GÖKADAMIZ VE EVREN GÖKADAMIZ VE EVREN Doç.Dr.Zeynep BOZKURT

İÇERİK  Gökadamızın Köken ve Tarihçesi  Gökadalar ve Çeşitleri  Gökadamızın Yapısı  Gökadamız Dışı Evren

Köken ve Tarihçe Köken: Yunanca, “ γαλαξίας ” (Galaxias) Anlamı: Sütlü, süt gibi Batı kültüründe: “Milk Way” (Süt Yolu) Kaynak: Yunan mitolojisindeki bir mitos

Köken ve Tarihçe Democritus (İ.Ö. 450-370) “Uzak yıldızlardan oluşuyor olabilir” Aristo (İ.Ö. 384-322) “Birbirine bağlı çok sayıdaki yıldızın alevlenmesinden kaynaklanır ve bu alevler atmosferin üst kısmında yer alır”

Köken ve Tarihçe İbn-i Heysem (965-1037) “Süt Yolu’nun ıraklık açısı yok, öyleyse dünyadan uzaktadır, atmosfere ait değildir” Biruni (973-1048) “Sayısız bulutsu yıldızlar yığınıdır”

Köken ve Tarihçe İbn Bacce “Samanyolu pek çok yıldızdan oluşur ve atmosferdeki kırılma sebebiyle sürekli bu şekilde görünür” İbn Kayyim El-Cevziyye (1292-1350) “Bir araya gelmiş çok sayıdaki sabit küçük yıldızdan oluşur ve bu yıldızlar gezegenlerden daha büyüktür”

Köken ve Tarihçe Galileo Gelilei 1610 yılında teleskopla Saman Yolu’nu inceler ve çok sayıda yıldızın biraraya gelmesinden oluştuğunu doğrular

Köken ve Tarihçe Thomas Wright (1710-Evrenin orijinal bir teorisi ya da yeni hipotezi) “Samanyolu Güneş Sistemi’ne benzer şekilde ancak daha büyük ölçekte, kütle çekim kuvveti ile birbirine bağlı çok sayıdaki dönen yıldızdan oluşmuş bir kitledir. Bu yıldızların oluşturduğu ve bizim de içinde bulunduğumuz disk, gökyüzüne bakış açımız sebebiyle Süt Yolu şeklinde görünmektedir.”

Köken ve Tarihçe Immanuel Kant 1755’te Thomas Wright’ı doğrular ve gözlenebilen birkaç bulutsunun da başka gökadalar olabileceğini ileri sürer William Herschel 1785’te gökyüzünün farklı yerlerindeki yıldızları tek tek sayarak Güneş sistemi’ni merkeze yakın bir yere koyup, gökadanın biçimini gösteren bir diyagram hazırlar

Köken ve Tarihçe Jacobus Kapteyn 1920’de Güneş’in merkeze yakın olduğu elips şeklinde bir gökada tasarlar Harlow Shapley Güneş’in merkezden uzak olduğu 70 kpc yarıçapında yassı bir disk şeklinde tasarlar

Köken ve Tarihçe Robert Julius Trumpler 1930’da galaktik düzlemde ışığın yıldızlararası toz tarafından soğurulduğunu belirler ve bu etkinin de gözönüne alınmasıyla günümüzdeki gökada yapısı kuramlarına ulaşılır

GÖKADA (GALAKSİ) Kütle çekim kuvveti ile birbirine bağlı yıldızlardan, çoklu yıldız sistemlerinden, yıldız kümelerinden, bulutsulardan, yıldızlararası gaz ve tozdan, plazmadan ve henüz tam olarak anlaşılamamış karanlık maddeden oluşan sistemlerdir. 10 milyon ile 1 trilyon arasındaki miktarlarda yıldız içerirler

GÖKADA (GALAKSİ) Bir gökadanın içerdiği tüm yıldızlar kütle merkezi etrafındaki yörüngelerde dolanırlar.

GÖKADA ÇEŞİTLERİ Gökadalar görünürdeki biçimlerine göre sınıflandırılmışlardır (Hubble Sınıflaması): Eliptik Sarmal (Çubuklu-Çubuksuz) Düzensiz

Eliptik Gökadalar Elips şeklinde Daireden basık elipse doğru, E0, E1...E7 Küçük yapılı Yıldızlararası madde az Yıldız oluşumu az Açık yıldız kümesi az Evrimleşmiş yaşlı yıldızlar çok

M32-E2 M84-E1

M110-E5

Sarmal Gökadalar Evrendeki gökadaların çoğu bu türden Dönen bir yıldızlar diski Yıldızlararası madde Diske göre daha yaşlı olan yıldızları içeren merkez bölgeden oluşur Merkez bölgeden dışa doğru göreli olarak parlak kollar uzanır

Sarmal Gökadalar Hubble sınıflamasında S ile gösterilirler Sa, Sb, Sc gibi yanlarına küçük harfler alırlar a, b ve c kolların ve merkez bölgenin şeklini ifade eder Sa, çekirdek büyük, kollar belirsiz Sc, çekirdek küçük, kollar açılmış, belirgin

Sarmal Gökadalar (Çubuklu) Çekirdek bölgesi çubuk şeklinde SBa, SBb, SBc şeklinde gösterilirler Samanyolu gökadası da bu türdendir

Sombrero-S

M31-Andromeda-Sb

M101-Fırıldak

M58 M63 M83 M63 M98 M100 M109 M74 M106 M81 M61

Düzensiz Gökadalar Belli bir şekli olmayan gökadalar Irr I ve Irr II olarak adlandırılırlar Geçmişte sarmal ya da eliptik oldukları ve kütle çekimsel etkiler sebebiyle düzensiz hale geldikleri düşünülüyor

Düzensiz Gökada-NGC1427

Halkalı Gökada

Merceksi Gökada

Etkileşim halindeki iki gökada

Çarpışma halindeki iki gökada

SAMANYOLU Türü: Çubuklu-Sarmal Gökyüzünde bir uçtan diğer uca uzanan parlak bir ışık bandı şeklindedir. Merkez bölgesi ve onu çevreleyen disk şeklindeki sarmal kollardan oluşur Yaklaşık 200 milyar yıldız içerir

SAMANYOLU Gökyüzünde sadece sarmal (spiral) kolları görebiliyoruz Farklı dalgaboylarındaki gözlemlere dayanan modeller yardımıyla tamamını resmedebiliyoruz

Optik bölgede çekilmiş bir Samanyolu fotoğrafı

Samanyolu gökadasının üstten ve yandan görünümü Gökada diskinin çapı:120 000 IY Güneş Sistemi’nin gökada merkezine uzaklığı: 28 000 IY 1 IY: 9.6 trilyon km Sarmal kollar: Norma Scutum - Crux Sagittarius Orion (Güneş Sistemi) Perseus Cygnus Ana Kollar: Sagittarius, Orion, Perseus

SAMANYOLU Samanyolu temel olarak şu bileşenlerden oluşur: İnce Disk Kalın Disk Halo Şişkin Bölge Karanlık Halo Yıldızlararası Ortam

SAMANYOLU Spiral Arm: Sarmal Kollar Nucleus: Gökada Çekirdeği Spiral Arm: Sarmal Kollar Globular Clusters: Küresel Yıldız Kümeleri. Central Bulge: Merkezi Şişkin Bölge. Küresel yapıda, yıldızların yoğun olduğu bölge. Diske göre daha yaşlı yıldızlar var. Daha kırmızı görünür. Halo: Galaksi diskinin üzerini kaplayan, yıldızlararası toz ve Karanlık Madde bakımından zengin bölge. Galaksi diskini çevreleyen küresel bir yapı . Bu bölgede yaşlı yıldızlar ve Küresel Yıldız Kümeleri yer alır.

SAMANYOLU Sarmal kollar; Gaz, Toz, Molekül Bulutları, Genç Yıldızlar ve Açık Yıldız Kümeleri bulunur. İnce Disk; Disk yıldızlarının %95'ini içerir. Genç, büyük kütleli, güçlü bir ışınıma sahip yıldızlar. Mavi renkli. Kalın Disk; Yaşlı yıldızların yer aldığı bölge.

SAMANYOLU Karanlık Halo; Materyal bakımından oldukça fakir. Disk yıldızları gökada merkezi etrafında 200 km/sn’lik hızla dolanır. "Merkezi Şişkin Bölge" de gökada merkezi etrafında katı bir cisim gibi davranış göstermekte ve dönmektedir. Güneş sisteminin gökada merkezi etrafındaki yörüngesini tamamlaması yaklaşık olarak 200 Milyon yıl sürer.

SAMANYOLU 100 milyar Güneş kütlesine sahip Yerel Gruptaki birçok gökada Samanyolu’nun “uydu gökada” sı konumunda

Samanyolu’nun çekimindeki uydu gökadalar ve Yerel Grup üyeleri

GÖKADA DIŞI EVREN Abd al-Rahman al-Sufi (İranlı astronom 10. yy) Andromeda gökadasının ilk kayıtlı gözlemini yaptı ve onu “Küçük Bulut” olarak adlandırdı Büyük Macellan Bulutu’nu da gözledi Bunlar Samanyolu gökadası dışında yerden gözlenen ilk gökadalar Kitap: “Sabit Yıldızlar”

GÖKADA DIŞI EVREN Thomas Wright (1750) “An original theory or new hypothesis of the universe” Gece gökyüzünde görünen bazı bulutsular Samanyolu gökadasından ayrı olabilir Immanuel Kant (1755) Bulutsular = “Ada Evren”

GÖKADA DIŞI EVREN Charles Messier En parlak 109 bulutsuyu içeren bir katalog hazırlamıştır William Herschel Bulutsu sayısını 5000’e çıkarmıştır Edwin Hubble (1920’ler) Bulutsuların uzaklıklarını hesaplayarak bunların Samanyolu’na ait olamayacağını göstermiştir

GÖKADA DIŞI EVREN Gözlenebilen evrende 100 milyardan fazla gökada olduğu düşünülüyor Yarıçaplar 1000-100 000 pc arasında Gökadalararası uzaklık milyarlarca parsek Gökadalar, gökada kümelerini, kümeler de süperkümeleri oluşturur Gökadalararası gaz, m3 te 1 atom

GÖKADA DIŞI EVREN Süperkümeler; gökada kümeleri, gökada grupları ve bazen de bireysel gökadalar halinde onbinlerce gökada içerirler Yerel Grup: Samanyolu’nun da içinde bulunduğu gökada kümesi, 30 civarında gökada var, Başak Süperkümesi’ne bağlı

Seyfert Altılısı

Abell Kümesi

TEŞEKKÜRLER...