RADYOLOJİ Dr. Erol Akgül ÇÜ SHMYO 2. Sınıf

RADYASYON SAĞLIĞI VE RADYASYONDAN KORUNMA 3

RADYASYONDAN KORUYUCU AYGITLAR 1 Bu amaçla; kurşun önlük, eldiven, gözlük, boyunluk, paravanlar, gonadal koruyucular ve kurşun camlar yaygın olarak kullanılmaktadır. Koruyucu aygıtların kalınlıkları 0,255-0,5-1 mm gibi kurşun eşdeğeri olarak belirlenmiştir. Kurşun önlük olarak pratikte en çok 0,50 mm kurşun eşdeğeri koruyucu önlükler kullanılır. 1 mm önlükler daha iyi korudukları halde oldukça ağırdırlar. Kurşun koruyucuların içerisindeki kurşun tabakalarının çatlama riski nedeniyle kurşun önlükler katlanmamalı, saklanırken askıya asılmalıdır.

RADYASYONDAN KORUYUCU AYGITLAR 2 Değişik kalınlıklar için, kullanılan kVp’ye göre % x-ışını attenüasyonu: mmPb 50kVp 75kVp 100kVp 0,25 97 66 51 0,50 99,9 88 75 1,00 99,9 99 94

Örnek Bir röntgen cihazına 1 m mesafede radyasyon intensitesi, 1,2 mR/mAs’dir. Cihazın günlük dozu 1200 mAs’dır. Cihazın bulunduğu odanın duvarı, 1,2 mmPb eşdeğeri koruma yapmaktadır. (Kurşunun yarı değer kalınlığı=0,24). Duvarın arkasında cihazdan 3 m uzaklıkta çalışan bir kişinin günlük aldıığı doz ne kadardır? 100 cm. deki günlük doz; 1,2x1200=1440 mR/gün 300 cm’deki günlük doz; 1440x (100/300)2 =160mR/gün Bariyere bağlı azalma; 1,2/0,24=5 yarı değer kalınlığı, 160—80—40—20—10—5 Alınan doz = 5 mR/gün

RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI 1 Radyasyondan korunmanın sınırlarını belirlemek amacıyla 1931 yılında toplanan Amerikan ulusal radyasyondan korunma konseyince, bir kişinin yılda tüm vücudunun alabileceği maksimum müsaade edilebilir doz, 50000 mrem olarak belirlenmiştir. Bu rakam o dönemden günümüze çok sayıda değişiklikler geçirerek son olarak 5000 mrem/yıl olarak değişmiştir. Mesleği nedeniyle radyasyon alan binlerce kişi araştırılmış ve oldukça az kişinin bu rakamın biraz üzerine çıktığı görülmüştür.

RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI 2 Bu çalışmalarda radyoloji teknisyenlerinin %70’inin yılda 10 mrem’den az doz aldığı ve yalnız %3’ünün 1000 mrem/yıl dozunu geçtiği gösterilmiştir. Maksimum müsaade edilebilir doz sınırı 5000 mrem/yıl olarak yaklaşık 30 yıldır kullanılmaktadır. Bu değerin gerçekten çalışanların sağlığını uygun şekilde koruyacak bir sınırda olduğu günümüzde artık iyice kabul edilmiş ve benimsenmiştir. Maksimum müsaade edilebilir doz tüm radyasyon çalışanları için standardize edilmiş ve bu dozun tüm çalışma hayatı boyunca alınacağı da gözönüne alınmıştır.

RADYASYONDAN KORUNMA STANDARTLARI 3 Çalışanların tüm hayatı boyunca alabileceği maksimum müsaade edilebilir doz (D) şu şekilde formüle edilmiştir. D= 5 (N-18) REM (N= çalışanın yaşı) Çalışanların alabileceği maksimum haftalık doz 0,1 REM’i aşmamalıdır. Çalışanlar dışında maksimum müsaade edilebilir doz 500 mrem/yıl dır. Maksimum müsaade edilebilir doz aşıldığında, eğer kişinin önceki yıllarda aldığı dozlar düşükse, geriye yönelik 12 rem/yıllık doza müsaade edilebilir. Lise ve yüksekokul öğrencilerinde ve radyolojik teknoloji öğrencilerinde 18 yaş altında maksimum müsaade edilebilir doz 100 mrem/yıl’dır.

Maksimum Müsaade Edilebilir Dozlar Radyasyon çalışanlarında - Tüm vücut (gonad, kan yapıcı hücreler ve lens için) 5 rem/yıl - Deri 15 rem/yıl - Eller 75 rem/yıl - Diğer organ, doku yada sistemler 15 rem/yıl Diğer insanlarda 0,5 rem/yıl Öğrencilerde 0,1 rem/yıl Gebelikte (Ebriyo ve fetus dozu) 0,5 rem (gebelik süresince)

X-IŞINI ODASININ DÜZENLENMESİ 1 Röntgen ünitelerini kurarken yer seçiminde mümkün olduğunca zemin kat ve dış mekanlara komşu kesimler tercih edilmelidir. Radyasyon ünitelerinin duvarlarında, delikli tuğlalara göre çok az radyasyon geçirdiklerinden, dolgu tuğlalar tercih edilmelidir. Duvarların radyasyon geçirgenliğinin hesaplanması, uzman bir radyasyon fizikçisi tarafından yapılmalıdır. Duvarlar 0,5-1 ya da 2 mm kurşun plakalarla kaplanabilmektedir. Genellikle sekonder radyasyon alanlarında 1,5 mm lik, primer radyasyon alanlarında ise 2 mm kurşun plakalar kullanılır. Teknisyen koruyucu bariyerinin de 2 mm’lik kurşun plakalarla kaplanması gerekir.

X-IŞINI ODASININ DÜZENLENMESİ 2 Kurşunlamanın yanısıra, röntgen ünitelerinde iyi bir havalandırma sistemi olmalıdır. X-ışınlarının havayı iyonize etmesi sonucu toksik gazlar oluşur. Bu gazlar havadan ağır olduğundan zemine yakın birikir. Bu toksik gazlar nedeniyle, x-ışını odalarının, zemine yakın kesimde emici, tavana yakın kesimde ise üfleyici sistemlerle havalandırılması gerekir.

X-ışını odasının düzenlenmesinde Türkiye Atom Enerjisi Kurumunca (TAEK) belirlenmiş ve uyulması gerekli olan hususlar; 1. Röntgen teşhis cihazlarının bulunacağı odalar, tek tüp tek masa cihaz için 15 m2, Çift tüp çift masa cihazlar için 25 m2 den küçük olmayacak şekilde tasarımlanmalıdır. 2. Laboratuvarlarda, dışarı açılan tek kapı olmalı, bunun mümkün olmadığı durumlarda ise 2’den fazla kapı bulunmamalıdır. 3. Laboratuvar çevre duvarları, 29 cm dolu tuğla veya 20 cm beton olmalıdır.

4. Karanlık oda kapısı, röntgen odası içine açılmamalı, kaset alışverişi, kaset alırveriş perceresinden sağlanmalıdır. Bu pencere, karanlık oda ve röntgen odası tarafından ayrı ayrı 2 mm Pb plaka ile kaplanmalıdır. 5. Laboratuvar bitişiğindeki alanlar mümkün olduğunca sürekli olarak aynı kişiler tarafından meşgul edilen yerler olmamalı ve röntgen odasındaki kapının bu tür alanlara açılması halinde kapı, 2 mm Pb plaka ile kaplanmalıdır. Bu kapıların kurşunun ağırlığı ile sarkmaması ve sürüklenmemesi sağlanmalıdır. 6. Kumanda ünitesi önüne hasta gözetlemesini sağlamak üzere 2,5 mm kalınlığında kurşuna eşdeğer korumayı sağlayabilecek özellik ve kalınlıkta kurşun eşdeğerli cam takılmalıdır.

7. Röntgen odasından bina dışına açılan pencereler iptal edilerek 1 7. Röntgen odasından bina dışına açılan pencereler iptal edilerek 1. maddede belirtilen özellik ve kalınlıkta duvar ile örülmelidir. Oda havalandırması ise, döşemeden itibaren 225 cm yükseklikte açılacak olan “vasistas” tipi pencereler ile sağlanmalıdır. 8. Röntgen teşhis odasının döşeme betonunun kalınlığı en az 20 cm’lik dolu beton olmalıdır. Bu değerden daha düşük kat betonuyla yapılmış ise ve röntgen odasının alt katı hastane ve diğer personel veya insanlar tarafından sürekli veya kısmi olarak meşgul ediliyor ise; röntgen teşhis masalarının altına ve masa boyutlarından 30 cm’lik kenar taşkınlığı verecek şekilde 3 mm kalınlığında kurşun plaka konulmalıdır.

RADYASYONDAN KORUNMADA ÖZEL DURUMLAR

GEBELİK Hamile teknisyen Radyoloji departmanında teknisyen, hamileliğini amire bildirir. Hamilelik süresince 500 rem’den az doz alınmalıdır. Bu doz, birçok teknisyenin yıllık aldığı dozdan daha düşüktür. Bununla birlikte hamile teknisyenin, floroskopi, anjiografi ve portabl radyografi incelemelerine girmemesi gerekir. Gerekirse fötal dozun tahmini için karın bölgesine ayrı bir dozimetre koyulabilir. Bu kullanılmadığı taktirde önlük boyun kesiminde ölçülen dozun % 5 kadarı karın dozu olarak hesaplanmalıdır (0,5 mmPb önlük için).

Hamile Hasta 1 Hamile olma olasılığı bulunanlarda, pelvis bölgesine ve bu bölgeye komşu diğer kesimlere (diyafragma ile dizler arasına) radyolojik tetkik yapılacaksa, menstrüasyon başladıktan sonraki 10 gün içinde yapılmalıdır. Diğer vücut bölgeleri incelenecekse, uygun kollimasyon yapılarak ve pelvis bölgesi kurşun koruyucularla örtülerek bu 10 günlük dönemin dışında da tetkik yapılabilir. Acil durumlarda bu kural uygulanmaz. Radyoloji departmanlarında, hamileleri uyarıcı yazılar bulunmalıdır.

Hamile Hasta 2 Hamile olduğu bilinen hastalarda, özellikle ilk üç ay içinde, radyolojik tetkikten mümkün olduğunca kaçınılmalıdır. Eğer kranyum ya da akciğer gibi uzak vücut bölgeleri incelenecekse uterus bölgesi kurşun koruyucularla örtülerek tetkik yapılabilir.

Hamile Hasta 3 Eğer hamile bir hastaya bir şekilde radyografi yapılmışsa, öncelikle fötal dozu hesaplamak gerekir. Hesaplama sırasında yapılan tetkik, alınan film sayısı, kullanılan kVp ve mAs değerleri göz önünde bulundurulur. Bu işlemin, radyasyon fizikçileri tarafından yapılması gerekir. Ülkemizde her departmanda radyasyon fizikçisi bulunmadığından, fötal doz, radyoloji uzmanları tarafından tablolardan yararlanılarak tahmini olarak belirlenmektedir. Işınlama sırasındaki hamilelik yaşı da önemlidir.

Hamile Hasta 4 Hesaplanan fötal doz hamileliğe devam ya da gebeliğin sonlandırılması kararı için önemlidir. 25 rad fötal zarar sınırı olarak bilinir. Bununla birlikte bu doz seviyesinde mental gelişim anomalilerinden bahsedenler de vardır. Doz hesaplandıktan sonra 10-25 rad kuralı uygulanır. 10 rad altında, gebeliğin sonlandırılmasına gerek yoktur. 25 rad üzerinde ise fötal anomali riskinin yüksek olması nedeniyle gebelik sonlandırılır. 10-25 rad arasında ise hastanın dozu aldığı gebelik dönemi, ailenin isteği, diğer sosyal ve ekonomik durumlar gözönüne alınarak karar verilir. Genellikle birçok radyolojik tetkikte fötal doz 1-5 rad arasında olduğundan problem olmaz.

GONADAL KORUMA 1 Genetik etkilerin en aza indirilmesi için gonadal korunma çok önemlidir. Gonadlara primer ışın veriliyorsa gonad koruyucu gereçler kullanılmalıdır. Gonadal koruma; tüm çocuklar ve üreme dönemindeki hastalarda kullanılmalıdır. Gonadal koruyucuların gölge tipi ya da hasta üzerine yerleştirilen tipleri vardır. Gölge tipi olanlar kollimatör seviyesinde ışın demetinin önüne yerleştirilirken, diğerleri gonadın üzerine yerleştirilir.

GONADAL KORUMA 2 Gonadın üzerine yerleştirilen koruyucular kadın ve erkek için farklı şekillerde olabildiği gibi sıklıkla üçgen şeklinde olup erkeklerde üçgenin tepesi yukarıya, kız ya da kadınlarda ise aşağıya doğru bakacak şekilde yerleştirilir Gonad koruyucuları, incelenecek kesimi kapatmayacak şekilde yerleştirmek gerekir. Gonadların yaklaşık 4-5 cm. kadar aralıkta, ya da daha yakın kesimlere radyasyon verilecekse gonadal kesimler, kurşun koruyucu ya da kurşun örtülerle kapatılmalıdır.

RADYASYONDAN KORUNMADA CİHAZ KULLANILMASINDA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 1 Radyografi tekrarlarından kaçınmak gerekir. Bazı tekrar nedenleri; Yetersiz pozisyonlandırma, uygun olmayan ekspojur faktörleri (aşırı ya da düşük doz), hasta hareketi, yetersiz kollimasayon, kaset ve ranforsatör hataları, banyo hataları, grid hataları, aynı kasete birden fazla ekspojur yapılması, yanlış bölgeye radyografi yapılması.

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 2 Radyografik teknik: Yüksek kVp ile çalışmak hasta dozunu azaltır. Örnek: 64 kVp, 80mAs kullanılan bir incelemede deri dozu 400 mrad’dır. Bunun yerine 74 kVp ve 40 mAs ile dansite değeri aynı olan film elde ediliyor. Bu durumda hasta dozu ne kadar olur? 64kVp 40 mAs için 400 x (40/80) = 200 mrad 74kVp 40mAs için 200x(74/64)2 = 200x1,34 = 267 mrad

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 3 Kollimasyon Kollimatör, sadece ilgilenilen alanı içine alacak kadar açılmalıdır. Işın alanı ile film uyumuna dikkat edilmeli ve bu amaçla film boyutuna uygun kollimasyon sağlayan otomatik kollimatörler kullanılmalıdır. Kollimasyon, hastanın aldığı dozu azaltmasının yanısıra saçılmanın azalmasına bağlı görüntü kalitesini de arttırır.

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 4 Filtrasyon: X-ışını tüpünden çıkan tanı değeri olmayan düşük enerjili ışınların vücuda ulaşmadan filtre edilmesi gerekir. Bu amaçla röntgen cihazındaki kaçınılmaz ve eklemeli filtrasyonun toplam miktarı 2,5 mmAl eşdeğeri olmalıdır. Fokus-obje mesafesi: Portabl incelemelerde 30 cm’den, fluoroskopide 45 cm’den, radyografide ise 100 cm’den az olmamalıdır. Trifaze jeneratörlerin kullanılması: Alınan radyasyon dozunu azaltır.

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 5 Banyo kalite kontrolü: Filmin dansite-ekspojur ilişkisini en iyi düzeyde tutmak için banyolarda günlük kalite kontrolü yapılmalıdır. Koruyucu bariyerler: Radyografi cihazlarının primer ve sekonder koruyucu bariyerleri vardır ve teknisyenin aldığı doz bu şekilde en aza indirilmiştir. Röntgen masaları: Röntgen masalarının iyi ışın geçiren maddelerden yapılmış olması gerekir. Bu amaçla en sık “karbon fiber” kullanılır. Absorbsiyon özelliği az olan karbon fiber, oldukça dayanıklı bir maddedir. Grid türü: Çok yüksek oranlı gridlerin kullanılması hasta dozunu arttırır.

RADYOGRAFİ CİHAZLARI 6 Görüntü alıcı (film, ranforsatör ve dedektörler): Ranforsatörler hastanın aldığı dozu büyük oranda azaltırlar (%95). Yüksek hızlı ranforsatörler ve bunlara uyumlu filmlerin kullanılması, alınan dozu daha da azaltmaktadır. Bu nedenle nadir toprak ranforsatörler ve diğer hızlı ranforsatörlerin öncelikle seçilmesi gerekir. Portabl röntgen cihazları: Bu cihazlarda koruyucu bariyerler olmaması nedeniyle, birlikte koruyucu kurşun önlük bulundurulmalıdır. Bu cihazların ekspojur düğmeleri x-ışını tüpünden 180 cm’ye kadar uzaklaştırılabilmelidir.

FLUOROSKOPİ VE ANJİOGRAFİ CİHAZLARI 1 Bu cihazlar, radyografiden beklenen verileri elde etmek amacıyla kullanılmamalıdır. Görüntü kuvvetlendirici tüpü, hastanın aldığı dozu azaltmasının yanısıra primer koruyucu bariyer gibi rol yapar. Görüntü tüpünün operatörün bulunduğu tarafta olması ve hastaya temas edecek kadar yakın olması gerekir. Bu cihazlarda kullanılan floroskopi düğmesinin basınca radyasyon veren, bırakınca radyasyonu kesen tipde olması daha avantajlı olmaktadır.

FLUOROSKOPİ VE ANJİOGRAFİ CİHAZLARI 2 Bu cihazlarda hastadan gelen radyasyonu azaltmak için koruyucu perdeler, koruyucu kurşunlu camlar kullanılabilmektedir. Yine bu cihazlarda bulunan zaman uyarıcıları, toplam skopi süresini belirler ve beş dakikalık toplam skopi süresinde sesli sinyal verir. Floroskopi cihazları, masa üzerindeki x-ışını intensitesi 10 R/dk’yı geçmeyecek şekilde ayanlanmıştır. C kollu fluoroskopi ve anjiografi sistemlerinde x-ışını tüpü masa üstünde ise çalışanın aldığı doz daha fazladır. Bu nedenle bu cihazlarla çalışırken x-ışını tüpü masa altında ya da çalışanın öbür tarafında olmalıdır.

MAMMOGRAFİ Mammografide radyasyonun oluşturduğu risk nedeniyle tarama amacıyla 35-40 yaşın üzerinde kullanılması ve taramada herbir meme için tek projeksiyonda inceleme yapılması önerilmektedir. Mammografi cihazlarında ranforsatörlerin kullanılması, hastanın aldığı dozu oldukça azaltmıştır. Görüntü kalitesi yüksek olan xeromammorafi tetkinde hasta daha fazla doz alır. Ranforsatör kullanılarak yapılan tetkikte herbir projeksiyon için meme dozu 40 mRad iken, xeromammografide meme dozu 370 mRad olmaktadır.

BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİ 1 BT de kolime edilmiş x-ışını demeti kullanıldığı için saçılan radyasyon floroskopiye göre daha azdır. BT’de hasta dozu, ardışık kesitlerin aldığı dozun toplamı şeklindedir. Fakat saçılan radyasyon ve yetersiz kollimasyona bağlı olarak verilen radyasyon, ilgili kesit alanının dışına kısmen taşma göstermektedir. Bunun sonucu olarak taranan bölgenin almış olduğu total radyasyon miktarı, bir kesitte alınmış olan dozun üzerinde olmaktadır.

BİLGİSAYARLI TOMOGRAFİ 2 Bir BT kesitinin radyasyon dozu, kesit alanı içindeki tüm dokulara yaklaşık olarak eşit oranda dağılır. Bu doz 1-10 rad arasında değişir. Bir BT kesitinde en yüksek dozu deri alır. Deri dozu vücudun merkezine oranla yaklaşık %20 daha fazladır. Ardışık kesitler alınan bir çalışmada, her kesitin aldığı radyasyon dozu, tek bir kesitte alınan doza göre % 40 daha fazladır.

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 1 1.Asemptomatik hastalarda rutin amaçlı tetkiklerden kaçınmak 2. Eksposur faktörlerinin yanlış seçimi, yanlış pozisyon gibi teknik hatalar nedeniyle tetkik tekrarına yol açmamak 3. Radyasyon kontrolünde; zaman, mesafe ve bariyerin önemini iyi anlamak ve pratikte kullanmak.

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 2 X-ışını oluşması ekspojur parametresi olan zamanla doğru orantılıdır. Eksposur süresi arttıkça aynı oranda x-ışını miktarı artar. Mesafe ise karesi oranında alınan radyasyonu azaltır yani ters orantılıdır. Bir metre mesafede eksposur 2 R ise, 4 metrede 0.13 R olur (2R x 1/42) = 0.13 R . Kurşun veya beton bariyerler radyasyon korunmasında paravan oluştururlar.

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 3 4. Yanlış güvenliğe yolaçacak alışkanlıklar edinmemek 5. Primer ışının yolunda durmamak 6. Koruyucu bariyer arkasında değilsen kurşun gömlek giymek 7. Devamlı dozimetre kullanmak ve bunu kurşun gömleğin dışında tutmak

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 4 8. Çekim esnasında hastayı tutmamak, mümkünse metalik tespitleyiciler kullanmak. Hastanın tutulması gerekli ise bunu yakınlarına yaptırmak. Rutin olarak hasta tutma için hiç kimseyi görevlendirmemek. 9. Hastayı tutan kişiye kurşun gömlek ve mümkünse kurşun eldiven giydirmek 10. Doğum çağındaki herkeste tetkike engel olmuyorsa gonad koruyucu kullanmak

RADYASYON KORUNMASINDA TEMEL KURALLAR 5 11. Kesin gereklilik mevcut değilse gebelikte inceleme yapmamak. Doğurgan kadında pelvis ve alt abdominal incelemeyi menstruasyondan sonraki ilk 10 günde yani gebelik şansının en az olduğu dönemde uygulamak. Gebelikte bu tip incelemeyi gebelik sonrasına veya mümkünse gebeliğin 2. yarısına ertelemek. 12. İncelemeler sırasında mümkün olan en küçük kollimasyonu kullanmak.