TOPRAKLAR

A- ZONAL TOPRAKLAR ( KLİMATİK- YERLİ TOPRAKLAR) :   Dünyada herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü şartları altında oluşan topraklardır. Yani iklim ve bitki örtüsü özellikleri toprak oluşumuna damgasını vurmuştur. Bu topraklar geneli olgun toprak profiline sahip olup toprakta A,B,C Horizonlar bulunmaktadır.  Bu toprakların oluşabilmesi için arazinin düz veya düze yakın bir yapıda olması ve arazide su drenajının iyi olması gerekir.

Zonal toprakların yayılışı iklim bölgeleri ile uyumluluk sunar Zonal toprakların yayılışı iklim bölgeleri ile uyumluluk sunar. Mesela soğuk ve nemli iklim bölgelerinde Podzol toprakları, sıcak ve nemli iklim bölgelerinde ise laterit topraklarının yaygın olması buna örnektir.    

  1-  Laterit Topraklar:         Nemli tropikal ve ekvatoral bölgelerde Dönenceler arasında yer alan, sıcak ve nemli iklim bölgelerinin karakteristik toprak tipidir.

  Bu toprakların Seçici özellikleri:          1- Sıcaklık ve yağış fazla olduğu için ayrışma ve çözülme fazla olmaktadır. Bu nedenle toprak derinliği (kalınlığı) oldukça fazladır.          2- Yağışın bol olması ve topraktaki yıkanmadan dolayı silisli maddeler topraktan uzaklaşmakta ve toprakta Demir oksit ve alüminyum birikimi çok olduğundan renkleri kızıla yakındır.( Rengi kiremit kırmızısıdır)     

     3-Sıcaklığın fazla olmasından dolayı toprakta ve bakteri veya mikroorganizma faaliyetleri ve ayrışma çok fazladır. Topraktaki organik maddeler, mikroorganizmalar tarafından parçalandığı ve yıkanma ile taşındığı için toprak yüzeyinde humus yoktur.Buna bağlı olarak verimli ve tarıma uygun topraklar değildir.

 4- Bu toprakların bulunduğu bölgelerde toprak altına demir ve alüminyum oksitleri yumrular veya tuğla blokları şeklinde sıkışıp birikmekte ve bunlar bitki köklerinin toprağa ilerlemesine engel olmaktadır. ( Had Pan) Endonezya’da yüzeye çıkan bu bloklar kuruyunca inşaatlarda tuğla olarak kullanılmaktadır. ( Buna laterit İsmi buradan verilir)                      Türkiye’de tam olarak laterit özelliği taşıyan toprak görülmez. Ancak, Doğu Karadeniz Bölümü’nde, laterit türü (lateritleşmiş) topraklara rastlanabilmektedir.        

2- Kırmızı Topraklar: ( Terra- rossa):  Nemli Subtropikal iklim bölgesi ile Akdeniz iklim bölgelerinde, kızılçam, maki ve garig örtüsü altında gelişen topraklardır.   Bu tür topraklar genellikle kalkerli araziler üzerinde görülen topraklardır. Eğimli karstik sahalarda toprak yüzeyde değil kayaların arasındaki yarık ve çatlaklarda oluşmuştur.

 Topraktaki demir oksit fazla olmasından dolayı iyi oksitlenmekte ve toprak kızıl renge sahip olmaktadır.         Bu topraklar bol miktarda kil içerirler. Çünkü kayaların bünyesindeki karbonatlı bileşikler eritilerek götürülür ve geriye killi maddeler kalır. Derin çatlaklarda toprak içinde kaya parçaları bulunur.         Bu topraklar Avrupa kıtasının güneyinde Akdeniz kıyısı ülkelerde yaygın olarak bulunurlar. Türkiye’de, Akdeniz Bölgesi ile Kıyı Ege ve Güney Marmara’da yaygın olarak görülür.  

3- Kahverengi Orman Toprakları: Nemli orta kuşağın, geniş (yaprak döken) yapraklı ormanlarla kaplı bölgelerinde görülür. Organik madde toprağın üst kısmındaki mineral maddeye dönüşmüş durumdadır. Kalın bir humus tabakası bulunur. Humus bakımından zengin de oldukları için verimli topraklardır.

Bu bölgelerde yağış fazla olduğu için toprakta yıkanma vardır Bu bölgelerde yağış fazla olduğu için toprakta yıkanma vardır. Yıkanmaya rağmen humus zenginliğinin nedeni bitki atıklarının sürekli topraklara karışması ve ayrışmasından dolayıdır.        

  Türkiye’de, bu tür topraklar, Karadeniz Bölgesi’nde yaygın olmakla birlikte, İç Anadolu’nun 1000 – 1200 m’ den yüksek alanlarında da yer yer görülür. İç Anadolu’da, daha çok Kuzey Anadolu Dağları’nın güneye bakan yamaçlarında yaygındır.

Yine, Trakya’nın kuzeyinde Yıldız Dağları’nda, İçbatı Anadolu’da, Güneydoğu Toroslar üzerinde de kahverengi orman topraklarına rastlanır.

 4- Podzol Topraklar: Tayga adı verilen iğne yapraklı orman örtüsü altında oluşan, soğuk ve nemli iklim bölgelerinde özellikle de yağışın yıla dağıldığı alanlarda oluşan topraklarıdır. Rusça bir kavram olup, altı kül renginde olan topraklar anlamındadır.

Toprağın aşırı yıkanması nedeniyle organik maddelerin çoğu taşınmıştır Toprağın aşırı yıkanması nedeniyle organik maddelerin çoğu taşınmıştır. Aşırı yıkanma nedeniyle üst kısımlarının rengi soluklaşmıştır ve renkleri açıktır. A katmanından yıkanan oksitçe zengin maddelerin birikmesi ve çimentolaşma ile B katmanında sert tabaka oluşumu meydana gelmektedir.

Topraktaki aşırı yıkanmadan dolayı topraktaki besin maddeleri uzaklaşmıştır. Bunun sonucunda verimsizleşmiştir.(Toprak kalsiyum, magnezyum, Potasyum, fosfor yönünden fakirdir.) Bu tür topraklar gübre ve ilaç vermek suretiyle tarım yapılabilir hale gelebilmektedir. Ancak yıkanma fazla olduğu için bu işin sürekli yapılması gerekir.    Bu tip topraklar Sibirya, Kuzey Avrupa ve Kanada’da yaygındır. 

Türkiye’de, Yıldız Dağlarının  kuzey yüksek yamaçları ile Kuzey Anadolu Dağlarında,  Batı Karadeniz Bölümü’nde kahverengi ve kırmızımsı sarı podzolik topraklar yaygındır. Ayrıca Artvin Şavşat ve  Karagöl çevrelerinde yaygın olarak bulunurlar.

 5- Tundra Toprakları:  Kutuplara yakın, soğuk tundra ikliminin görüldüğü bölgelerin topraklarıdır. Şiddetli ve uzun süren kış şartlarından dolayı toprak yılın büyük bir bölümünde donmuş haldedir. Yaz aylarında sadece yüzeyde ince bir tabaka halinde çözülme görülür. Geniş bataklıklar oluşur. Bu özellikteki iklim şartlarından dolayı kimyasal ayrışma olamamakta, toprağı oluşturan çoğu malzeme fiziksel parçalanma ürünü halindedir. 

  Buralardaki cılız ve kısa boylu sürüngen ot, çalı ve yosunlara tundra adı verilir. Bitki örtüsü çok cılız olduğundan humus tabakası fazla değildir. Var olan organik maddeler de sıcaklık yeteli olmadığından toprağa ayrışıp karışmaz ve ham humus şeklinde kalır. Bu nedenle tundra toprakları verimsiz topraklardır ve üzerinde tarım yapmaya elverişli değildir.          Türkiye’de bu tür topraklar görülmez.

 6- Çöl Toprakları: Orta enlemlerde ve tropikal çöllerde görülen son derece sığ ve tuzlu maddelerin birikmeye uğradığı topraklardır. Çok az yağış alıp, fazla yıkanmadıkları için kireç ve tuzlar bakımından zengin topraklardır. Renkleri genel olarak organik madde yoksunluğundan dolayı açıktır.

Bu tür topraklarda tuzlu ya da kireçli sert bir kabuk tabakası oluşmaktadır.( Kaliş) ( Buharlaşma fazla olması nedeniyle tabandaki tuzlar yüzeye kadar çıkıp orada birikesi buna yol açar.   

Bitki örtüsü olmadığı için organik madde yönünden son derece fakir topraklardır.Humus, hemen hemen hiç yoktur.  Tarımsal değerleri bulunmaz ve bu topraklarda tarım yapılamaz.              Türkiye’de, bu tür topraklar görülmemekle birlikte, Tuz Gölü çevresinde çölleşmiş topraklara rastlanır.

7- Kestane veya Kahve Renkli Step Toprakları: Orta kuşak karaların iç kısımlarında hüküm süren yarı kurak iklim ve step bitki örtüleri altında sahaların karakteristik topraklarıdır.           Bu bölgelerde yağış ve yıkanma fazla olmadığı için karbonatlı maddeler toprağın ( A katmanı altında) altında birikme yapmaktadır. Bu yüzden toprak bitki besin maddelerince oldukça zengindir.           Bu bölgelerde bitki örtüsü fazla gür olmadığı için organik madde fazla zengin değildir.( Humus oranı azdır.) Ancak olan maddeler toprağa iyi karışmış durumdadır. Bu yüzden verim değeri fazla değildir.  Tahıl tarımına elverişli topraklardır.

 Bu toprakların kahverengi olanları daha çok step sahalarında, kestane renkli olanları ise step sahasının daha nemli ve yağışın biraz daha fazla olduğu uzuz boylu step sahalarında görülür.         Az yağış alan step iklimlerinde görülen topraklardır. Üzerindeki bitki örtüsü seyrek olduğu için Türkiye’de, Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu plâtoları ile İçbatı Anadolu’da yaygındır.

 8-Çernezyomlar: Çernezyomlar, Orta Kuşağın yarı nemli alanlarında uzun boylu çayırlar altında oluşan topraklardır. Bu topraklara Kara topraklar adı da verilir.             Bu topraklar zengin çayır bitkileri altında oluşmuş ve organik maddece zengindir. 

  Bu topraklar zengin çayır bitkileri altında oluşmuş ve organik maddece zengindir. Sıcaklık fazla olmadığı için organik maddeler yavaş yavaş ayrışıp parçalanmaktadır. Fazla yıkanmadıkları için mineral ve kireç bakımından zengindir. Toprağın üst kısmında bitki artıklarının oluşturduğu, kalın bir humus tabakası vardır. Renkleri bu yüzden koyudur. ( Kara toprak)

Organik madde yönünden zengin olan bu topraklar Dünya’nın en verimli tarım toprakları arasındadır. Üzerinde yoğun olarak tarım yapılır. Özellilikle tahıl tarımında önemli yerleri olup, bu topraklara” dünyanın ekmek torbaları” adı verilir.  

Dünyada en yaygın olarak Rusya’nın güneyi, A. B. D Dünyada en yaygın olarak Rusya’nın güneyi, A.B.D., Kanada, Ukrayna, Arjantin,Mançurya, Avustralya bu toprakların yaygın olduğu alanlardır.             Ülkemizde uzun boylu çayırların geniş yer tuttuğu Kuzeydoğu Anadolu’da yaygın olarak bulunurlar. En yaygın olarak, Erzurum - Kars Plâtosu’nda oluşmuştur. Ayrıca, İç Anadolu Bölgesi’nin kuzey kesiminde de yer yer bu tür topraklar görülmektedir.

B- İNTRAZONAL TOPRAKLAR:              1-Bu tür toprakların oluşumunda topografya ve ana materyal ve drenaj etkilidir.           2-Toprak oluşumu yeterince ilerlememiş, horizon oluşumu tam değildir. Genellikle A, C, horizonları bulunur.           3-Bu takımda yer alan yani ana malzemenin etkili olduğu toprakların bir kısmı zamanla ana materyalin etkisi silinerek Zonal topraklara dönüşebilmektedir. Yani bu toprakların bir kısmının oluşumunda zamanın yetersiz gelmesi de başka bir sebeptir.          Kireçli arazilerde vertisol, rendzina, suların biriktiği alanlarda Hidromorfik, tuzlu – kurak sahalarda Halomorfik topraklar oluşmaktadır.

  1- Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerde kayaların çözülmesinden oluşan tuzlu malzemeler akarsular tarafından havzaların tabanlarına taşınarak biriktirilmektedir. Bu bölgelerde yağışlar az buharlaşma fazla olup, yağışların üzerinde bulunmaktadır.          Bu özelliğe sahip kurak ve yarı kurak bölgelerde havzaların tabanlarında sularda eriyik halde bulunan çeşitli tuzların ve karbonatların suların buharlaşması ile toprağın yüzeyinde çökelmesi veya belli derinliklerde kalması ile oluşurlar. Çökelen tuzlar ince bir tabaka veya film halinde toprağın yüzeyini kaplamaktadır.          Bunlarda ikiye ayrılır.

A-  Tuzlu topraklar ( Solançak): Toprak yüzeyi üzerinde tuzlardan oluşan beyaz bir kabuk görülür. Bu toprağın derinliklerinde de devam edebilir.  Bitki örtüsü yönünden çok zayıf olan bu topraklarda tuza dayanıklı ( halofit) veya tuzu seven ( halofil) bitkiler dışında başka bitkiler yaşamaz.

B-   Tuzlu – sodik (alkali) topraklar: Bunlar yüksek miktarda eriyebilir tuz içerir. Kurak ve yarı kurak bölgelerde drenajın iyi olmadı alanlarda bulunur. Yüksek miktarda sodyum bulunması ile diğer topraklardan ayrılır.   Ayrıca bazı alanlarda insanlar tarımda aşırı sulama ile kurak ve yarı kurak bölgelerde toprağın tuzlaşıp çoraklaşmasına neden olabilmektedir. Aşırı sulama taban suyunu yükseltmekte ve yıkanma ile tabana taşınan tuzlar bu sayede yüzeye çıkmakta ve su buharlaşınca yüzeyi kaplayarak çoraklaşmaya neden olmaktadır.   Aşırı sulama ile çoraklaşan arazilerde drenaj kanalları açılarak “ akaçlama “ çalışmaları yapılmalıdır.

 2- Hidromorfik topraklar: Bataklık, sazlık gibi drenajı iyi olmayan yani sürekli suların biriktiği sahalarda toprak sürekli sular altında kalmakta oksijensizlik altında bataklık bitkilerinin oluşturduğu organik maddeler kolay ayrışamamakta ve organik madde birikimi olmaktadır.  

 3- Kalsimorfik topraklar:  Bu tür topraklar kireç bakımından zengin ana kayalar üzerinde oluşmaktadır. Yumuşak kireç taşı ve killi kireçtaşı depoları üzerinde oluşurlar. Genellikle A horizonunda ibaret olan bu topraklarda organik madde toprağa karışarak koyu renk sağlamaktadır. Bu topraklarda nispeten tarım yapılabilmektedir.

1- Vertisoller: Eski göl depolarındaki killi kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır. Bu topraklar killi olduğu için kurak mevsimde çatlar ve yarılır, derinliği bir metreyi bulan yarıklar oluşur. Bu yarıklardan aşağı doğru sürekli toprak enkazı dökülür. Dökülen bu enkaz yağışlı mevsimde kilin suyu alıp şişmesi ile aşağıdan yukarı doğru itilir. Adeta aşağı giden toprak tekrar yukarı döner. Bundan dolayı bu topraklara “dönen toprak “ anlamına gelen vertisol ismi verilmiştir.

2- Rendzina: Bu topraklar genellikle yumuşak kireç taşları üzerinde oluşur. Toprak koyu renkli olup, alt tarafında kireç birikimi mevcuttur. Kireç taşlarının parçalanmasından dolayı toprak içinde bol miktarda çakıl bulunur. Bunlar genel olarak A, C horizonludur. A horizonu koyu gri ve siyah renktedir. A horizonundan kireç tamamen yıkanmamıştır ve organik maddece zengindir. Bunların doğal bitkileri çernezyomlar da olduğu gibi otlardır.

C-AZONAL TOPRAKLAR:       Akarsular, rüzgârlar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin, çeşitli sahalardan aşındırarak taşıdıkları materyalleri biriktirmeleriyle oluşan topraklardır.       Bu tür topraklar eğimli yamaçlarda, devamlı taşkın ve millenmeye uğrayan taşkın ovalarında yeni alüvyal ve volkanik depolar üzerinde oluşurlar.    

Bu tür topraklarda biryandan erozyonla kayıp, biryandan da birikme olayları toprak profilinin oluşmasını engellemiştir. Bu yüzden bu topraklarda normal toprak horizonları yoktur. Yani bunlar horizonlaşma göstermemiş genç topraklardır. Bu topraklarda özellikle zaman etkeni yetersiz kalmaktadır.

A- Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıdığı ince malzemelerin akarsuların yayıldığı alanlarda biriktirmesi ile oluşan topraklardır. Sürekli taşkına uğrama yıkanmayı ve alüvyal malzemenin ayrışmasını engellemektedir. Çok uzun süre taşkına uğramayan sahalarda ancak A horizonu oluşabilmektedir.

ERKAN AYDOĞDU 1112