukları Kol ve bacaklarda kırıklar Motor yetersizlikler Kafada, yüzde, gövdede kalıcı izler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete uğrayan çocuklara neler oluyor? Bilişsel yetersizlik Davranış sorunları, ruh sağlığında bozulma Uyuşturucu, alkol, sigara kullanımı Arkadaş ilişkilerinde başarısızlık Aile ilişkilerinde başarısızlık Akademik başarıda yetersizlik Dissosiyatif davranış bozuklukları İntihar sıklığında artış Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ŞİDDETE TANIK OLMAK… Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

AİLE İÇİ ŞİDDET ÇOCUĞU NASIL ETKİLİYOR? Şiddet gören kadınların annelik işlevleri ve çocuklarıyla ilişkileri bozulur Çocuğun şiddet görme riski artar Çocuklar ana baba arasında şiddete tanık olur AİLE İÇİ ŞİDDET ÇOCUĞU NASIL ETKİLİYOR? Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ŞİDDETE TANIK OLAN ÇOCUK Sessiz, unutulmuş ya da görünmez kurbanlar (Edleson 1999) Doğrudan şiddete maruz kalmasalar da, bu çocuklar diğer istismar edilmiş ya da ihmal edilmiş çocuklarla aynı türden belirtiler göstermektedir (McDonald ve Jouriles 1991) (Stephens 1999) Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete Tanık Olan Çocuk... Çocukların yarısı şiddete fiilen müdahale ettiğinin bildirilmekte Kısa dönemde saldırganlıkta artış, edilgenlik, çekilme, somatik belirtiler, bunaltı ve intihar girişimi sık Ana baba ya da çocuktan sorumlu olan kişilerce yüzüstü bırakılma, kandırılma, ihanete uğrama nedeniyle, olağan koruyucu mekanizmalar daha katı yada daha az kullanılabilir hale gelir Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete Tanık Olan Çocuk... Yardıma gereksinimi olan berelenmiş bir annenin ruhsal ve hatta birçok kez fiziksel bakımını üstlenmek zorunda kalır Çocuk, annesine annelik yapmak gereksinimi duyar İçselleştirilen bu ilişki biçimi, gelecekteki kötüye kullanılma ilişkilerindeki bağımlılığın temellerinden birini oluşturur Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete Tanık Olan Çocuk... Şiddet gördüğü için muhtemelen depresif olan annenin çökkünlük duygularını da içselleştirir Çocuk tam olarak ne beklediğini bilemeden anneye yapışır, çökkün bir anneyi kendi haline bırakıp da kendi yoluna gidemez, suçluluk duyar Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddete Tanık Olan Çocuk... Şiddet uygulayan baba, çocuğun dünyasında güven ve sevgi kaynağı değil; korku kaynağı, öfke kaynağı, tutarsız, güvenilmez biri haline gelir. Çocuk şiddet uygulayan baba imgesi ile ailenin bakımını üstlenen, çocuğa sevgi duyan baba imgesi arasındaki değişimlere uyum sağlama güçlüğü yaşar. Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocuklar büyüdüğünde… Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk çağında şiddete uğrayan erişkin Davranış sorunları Psikolojik sorunlar Somatik yakınmalar Hastalıklar Erken ölüm Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Yaygın ve süregen etkiler Somaini ve ark, 2011 Neigh ve ark, 2009 Danese ve ark, 2007, 2008 Caspi ve ark, 2006 Gunstad ve ark, 2006 Pace ve ark, 2006 Yehuda ve ark, 1993, 95, 2005 Goodwin ve ark, 2004, 2005 Forbes ve ark, 2005 Armony ve ark, 2005 Wessa ve ark, 2005 Guthrie ve ark, 2005 Batten ve ark, 2004 Dong ve ark, 2004 Carpenter ve ark, 2004 Hendler ve ark, 2003 Orr ve ark, 1995, 2003 Miller ve ark, 2002 Rauch ve ark, 2000 Heim ve ark, 2000 Dietz ve ark, 1999 Felitti ve ark, 1998 Smith ve ark, 1998 McCauley ve ark, 1997 Lissau ve ark, 1994 Nörodevelopmental gecikme HPA Aks disfonksiyonu Metabolik sendrom İmmün sistem disfonksiyonu Major depresiv hastalıklar Travma sonrası stres bozuklukları Riskli cinsel davranışlar Madde bağımlılığı Sonraki nesillere aktarılan etki Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Yaşam boyu devam eden bedensel sorunlar 23 çalışmanın meta analizi Kronik ağrı Fibromyalji Fonksiyonel mide-barsak sistemi hastalıkları Baş ağrıları Psikojenik nöbetler Obezite Pelvik ağrı Paras ve ark. JAMA, 2009 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Ebeveynin sözel saldırganlığı 554 genç erişkinden “mutsuz çocukluk” öyküsü olanlarda.... Limbik İrritabilite semptomları İktal temporal lob epilepsi Disosiyatif bozukluklar Anksiyete Depresyon Öfke Somatik yakınmalar... Psikopatolojilerin duygusal istismarla ilişkisi fizksel istismara göre daha belirgin Teicher NH ve ark. Am J Psychiatry, 2006 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Alkolizm, İlaç bağımlılığı, Depresyon, İntihar girişimi Sigara bağımlılığı, Sağlığını riske atacak davranışlar, Cinsel yolla bulaşan hastalıklar, Cinsel partner sayısının fazlalığı (≥ 50), Kronik akciğer hastalıkları, Hepatit Fiziksel inaktivite, Ciddi obezite, Diyabetes mellitus X 12 X 2-4 X 1.4 – 1.6 Felitti FJ ve ark. The Advers Childhood Experiences (ACE) Study, Am J Prev Med, 1998 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

İstismarın düzeyine ve sıklığına bağlı; İskemik kalp hastalığı, Kanser, İskelet sorunları, Karaciğer hastalıkları, Akciğer hastalıkları Felitti FJ ve ark. The Advers Childhood Experiences (ACE) Study, Am J Prev Med, 1998 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk çağında olumsuz denyimler erken öldürüyor… (ACE study) ÖLÜM Hastalık, sakatlık ve sosyal sorunlar Sağlıkla ilişkili risk taşıyan davranışları benimseme Sosyal, duygusal ve bilişsel bozulma Çocukluk çağındaki olumsuz deneyimler ÖLÜM KONSEPSİYON Felitti FJ ve ark. The Advers Childhood Experiences Study, Am J Prev Med, 1998 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk çağı olumsuz yaşam deneyimleri çalışmaları (ACE Studies) Brown DW ve ark, USA, 2009 17.337 erişkin Bynum L ve ark, USA, 2010 26.229 erişkin Ramiro LS ve ark, Filipinler, 2010 1068 erişkin Ford ES ve ark, USA, 2011 25.800 erişkin Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Toplam örneklem; 2.500 üniversite öğrencisi Pilot çalışma; 574 öğrenci Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşam Deneyimleri Pilot çalışma sonuçları, 2012 (Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi ) Toplam örneklem; 2.500 üniversite öğrencisi Pilot çalışma; 574 öğrenci Tıp Fakültesi 1. ve 2. sınıf öğrencileri Anket formu; 110 soru, «The Adverse Childhood Experiences Study» (CDC, USA- Preventing child maltreatment: a guide to taking action and generating evidence, WHO, ISPCAN, 2006)’den adapte edildi. Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşam Deneyimleri (ÇÇOYD) Sıklığı, AÜTF, 2012 ÇÇOYD Kategorileri* İstismar İhmal Aile içi şiddete tanıklık Ailede ciddi sorunlar ÇÇOYD Erkek (%) Kız (%) Toplam (%) Yok 26,4 45,9 35,6 1 28,1 27,2 27,7 2 23,6 13,2 18,7 3 9,7 8,2 9,0 ≥ 4 12,2 5,4 * Bu alanlardaki sorulardan bir yada daha fazlasına evet yanıtı verenler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşam Deneyimleri (ÇÇOYD) Sıklığı (%) Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Sigara kullanımı (%) Madde kullanımı (%) ÇÇOYD- AÜTF, 2012 Sigara kullanımı (%) Madde kullanımı (%) OR:2,3 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Alkol kullanımı (%) ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:1,9 OR:5,1 OR:3,3 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:4,1 OR:2,4 OR:3,5 OR:2,1 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:4,3 OR:2,6 OR:1,8 OR:1,9 OR:2,7 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:5,0 OR:2,2 OR:1,7 OR:1,9 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:3,1 OR:2,8 OR:2,4 OR:2,2 OR:1,7 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 OR:1,9 OR:1,7 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ÇÇOYD- AÜTF, 2012 Ciddi sorunların varlığı OR:16,6 OR:12,5 OR:2,4 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddet nasıl etkiliyor? Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Thompson, 2001; Casey, 2005 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

beynimizde 100 milyardan çok nöron vardı... Doğduğumuz sırada beynimizde 100 milyardan çok nöron vardı... Nöronlar arası bağlantı mucizesi; Tek bir hücre, diğer 15.000 hücre ile bağlantı kurabilir. 3 yaşına geldiğimizde beynimizde 1.000 trilyon bağlantı vardı – şimdikinin iki katı ! Shore, 1997; Brotherson, 2005 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Beyin nasıl gelişir Genetik yapı Gıda ve beslenme Ana-babanın ilgisi, duyarlılığı Çocuğun deneyimleri Çevresel uyaranlar Fiziksel aktivite Sevgi Hücreler arası sinaptik bağlantının oluşumu çocuğun deneyimleri ile ilişkilidir. Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Erken çocuk dönemindeki stres ve istismarının nörobiyolojik sonuçları-I Önemli gelişimsel süreçler etkilenir Sinir hücrelerinin gelişimi Sinir hücreleri arasındaki bağlantı düzeyi Myelinizasyon süreci Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Teicher MH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Erken çocuk dönemindeki stres ve istismarının nörobiyolojik sonuçları-II Yapısal ve fonksiyonel değişiklikler Korpus kallozum boyutunda azalma Neokorteks, hipokampus ve amigdalanın gelişiminin yavaşlaması Hipokampusta nöron kaybı / hücre ölümü Limbik yapılarda elektriksel uyarılabilirliğin artışı Serebellar vermisin fonksiyonel aktivitesinde azalma Dannlowski ve ark. Biol Psychiatry, 2012 McCrory ve ark. J Child Psychol Psychiatry, 2010 Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Teicher MH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Erken çocuk dönemindeki stres ve istismarın beyinde etkilediği bölgeler Hipokampus; Hafıza, olayların kodlanması, hareketin davranışa dönüşmesi. Disosiyatif bulguların, anksiyete ve panik hastalıkların patofizyolojisinde rol alır Temporolimbik yapılar; Temporal lob epilepsi, parsiyel kompleks nöbetler Dannlowski ve ark. Biol Psychiatry, 2012 Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Teicher MH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Erken çocuk dönemindeki stres ve istismarın beyinde etkilediği bölgeler Amigdala; Duygusal hafıza Korkunun, agresivitenin, oral ve cinsel davranışların kontrolü Tekrarlayan kontrol bozukluğu, İmpulsiv şiddet Korpus Kallozum; Sağ ve sol hemisferlerin görevleri farklıdır, korpus kallozum aradaki bağlantıyı sağlar Dannlowski ve ark. Biol Psychiatry, 2012 Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Teicher MH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Erken çocuk dönemindeki stres ve istismarın beyinde etkilediği bölgeler Serebellum; Dikkat, dil, bilişsel, tepkisel gelişmede kritik rol oynar Serebellar vermis lezyonlarında Bilişsel, dille ilgili, sosyal davranışlar ve duygusal alanlarda karmaşa Şizofreni, Otizm, Depresyon Dikkat eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Teicher MH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Beynin olumsuz deneyimlere ve strese yanıtı Hipotalamik Pitüiter Adrenal Aks (HPA) Norepinefrin Glukokortikoidler STRES Epinefrin Sempatik sinir sistemi Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Kronik stresin HPA üzerine etkisi Hipotalamik Pitüiter Adrenal Aks Neurohumoral değişiklikler Glukortikoidler CRF Oksitosin Neigh ve ark. Trauma, Violence & Abuse, 2009 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

STRES – ŞİDDETLE KARŞILAŞMA KORTİZOL DÜZEYİNDE ARTIŞ NÖROBİYO-LOJİK ETKİLER Organik beyin disfonksiyonu değil, sağlıklı beynin çevresindeki olumsuz yaşam denyimlerine fizyolojik yanıtı

Sonraki nesillere aktarılan etki Gebelik ve stres Çevresel etki Maternal davranışın/bakımın etkisi Epigenetik etki McCrory ve ark, 2010, 2011 Neigh ve ark, 2009 Oberlander ve ark, 2008 Weaver ve ark, 2006 Bredy ve ark, 2004 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Epigenetik etki Epigenetik: DNA dizisinde değişiklik oluşturmadan, mitoz ve/veya mayoz bölünme ile kalıtılabilinen, gen fonksiyonundaki - expresyonundaki değişiklikler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Epigenetik etki Gebelik döneminde annenin yaşadığı stres DNA metilasyonu Histon modifikasyonu Bebekte Hipotalamo-Pitüiter-Adrenal Aks işlevinde bozulma Oberlander ve ark, 2008 Weaver ve ark, 2006 Bredy ve ark, 2004 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocukluk çağında yaşanan istismar ile ergenlik, genç erişkinlik, erişkinlik dönemlerindeki davranışsal bozukluklar ve suçluluk arasındaki ilişki çok net Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddet şiddeti çeker ! Şiddetin-suçun öğrenilmesi Şiddetin sonraki nesillere aktarımı Şiddet şiddeti çeker ! George C. CURTIS, 1963 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Ana-baba dayağı ile çocuk davranışının ilişkisi (Meta-analiz sonuçları)‏ 11 meta-analiz çalışmasının 10'unda; Ahlaki değerleri içselleştirmede azalma Çocuğun agresyonunda (saldırganlığında) artma Çocuk suçluluğu ve antisosyal davranışlarda artma Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin kalitesinde azalma Çocuğun bilişsel kapasitesinde azalma Fiziksel istismar kurbanı olma riskinde artma Erişkin olduğunda saldırganlıkta artma Erişkin suç ve antisosyal davranışlarında artma Erişkin bilişsel kapasitesinde azalma Kendi çocuğunu veya eşini istismar riskinde artma Gershoff ET. Psychological Bulletin, 2002 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ŞİDDETİN NESİLLERE AKTARIMI Sosyal öğrenme teorisi Sosyal kontrol teorisi (Sosyal bağlanma teorisi)‏ Sosyal-Psikososyal gerginlik teorisi Currie J ve ark. Andrew Young School of Policy Studies, Research Paper Series, 2006 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Sosyal Öğrenme Teorisi Çocuk şiddeti ya da suçu taklit yoluyla kopyalayarak büyür Çocuk bu davranışların pozitif çıktılarını gözlemleyerek motive olur Diğerlerini kontrol etmek Bir şeyler kazanmak Sosyal kazançlar Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Sosyal Kontrol Teorisi Kişilerin suça ve şiddete doğal bir eğilimi vardır. Ancak bu eğilim sosyal bağlarla, sosyal ilişki düzenleri ile engellenir. Çocuğun bakımdan sorumlu kişilerin yaptığı istismar bu bağların, ilişkilerin dağılmasına neden olur. Çocuğu suçtan ya da şiddetten uzak tutacak mekanizmaların etkisi azalır Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Sosyal-psikososyal Gerginlik Teorisi Şiddete tanık olmak ve istismar akut stres kaynaklarıdır Şiddet ve istismar; çocukları riskli, kendine zarar verecek ya da agresif davranışlar için yatkın hale getirir. Çocukların çevresel uyaranlara yanıtı değişir Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Şiddet-suç ilişkisini etkileyen faktörler Şiddetin cinsi, süresi, ağırlığı Cinsiyet (Suçun tipi)‏ Aile özellikleri Aile ilişkileri Red / Destek / İzlem Arkadaş ilişkileri Yaşanan çevreye ait özellikler Gelir düzeyi, yaşam koşulları Şiddete tanık olma Okul çevresinin özellikleri Güvenli / Güvensiz Okul başarısı Crooks CV. Child Maltreatment, 2007 Lansford JE ve ark. Child Maltreatment, 2007 Leeb RT ve ark. Journal of Adolescent Health, 2007 Mersky JP ve ark. Child Maltreatment, 2007 Salzinger S ve ark. Child Maltreatment, 2007 Williams LM ve ark. Child Maltreatment, 2007 Currie J ve ark. Andrew Young School of Policy Studies, Research Paper Series, 2006 Teicher NH ve ark. Am J Psychiatry, 2006 Teicher NH ve ark. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2003 Siegel JA ve ark. Lournal of Research in Crime and Delinquency, 2003 Benda BB ve ark. Youth and Society, 2002 Gershoff ET. Psychological Bulletin, 2002 Herrera VM ve ark. Child Abuse and Neglect, 2001 Weiler BL ve ark. Criminal Behaviour and Mental Health, 1996 Zingraff MT ve ark. Journal of Research in Crime and Delinquency, 1994 Widom CP. Criminology 1989 Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Çocuk suçluluğunu etkileyen faktörler İSTİSMAR/ŞİDDET Tamponlayan faktörler Artıran faktörler İntihar eğilimi Engellenme Hayal kırıklığı Yabancılaşma Anneye bağlanma Babaya bağlanma Özgüven Babanın eğitim durumu İnançlar Dindarlık Kişisel özellikler Ailesel özellikler Çocuğun bulunduğu çevreye ait özellikler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

ŞİDDET En acı miras Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Hastalık, sakatlık ve sosyal sorunlar ÖLÜM Hastalık, sakatlık ve sosyal sorunlar Sağlıkla ilişkili risk taşıyan davranışları benimseme Sosyal, duygusal ve bilişsel bozulma Çocukluk çağındaki olumsuz deneyimler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Hastalık, sakatlık ve sosyal sorunlar ÖLÜM Hastalık, sakatlık ve sosyal sorunlar Sağlıkla ilişkili risk taşıyan davranışları benimseme Sosyal, duygusal ve bilişsel bozulma Çocukluk çağındaki olumsuz deneyimler Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012

Teşekkürler… Ulukol - Milli Pediatri Kongresi, 2012