MİNERALLERİN VE VİTAMİNLERİN EMİLİMLERİ Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK ADÜ Tıp Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalı

Mineraller Sodyum (Na) Potasyum (K) Klor (Cl) Magnezyum (Mg) Kalsiyum (Ca) Fosfor (P) Bakır (Cu) Demir (Fe) Çinko (Zn) Kobalt (Co) Molibden (Mo) Manganez (Mn) Kadmiyum (Cd) Lityum (Li) Selenyum (Se) Krom (Cr) Nikel (Ni) Vanadyum (V) Arsenik (As) Silisyum (Si) Bor (B) Kükürt (S) İyot (I) Flüor (F)

Sodyum (Na) günlük diyette NaCl şeklinde 8-15 g kadar bulunur büyük ölçüde ileumdan emilir

Potasyum (K) günlük diyette 4 g kadar bulunur. Diyetle alınan potasyum emilimi midede başlar

Klor (Cl) günlük diyetle 3-6 g kadar olmak üzere özellikle NaCl ve KCl halinde gıdalarla ve gıdalara katılan tuzla alınır Diyetle alınan klor klorür (Cl) iyonu halinde bütün bağırsaklar boyunca emilir

Magnezyum (Mg) günlük diyette 0,4 g kadar bulunur. Diyetle alınan magnezyum midede HCl etkisiyle MgCl2 şeklinde çözülür ve bu şekilde ince bağırsakların üst kısmından emilir. Bağırsaktan magnezyumun emilişi vücuttaki magnezyum depolarıyla ilgilidir; vitamin D’den etkilenmez; olasılıkla parathormon tarafından düzenlenir.

Kalsiyum (Ca) günlük diyetle 0,5 g kadar alınması gereken elementtir. Diyetle alınan kalsiyum midede HCl etkisiyle çözünür. Kalsiyum, bağırsakta yağların hidrolizi ile ortaya çıkmış olan yağ asitleriyle sabunlar oluşturur; safra asitleriyle oluşturulmuş çok küçük emülsiyonlar içinde, en fazla olarak ince bağırsağın proksimalinden aktif transport ve pasif diffüzyonla emilir. Emilen kalsiyum miktarı, vücudun gereksinimine göre düzenlenir ki bu düzenlenmede aktif vitamin D3 (1,25-dihidroksi vitamin D3) rol oynar. Vücudun kalsiyum gereksinimi arttığında vitamin D3 sentezi ve böbreklerde 1,25-dihidroksi vitamin D3 şeklinde aktivasyonu artar; 1,25-dihidroksi vitamin D3 de ince bağırsaktan kalsiyum emilimini artırır. Ayrıca büyüme hormonu, ince bağırsaklardaki asit ortam ve diyet protein içeriğinin yüksekliği kalsiyum emilimini artırır.

Tahıl tanelerinde bulunan, inozin heksoz fosfat yapısına sahip fitik asidin kalsiyum tuzu ve oksalik asidin bağırsaklarda oluşan kalsiyum tuzu ve yağ sindiriminin bozulmasında oluşan yağ asitlerinin suda çözünmeyen kalsiyum tuzları, ince bağırsaktan kalsiyum emilimini azaltırlar.

Fosfor (P) besinlerde ve organizmada, ortofosforik asidin (H3PO4) alkali ve toprak alkali metallerle oluşturduğu tuzlar, alkollerle oluşturduğu esterler, organik asitlerle oluşturduğu anhidridler halinde (inorganik fosfor, Pi) bulunur Diyetle alınan inorganik fosfor, serbestleştikten sonra ince bağırsağın ilk kısımlarından aktif transportla, büyük miktarda ve hızla emilir. D vitamini ve büyüme hormonu, fosfor emilimini artırır. Diyet kalsiyumunun azalması ve ince bağırsak içeriğinin asitliğinin artması fosfor emilimini azaltır.

Bakır (Cu) günlük diyette 1,5-4 mg kadar bulunur. ince bağırsakların üst kısmından spesifik bir mekanizma ile emilir Ağız yoluyla alınan bakırın %50-80 kadarı emilmektedir. Emilimi etkileyen faktörler arasında cinsiyet (kadınlarda emilim daha fazladır). Alınan bakır miktarı ve kimyasal şekli ile bazı diyet bileşenleri (eser elementler, sülfat, çeşitli amino asitler, diyetteki lif ve fitatlar) yer almaktadır.

Demir (Fe) Erişkinlerde normal şartlarda günlük diyetle yaklaşık 1 mg demir emilir Demirin emilimi Fe2+ iyonu şeklinde, başlıca duodenum ve jejunumda olmaktadır. İnce bağırsak mukozasında bulunan ferritin ve transferrinin demir emilimini birlikte düzenlediklerine inanılmaktadır.

Sistein, askorbik asit ve tiyol grubu içeren bazı indirgen maddelerin etkisiyle Fe3+, Fe2+ haline indirgenir; böylece daha kolay çözünür ve emilebilir hale gelmiş olur. Fe2+, mide sıvısında gastroferrin, amino asitler ve fruktoz ile şelatlar oluşturur ve böylece asidik mide sıvısının bağırsakta nötürleşmesi sırasında Fe2+’nin Fe(OH)2 şeklinde çökmesi önlenmiş olur. Fosfat, fitat, oksalat gibi bazı maddeler demiri çözünmeyen bileşiklere dönüştürerek emilimini engellerler.

Çinko (Zn) günde vücut ağırlığının kg’ı başına 0,3 mg kadar gereken bir iz elementtir Diyetle alınan miktarın yaklaşık %20-30 kadarı başlıca duodenum ve proksimal jejunumdan aktif olarak ve spesifik transport ligandları aracılığıyla emilmektedir. Fitatlar, selüloz ve diyetteki diğer lifler çinko emilimini engellemektedir. Diyette yüksek miktarda kalsiyum, fosfor, demir ve bakırın bulunması çinko emilimini azaltmaktadır. Proteinden zengin diyet çinko emilimini uyarmakta, proteinden fakir diyet ters yönde etki göstermektedir. EDTA, lizin, sistein, glisin ve histidinin emilim üzerine pozitif etkisi bulunmaktadır.

Kobalt (Co) vitamin B12 yapısı için gerekli bir iz elementtir ve vitamin B12 yapısında olarak emilir

Molibden (Mo) Diyetle alınan molibdenin yaklaşık %25-80 kadarı henüz bilinmeyen bir mekanizmayla mide ve ince bağırsaktan emilmektedir. Diyetteki bakır ve sülfat molibden emilimini azaltmaktadır.

Manganez (Mn) diyetle günde 4 mg kadar alınan bir iz elementtir. Diyette bulunan mangan, ince bağırsaktan bilinmeyen bir mekanizmayla çok az emilmektedir. Mangan alınımı arttığında emilim azalmakta, alınım azaldığında ise emilim artmaktadır. Emilimi etkileyen diyet faktörleri arasında demir, Ca, fosfatlar, lif ve fitat bulunmaktadır.

Selenyum (Se) Diyetle alınan selenyumun %50 kadarı emilir. Emilimin düzenlenmesi hakkında az bilgi bulunmaktadır.

Krom (Cr) İnsanda emilim yeri ve mekanizması bilinmemektedir. Hayvanlarda ince bağırsağın üst kısımlarından emildiği gösterilmiştir.

Nikel (Ni) Günlük gereksinimi 150 g kadardır Demir eksikliği olan sıçanlarda nikel emiliminin artması nedeniyle nikel iyonlarının ince bağırsak proksimalinde bulunan demir transport sistemini kullandığı gösterilmiştir.

Kükürt (S) bazı besinlerde ve sularda sodyum sülfat, potasyum sülfat, magnezyum sülfat gibi inorganik sülfatlar şeklinde bulunur; proteinlerde metionin ve sistein amino asitlerinin yapısında; tiamin, biotin, lipoik asit, glutatyon, koenzim A, kondroitin sülfat, taurokolik asit gibi bileşiklerin yapısında bulunur.

İyot (I) günde 100-200 g kadar gerekli bir iz elementtir. organizmaya giren iyodun %50’den fazlası birkaç dakika içerisinde tiroit bezi tarafından alınmaktadır

Flüor (F) Günlük diyette 1 mg’dan az bulunur. Mide ve ince bağırsaktan kolayca emilir.

Vitaminler suda çözünen vitaminler yağda çözünen vitaminler vitamin benzeri bileşikler

Suda çözünen vitaminler vitamin B1 (tiamin) vitamin B2 (riboflavin) nikotinik asit (niasin) vitamin B5 (pantotenik asit) vitamin B6 (piridoksin) biotin (vitamin H) folik asit vitamin B12 vitamin C (askorbik asit)

Vitamin benzeri bileşikler kolin karnitin -lipoik asit PABA (p-aminobenzoat) inozitol koenzim Q biyoflavonoidler (vitamin P)

Vitamin B12 dışındaki suda çözünen vitaminler ince bağırsağın üst kısmından emilirler. Ancak yumurta akında bulunan ve avidin adı verilen bir glikoprotein biotinin emilimini engeller. Avidin, biotin ile birleşerek sindirilemeyen ve dolayısıyla bağırsaktan emilemeyen bir kompleks meydana getirir

Vitamin B12 (kobalamin, ekstrinsik faktör) emilimi Vitamin B12, ileumdan reseptör yerler aracılığıyla emilir. Transkobalamin I denen bir taşıyıcı protein, vitamin B12’nin çoğunu sitoplazmada taşır. transkobalamin I’in karaciğerde vitamin B12’yi depo etme görevi olduğu gösterilmiştir

Yağda çözünen vitaminler vitamin A vitamin D vitamin E vitamin K Yağda çözünen vitaminler lipidlerle birlikte emilirler.