Sayısal Uçurum: Türkiye'deki Durum ve Mücadelede Uygulanabilecek Politikalar Ümmühan AVCI Esin KALAYCI Yrd.Doç.Dr. S. Sadi SEFEROĞLU Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Beytepe-Ankara 25. Bilişim Kurultayı (BTIE 2008) 19-21 Kasım 2008, Sheraton Oteli, ANKARA

Sayısal Uçurum Sayısal uçurum Erişim uçurumu Sayısal bölünme Sayısal eşitsizlik Dijital divide Dijital gap Digital division Digital inequality

Sayısal Uçurum Nedir? İnsanlık bir yanda evinde oturarak bilgiye erişebilmekte, ticaret yapabilmekte, işini uzaktan yürütebilmektedir. Ancak öte yandan bilginin isteyen herkesin erişimine açık olmaması gerçeği ile de karşı karşıya kalabilmektedir. Alan yazında bu durum "Sayısal Uçurum" olarak adlandırılmaktadır. 3

Sayısal Uçurum Nedir? Sayısal uçurum, tanımlamakta kullanılmaktadır. değişik coğrafi alanlarda sosyo-ekonomik koşullar bakımından farklılık gösteren ticari işletmeler ve bireylerin, bilgi ve iletişim teknolojilerine erişimindeki adaletsizliği tanımlamakta kullanılmaktadır.

Sayısal Uçurumun Boyutları Erişim açısından yaşanan farklılıklar Teknolojik altyapıdaki farklılıklar (yol açtığı durumlar) Altyapıdaki bozukluklar Erişim ücretlerindeki farklılıklar Değişik bölgeler arasında gözlenen gelir farklılıkları (ortaya çıkardığı durumlar) Teknolojiyi etkili bir şekilde kullanma becerisi açısından yaşanan farklılıklar (Eğitim düzeyi açısından yaşanan farklılıkların sonuçları) Sosyal açıdan yaşanan farklılıklar Psikolojik Sosyal ve Kültürel farklılıklar (yol açtığı durumlar)

Sayısal Uçurumun Göstergeleri Birey ve haneler arasındaki sayısal uçurumun ölçülmesi için değişik göstergeler kullanılmaktadır. En genel kullanılan gösterge: Bilgi teknolojilerine sahiplik Yaygın olarak kullanılan fiziksel erişim göstergeleri; telefon ve bilgisayar sahipliği ve İnternet erişimi 6

Sayısal Uçurumun Göstergeleri (2) Diğer önemli göstergeler ise enformasyon teknolojilerini ve internetin imkânlarını üreten ve kullanan ülkeler, firmalar ve bireyler arasındaki farklılıklardır. Bu göstergeler farklı profil değişkenlerine (yaş, cinsiyet, gelir grubu, eğitim durumu, sosyo-ekonomik düzeyi, İnternet erişim ücreti vb.) göre karşılaştırılarak değerlendirilmektedir.

Sayısal Uçurumun Göstergeleri (3) Bilgiye erişebilme varlıklı olma yolunda temel koşul olarak görülmektedir. Gerek bireylerin, gerek kurumların ve ülkelerin varlıklı olup olmadıkları bilgi ve iletişim teknolojilerine ne kadar erişebildikleriyle erişebilenlerin de ne kadar kullanabilme becerisine sahip olduğu ile doğru orantılı bir eğilim gösterir. 8

Sayısal Uçurumun Göstergeleri (4) Ülkelerin durumlarını değerlendirmede temel ölçütler: Kişi başına düşen cep telefonu oranları, Televizyon ve bilgisayar gibi teknolojilerin oranları, Evlerde, işyerlerinde ve okullarda İnternet’e bağlanma oranları. 9

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum Türkiye’de sayısal uçurum konusunda yapılan çalışmalar: “Yetenek ve Kullanım Saptaması”, 1997 “Bilgi Teknolojileri Yaygınlık ve Kullanım Araştırması”, 1997-2000 “Coğrafi Bölgelerde Hanehalkı Bilgisayar Sahipliği Araştırması”, 1997- 2000 “Hanelerde Bilişim Teknolojileri Kullanım Durumu” Araştırmaları “Türkiye Bilişim Şuraları” 2002, 2004 10

Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Sahipliği (1997-2000) Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (2) 1997(%) 2000(%) Televizyon Alıcısı 96,1 97,1 Sabit Telefon 81,8 86,9 Cep Telefonu 10,1 50,2 Kişisel Bilgisayar 6,5 12,3 Internet 1,2 6,9 Kablolu Televizyon — 10,9 Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Sahipliği (1997-2000)

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (3) Bu çalışmalara göre ağa bağlanmanın en önemli aracı olan bilgisayar sahipliğinde oran üç yılda iki katına çıkmıştır. 1997 yılında Türkiye’de kentli hanelerin yalnızca % 6.5’i bilgisayar sahibi iken, 2000 yılında hanelerdeki bilgisayar sahipliği oranı % 12,3 olmuştur. Son üç yıl içerisindeki bir diğer önemli gelişme de evdeki bilgisayarların ağa bağlanma oranındaki artış olmuştur. 1997 yılında evdeki bilgisayarların yalnızca altıda biri İnternet’e bağlı iken 2000 yılında evlerdeki bilgisayarların İnternet’e bağlanma oranı %50’ye yükselmiştir.

Coğrafi Bölgelerde Hanehalkı Bilgisayar Sahipliği Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (4) Akdeniz Doğu A. Ege Güney D. A. Karadeniz Marmara İç A. Top. Bölgeler 1997 1,3 3,3 5,2 0,3 4,0 11,4 5,6 6,5 2000 7,3 9,0 11,3 1,2 13,6 16,9 13,1 12,3 Toplamda 0,2 0,6 O 4,3 0,8 0,9 0,5 1,7 0,1 5,4 2,5 Coğrafi Bölgelerde Hanehalkı Bilgisayar Sahipliği (1997-2000)

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (5) 1997-2000 yılları arasında coğrafi bölgelere göre hanehalkı bilgisayar sahipliği araştırmasına göre bölgeden bölgeye büyük dengesizlikler gözlenmektedir. Bilgisayar sahipliğinde en yüksek oran Marmara bölgesinde görülmektedir. Marmara bölgesindeki hanelerin % 16.9'unda bilgisayar bulunurken bu oran Karadeniz bölgesinde %13'tür. Bilgisayar sahipliğinde en düşük oran %1.2 ile Güney Doğu Anadolu bölgesinde görülmektedir.

Bilgisayar Kullanım Oranı İnternet Kullanım Oranı Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (6) Bireylerin Bilgisayar ve İnternet kullanım oranları (%), 2005 En son kullanım zamanına göre Bilgisayar Kullanım Oranı İnternet Kullanım Oranı Son 3 ay içinde (Nisan- Haziran 2005) Türkiye 17,65 13,93 Kent 23,16 18,57 Kırsal 8,28 6,05 Üç ay-1 yıl önce 1,88 1,52 2,44 1,96 0,92 0,78 Bir yıldan çok oldu 3,42 2,10 3,98 2,54 2,45 1,36 Hiç kullanmadı 77,06 82,45 70,41 76,94 88,35 91,81 15 Türkiye İstatistik Kurumu, 2005 Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması

Bilgisayar Kullanım Oranı İnternet Kullanım Oranı Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (7) Bireylerin Bilgisayar ve İnternet kullanım oranları (%), 2007 En son kullanım zamanına göre Bilgisayar Kullanım Oranı İnternet Kullanım Oranı Son 3 ay içinde (Nisan- Haziran 2007) Türkiye 29,46 26,67 Kent 37,00 33,85 Kırsal 16,36 14,21 Üç ay-1 yıl önce 1,55 1,77 1,62 1,82 1,43 1,70 Bir yıldan çok oldu 2,17 1,50 2,43 1,73 0,95 Hiç kullanmadı 66,82 70,05 58,95 62,51 80,48 83,14 Türkiye İstatistik Kurumu, 2007 Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması 16

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (8) Türkiye İstatistik Kurumunun 2005“ Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması” Türkiye İstatistik Kurumunun 2007“ Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması” 17

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (9) 2005 ve 2007 yıllarında yapılmış olan araştırma verileri karşılaştırıldığında bilgisayar kullanımında %11,81’lik bir artış olduğu anlaşılmaktadır. Bu oran kentsel yerleşim yerlerinde ise %13,84’tür. Ayrıca; yüksek, orta ve düşük gelirli ülkelerde 2000 yılına ait hanehalkı BT sahiplik oranları açısından sayısal uçurum göstergelerine bakıldığında gelir düzeyinin sayısal uçurumun önemli bir belirleyicisi olduğu anlaşılmaktadır. 18

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (10) 2007-2008 Yılı Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması Sonuçları

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (11) 2008 yılı Nisan ayı içerisinde gerçekleştirilen Hane halkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması sonuçlarına göre hanelerin % 24,5’i İnternete erişim imkanına sahiptir. Ayrıca, 16-74 yaş grubundaki hane halkı bireylerinin Bilgisayar kullanım oranı % 38,1 İnternet kullanım oranı % 35,8’dir.

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (12) Bireylerin Bilgisayar ve İnternet kullanım oranları (%), 2008 En son kullanım zamanına göre Bilgisayar Kullanım Oranı İnternet Kullanım Oranı Bilgisayar ve İnternet kullananlar Türkiye 38,1 35,8 Kent 46,8 44,6 Kır 22,1 19,7 Son üç ay içinde (Ocak- Mart 2008) 34,3 32,2 42,6 40,6 19,1 16,8 Üç ay bir yıl arasında 1,8 2,2 2,1 2,5 1,2 Bir yıldan çok 2,0 1,4 1,6 1,1 Hiç kullanmadı 61,9 64,2 53,2 55,4 77,9 80,3 Türkiye İstatistik Kurumu, 2008 Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması

Sayısal Uçurum ve Türkiye’deki Durum (13) 2007 ve 2008 yıllarında yapılmış olan araştırma verileri karşılaştırıldığında; Bilgisayar kullanımında %8,64’lük bir artış İnternet kullanımında ise %9,13’lük bir artış olduğu anlaşılmaktadır.

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar Sayısal uçurumun azaltılmasına yönelik çalışmalar 2 boyutta incelenmelidir: Bu teknolojilerin kullanımını bilmeyen kitleye yönelik Fiziksel erişim yani bu teknolojilere ulaşamayan kitleye yönelik 23

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar (2) Türkiye’de sayısal uçurumun büyümesini önlemeye yönelik ulusal politikalar belirleme çabaları gözlenmektedir. Bu çabalar 1990’lı yıllarda başlamış ve 2000’li yıllarda yoğunlaşmıştır. Türkiye Ulusal Enformasyon Altyapısı Ana Planı Projesi (TUENA) (1997-1999), Bilgi Teknolojileri Yaygınlık ve Kullanım Araştırması (BİLTEN-Ocak 2001), bu çalışmalara örnek olarak verilebilir. 24

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar (3) Bilenler Bilmeyenlere Bilgisayar Öğretiyor Projesi Bilgi ve iletişim teknolojileri konusunda gençlerin kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik olarak Habitat için Gençlik Derneği, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı ve Microsoft ortaklığında “Bilenler Bilmeyenlere Bilgisayar Öğretiyor” adıyla bilinen bir proje geliştirilmiştir. Bu proje, Mart 2005 tarihinde uygulanmaya başlanmıştır. Haziran 2005-Şubat 2006 tarihleri arasında 1200 gencin temel bilgisayar eğitimine erişimini sağlayan bu proje 2005 yılında Birleşmiş Milletler tarafından, 2007 yılında ise Microsoft tarafından iyi uygulama örneği olarak gösterilmiştir.  25

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar (4) Bilgisayar Bilmeyen Kalmayacak Projesi Bilgisayar Bilmeyen Kalmayacak Projesi, internet üzerinden verilecek Avrupa Bilgisayar Yeterlilik Sertifikası eğitimi (ECDL) ile 1.000.000 gencin bilgi teknolojileri kullanım kapasitesini artırmayı hedeflemekte ve gençlerin bilgi toplumuna dönüşüm sürecinde etkin bireyler olmasını öngörmektedir. Projenin öncelikli hedef kitlesini 30 yaş altındaki dezavantajlı gençler oluşturmaktadır. Projede genç kızlar ve kadınlar ön plana çıkarılmıştır. Proje yalnızca sayısal uçurumun kapatılmasına destek vermekle kalmayıp aynı zamanda bilgi iletişim teknolojileri alanında istihdam yaratmak gibi bir işlev de üstlenmiş olacaktır.

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Öneriler Teknoloji erişimine sahip olmayan bireylere teknolojik alt yapı desteği sağlanmalıdır. Yani fiziksel erişim imkanı verilmelidir. Okullar dışında İnternet’e erişim noktaları kurulmalı ve bu noktalarda bireylere yardımcı olacak eğitmenler yetiştirilmelidir. Eğitmenler dışında bu noktalarda teknik elemanlar da yer almalıdır. Okullarda bulunan BT sınıfları okul saatleri dışında kullanıma açılmalıdır. Bu amaçla kullanılmak üzere gerekli donanım ve insan gücü sağlanmalıdır.

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Öneriler (2) Teknoloji erişimi ve kullanımına yönelik çalışmalar için maddi destek sağlanmalıdır. Teknolojiye erişim imkanı sağlamada en etkili yerler okullardır. Bu bağlamda teknoloji kullanımı konusunda öğretmenlere yönelik mesleki gelişimleri olanakları/fırsatları sağlanmalıdır. Gelirinin düşüklüğü nedeniyle erişim imkanı olmayan bireyler için İnternet erişim merkezleri kurulmalıdır. Ve kullanımda eşitliğin sağlanmasına çalışılmalıdır.

Sayısal Uçurumun Azaltılmasına Yönelik Öneriler (3) Bireylere teknoloji götürülürken yörenin fiziksel özellikleri göz önünde bulundurulmalıdır. Kamu erişim noktaları ülke içerisinde yaygınlaştırılmalıdır. Birey ve hanelere teknoloji yaygınlaştırma çalışmaları yapılmalıdır. Bilgisayar, telekomünikasyon ve İnternet hizmetlerinin maliyetini düşürmeye yönelik uygulamalar yapılmalıdır.

TEŞEKKÜRLER 