Uzm.Dr. Özlem Sürücü Çocuk Ergen Psikiyatristi ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE Uzm.Dr. Özlem Sürücü Çocuk Ergen Psikiyatristi

GÜNDEM DEHB tanım ve belirtiler DEHB ile ilgili gerçekler DEHB tanılı öğrencilere yönelik uygulamalar

HİPERAKTİVİTE DİKKAT EKSİKLİĞİ BOZUKLUĞU Aşırı hareketlilik, Dikkat sorunları, Düşündüğünü hemen yapma (dürtüsellik) belirtileriyle kendini gösteren psikiyatrik bir bozukluktur.

Müzisyen bir annenin tanımlaması: “Beyni sanki en yetenekli sanatçılarla dolu ama şefi olmayan bir orkestra gibi. Farklı müzisyenler sonuca önem vermeden kendi melodilerini çalıyorlar. Bir uyum yok, hiç bir melodi, canlı bir müzik parçasına dönüşemiyor.”

HİPERAKTİVİTE DİKKAT EKSİKLİĞİ BOZUKLUĞU TEMEL BELİRTİLER Dikkat sorunları, Aşırı hareketlilik, İstek ve dürtüleri engelleyememe Bu belirtiler: 7 yaştan önce başlamış olmalı Kalıcı ve sürekli olmalı (en az 6 aydır) Birden fazla ortamda görülmeli ( hem ev hem okul) Yaş ve gelişim düzeyine uygun olmayacak düzeyde olmalı

DİKKAT NEDİR ? Uyanık kalma, aktif olma, Belirli bir işe başlayabilme, Belirli bir işi sürdürme konusunda kendini kontrol edebilme, Öncelik belirleme, Önemli olanı seçebilme, Sıraya koyma, Planlama, düzenleme yapabilme, Zamanı ayarlama,

DEHB TEMEL SORUN ? Harekete geçmeden önce durup düşünebilme yetisi insanları diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerden birisidir.

Geçmişi göz önünde bulundurma Olaya bir bütün olarak bakabilme Davranışlarımızı nasıl kontrol ederiz ? Geçmişi göz önünde bulundurma Geleceği ön görebilme Kendi kendine konuşma Olaya bir bütün olarak bakabilme

“Freni olmayan bir araçta daha önceki kazalarınızı hatırlasanız bile duramazsınız.”

DEHB’de temel sorun davranışları kontrol edememektir. Bir şey yapmadan önce durup düşünmeyi sağlayan merkezler yeterince iyi çalışmazlar.

Beyinde dikkat ve davranış kontrolünü sağlayan sistemde sorun vardır. Caudat Nukleus Prefrontal korteks Serebellum Dopamin üreten sinir hücresi Dopamin reseptörü Sinaps Serebellar vermis Beyinde dikkat ve davranış kontrolünü sağlayan sistemde sorun vardır.

DEHB Nedenleri Dopamin, noradrenalin sisteminde bozukluk Arnsten AF. J Psychopharmacol 1997;11:151-62; Madras BK, et al. Behav Brain Res 2002;130:57-63; Russell VA. Behav Brain Res 2002;130:191-6; Solanto MV. Behav Brain Res 2002;130:65-71.

DEHB Kalıtsaldır “Oğlunuzda dikkat dağınıklığı problemi var”

DEHB KALITSALDIR

DEHB Yaşam Boyu Devam Eder Erken çocukluk dönemlerinde başlar, En sık ilkokul döneminde tanı konulur, Çocukluğunda bu tanıyı alanların %70-80’i ergenlikte de aynı belirtileri gösterirler. Bunların da %50-65’i erişkinlikte de aynı tanıyı alırlar.

BÜYÜDÜKÇE NELER OLUR ? 3 farklı gelişim %10-15 Ergenlikte önemli düzelme %60-70 Belirtiler devam eder %5-10 Daha ciddi problemler

Ergen/Erişkin DEHB Hiperaktivite Dikkat dağınıklığı Dürtüsellik Durduğu yerde duramama, kıpır kıpır, gergin, huzursuz Dikkat dağınıklığı Kitap bitirememe Toplantılarda 10-15 dk sonra kopma Fransız filmlerini izleyememe ? Dürtüsellik Ani kararlar verme, sonucunu düşünmeden harekete geçme

Dürtüsellik Aniden karar verme

Duygulanımda Ani Değişiklikler

TUTARSIZLIK “Bir anı bir anına uymuyor” “Çok keyifli iken birden öfkeleniyor”

İşe Başlamada Güçlük Erteleme Sürüncemede bırakma

Aynı Anda Birden Fazla İşle Uğraşma İşler rutine bindiği anda o işten sıkılma, başka bir projeye başlama (Hiperaktifler başlar, hipoaktifler aklından geçirir) Sonuç, başlanmış ama yarım bırakılmış bir sürü iş... Dil kursu, dans, ahşap boyama, yarım bırakılmış resimler, kitaplar, araştırma projeleri...

İş, Eş Değiştirme Okul değişiklikleri İş değişiklikleri Sık sık eş değiştirme (Bazen tam tersi…)

Farklı Olma Herkesin kullandığı yolları kullanmama Problemleri farklı yoldan çözme

Risk Alma Yüksek uyarılma ihtiyacı Büyük heyecanlar peşinde koşma Bazen gerekenden fazla ölçüde ...

Dağınıklık Eşya kaybetme, planlara uyamama, organize olamama Bazen aşırı düzen takıntısı Plan değişikliklerinden rahatsız olma

UNUTKANLIK “Belleği iyi mi kötü mü ? ummadığınız şeyleri hatırlıyor, bir dakika önce söyleneni hatırlamıyor” “Eşyalarını nereye koyduğunu hatırlamıyor” “Yapılacak işleri unutuyor” “Arabasını nereye park ettiğini unutuyor” “Telefon numaralarını çevirirken kimi aradığını unutuyor”

KENDİNE DEĞER VERMEME Gerçekte ne kadar başarılı olduğundan bağımsız yeterince başarılı olmadığını düşünme Çocukluktan beri aldığı olumsuz geri bildirimler sonucu var olan olumlu özellikleri görememe Dışarıdan bakıldığında canlı, aktif içeride kendini yiyip bitirir

Kapasiteyle Uyumlu Bir Düzeye Ulaşamama Çocukluktan beri var olan sorunlar nedeniyle gerçek kapasitelerinin altında bir yerlerde bulunurlar. Doyumsuzluk, mutsuzluk hissi

DEPRESYON Kolay öfkelenme, kolay ağlama, mutsuzluk, boşluk hissi, uykuda artma ya da azalma, yemek yemede artma ya da azalma, yaptığı işlerden keyif almama, konsantrasyon güçlüğü gibi belirtiler olur. Belirtiler değişkendir. İntihar düşüncesi olabilir, önemle üzerinde durulmalıdır.

Alkol, uçucu madde ve diğer madde kullanmaya başlama DEHB+Davranım Bozukluğu olanlarda daha sık. Kolay risk aldıklarından uygun ortam bulduklarında deneyebilirler. Bağımlılık daha hızlı gelişiyor.

DEHB olan gençlerin araba kullanmaları (Barkley ve ark 1993,1996) Ehliyetsiz araba kullanma, Hızlı ve tehlikeli kullanma, Daha sık kaza yapma, Daha fazla trafik cezası alma (hız, kırmızıda durmama) Ehliyetin bir süre ya da süresiz geri alınması

Tehlikeli Araç Kullanma ve Kazalar

DEHB olan gençlerin araba kullanmaları (Barkley ve ark 1993,1996) Teorik bilgi açısından fark yok. PC simulasyonunda düşük performans (çevre kontrolünde zayıflık, sürtme, çapma vb) İlaç verilmesinden sonra performans düzeliyor.

DEHB olan biri olmak nasıl bir şey ? Yağmurlu bir havada silecekler olmaksızın son sürat ilerlemek gibidir, Parazitlerle dolu bir radyoda bir programı dinlemeye çalışmak gibidir, Hem burada hem orada hem her yerde olmaktır...

DEHB basit bir sorun değildir Davranışsal Hiperaktivite Dürtüsellik Bilişsel Dikkat Sorunları Bellek Sosyal İlişkilerde sorunlar Dışlanma Yalnızlık Duygusal Ani parlamalar Ani iniş çıkışlar Depresyon

ADHD Children Academic limitations Occupational/ Relationships Low self esteem Academic limitations Relationships Smoking and substance abuse Injuries Motor vehicle accidents Legal difficulties Occupational/ vocational Children Adults Adolescents

Sigara vd madde kullanımı Olası Sorun Alanları Meslek/iş sorunları Trafik kazaları Yaralanmalar Sigara vd madde kullanımı Yasal sorunlar Sosyal ilişkiler Akademik güçlükler

%85 tanı almamış erişkin DEHB Erişkinlerde DEHB büyük oranda tanınmıyor* %15 tanı konulanlar %85 tanı almamış erişkin DEHB *1999 analysis of a 1000 adult patient epidemiological database. Data on file, Lilly Research Laboratories.

DEHB TEDAVİ YÖNTEMLERİ İlaç tedavisi Aileyle çalışma Eğitim sürecine ait uygulamalar Bireysel terapi

İlaçların etki mekanizması Beyinde bulunan ve davranışı etkileyen bazı kimyasal maddelerin (dopamin ve noradrenalin) beyindeki miktarlarını düzenler Dikkat ve davranışların kontrolü ile ilgili olan bölgeleri aktive eder. Dikkati dağıtan uyaranların süzgeçten geçirilmesini sağlar. Dikkatin dağılmasını önler, Davranışların daha kontrollü olmasını sağlar

Ritalin Beyinde Glukoz Kullanımını Arttırır Ritalin: Normal glukoz tüketimi DEHB: Azalmış glukoz tüketimi

DEHB OLAN ÖĞRENCİLERİN AKADEMİK BAŞARISI İÇİN OKULDA UYGULANABİLECEK YAKLAŞIMLAR

Okulda Neler Yapılabilir ? Akademik personelin eğitimi DEHB belirtileri gösteren öğrencilerin uzmana yönlendirilmesi Akademik güçlükler gerekli düzenlemelerin yapılabilmesi için yönetmelikleri oluşturma Öğrenci ile birebir görüşme Öğrenci destek ekibi oluşturulması

UYGUN AYARLAMALAR (Appropriate Adjustments) Bireyin gereksinimleri kişiye özeldir. Hangi düzenleme/ayarlamalara gereksinim duyacağı bireysel olarak görüşülerek belirlenmelidir.

ÖNERİLER Genel öneriler Öğretme yöntemleri ile ilgili öneriler. Sınıf çalışmaları ve ödev sistemi ile ilgili öneriler. Sınav koşulları ve not verme sistemi ile ilgili öneriler.  

ÖNERİLER GENEL Okuma listesi ve kitapların dersler başlamadan önce verilmesi (Sömestrden 15 gün kadar önce) Yazılı dokümanların elektronik formatta öğrenciye sağlanması. (Bu öğrenciye materyali kendi öğrenmesi için uygun formata dönüştürme olanağı sağlar-daha büyük puntolu çıktı, farklı renkli çıktı vb- )

ÖNERİLER ÖĞRETME YÖNTEMLERİ Farklı öğretme yöntemlerinden yararlanmak (sunumlar, videolar, çalışma kağıtları, grup çalışmaları vb) Sunumların basit çıktılarının dersten önce öğrenciye verilmesi Önemli noktaların vurgulanması ve tekrarı Sunum sırasında yazılı olarak aktarılan materyalin sözlü olarak da aktarılması Uygun olan konularda renk kodlaması kullanmak Dersin ses kaydını yapıp kütüphaneye bırakmak Basit bir dil kullanımı ve konuya bağlı kalmak

“Bizler hard disk değil çok hızlı işlemcileriz ama program yüklemedikleri için çalışamıyoruz.” “…biz cpu yuz hard disk değil ..bize program yüklemeleri gerekli.” “Okullarımız bilgi işleme için gerekli becerileri kazandırabilecek donanıma sahip değil.” “Öğretmenlerimiz de birer hard disk ve sadece kopy paste yapabiliyorlar.”

ÖNERİLER Allow extra time in formal exams, school based exams and class tests; Allow the student to complete oral exams; Avoid multiple choice questions - particular when there are only slight variations in the answer options; Allow the student to use a PC with spell check; Allow the student to use a PC with software that accommodates the needs of students with ADD/ADHD e.g., Voice Activated Software; The student may require natural or non-fluorescent lighting. They also may require their question and answer sheets to be in large print, and/or on alternative coloured paper etc; The student may require a reader and/or a scribe (amanuenses);

ÖNERİLER May need a private room so they can read the paper and answers aloud (even if they do not need a reader or a scribe); Keep examination instructions clear and short. Use simple language. Avoid jargon unless it is crucial to the integrity of the exam; Allow time for rest breaks; Allow the student to take in food, drink and medication if required; The student may need to leave the room - allow this and if necessary have an invigilator accompany them.

OLUMLU ÖZELLİKLER Enerjik olma Yaratıcılık Sıcak kanlı ve cana yakın olma Kolay ilişki kurabilme Esneklik Hoşgörülü olma İyi bir espri yeteneğine sahip olma Risk alabilme (bazen gerekenden fazla oranda) İnsanlara kolaylıkla güvenebilme ( bazen gerekenden fazla oranda)

DEHB OLAN ÜNLÜLER Albert Einstein Galileo Mozart Leonardo da Vinci Tom Cruise Walt Disney John Lennon Winston Churchill Henry Ford Stephen Hawkings Jules Verne Sylvester Stallone Thomas Edison Agatha Christie John F. Kennedy Whoopi Goldberg Robin Williams Louis Pasteur Prince Charles Beethoven Carl Lewis "Magic" Johnson Alexander Graham Bell

DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE VE ÖZEL ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ DERNEĞİ www.hiperaktivite.org.tr hiperaktivite-w@tr.net Tel: (312) 425 7 425 Tunalı Hilmi Cad. 31/2

Teşekkürler...