FİİLLERDE KİP
FİİL(EYLEM): İş,hareket ve oluşları zamana ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere fiil denir. İSİM FİİL FARKI Fiiller varlıkların yapmış olduğu hareketleri,durum ve oluşları karşılar.İsimler ise varlıkları karşılar. Sözcüğe “-mak,-mek” mastar eki getirilebiliyorsa o sözcük fiil,getirilemiyorsa isimdir.
FİİL ÇEŞİTLERİ a)Kılış fiilleri: Yapılan işten etkilenen bir varlığın olduğu fiillere denir.Bu fiillerin gerçekleşmesi bir varlığa, nesneye bağlıdır.Yani nesne alabilen fiillere kılış fiilleri denir.Fiilden önce “onu” sözcüğünü getiremeyiz. “Bulmak,sevmek,kırmak,kesmek…”
b) Durum Fiilleri: Varlığa ihtiyaç duymayan fiillere denir b) Durum Fiilleri: Varlığa ihtiyaç duymayan fiillere denir.Yani nesne almayan fiillere denir.Fiilden önce “onu” sözcüğünü getirebiliriz. “Ağlamak,gülmek,uyumak” c) Oluş Fiilleri: Eylem özelliği olan ancak hareket bildirmeyen fiillere denir.Bu filler bir durumdan başka bir duruma geçişi bildirir,bir değişimi ifade eder. “Sararmak,solmak, kızarmak…”
FİLLERDE ŞAHIS (KİŞİ) İş,oluş ya da hareketin kim tarafından yapıldığını belirten eklere kişi ekleri denir. ŞAHIS 1.Tip Şah.Ek 2.Tip Şah.Ek 3.Tip Şah.Ek 1. Tekil Başardı-m Çalışır-ım Okuya-y-ım 2. Tekil Başardı-n Çalışır-sın Okuya-sın 3. Tekil Başardı- Çalışır Okuya 1. Çoğul Başardı-k Çalışır-ız Okuya-lım 2. Çoğul Başardı-nız Çalışır-sınız Okuya-sınız 3. Çoğul Başardı-lar Çalışır-lar Okuya-lar
ÇEKİMLİ FİİL Kip ve kişi eklerini alarak değişik biçimlere giren fiillere çekimli fiil denir. Oku-yor –um f. Ş.z. Ş.eki Gel-meli-sin f. G.k Ş.eki
1.HABER (BİLDİRME) KİPLERİ Zaman anlamı taşır.Eylemin yapıldığını yapılacağını yapılıyor olduğunu ya da her zaman yapılmakta olduğunu bildirir. Kendi arasında beşe ayrılır.
a)Bilinen (görülen) geçmiş zaman: Fiilin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.Bu kipte eylem, konuşma anından önce yapılmıştır.Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “dı,di,du,dü,tı,ti,tu,tü” ekleriyle çekimlenir. Başar-dı-m(1.t.k) başar-dı-k (1.ç.k.) Başar-dı-n (2.t.k) başar-dı-nız (2.ç.k.) Başar-dı (3.t.k) başar-dı-lar (3.ç.k.)
b)Öğrenilen(duyulan) geçmiş zaman: Bildirilen işin yapıldığını başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.Fiil konuşma anından önce yapılmıştır.Fiil kök ya da gövdelerine getirilen ”mış,miş,muş,müş” ekleriyle çekimlenir. Gel-miş-im(1.t.k) gel-miş-iz (1.ç.k.) Gel-miş-sin(2.t.k) gel-miş- siniz (2.ç.k.) Gel-miş (3.t.k) gel-miş-ler (3.ç.k.)
c)Şimdiki zaman: Eylemin yapılmasıyla anlatılmasının aynı zamanda olduğunu belirten kiptir.Fiil kök ve gövdelerine getirilen “yor” ekiyle çekimlenir Oku-yor-um oku-yor-uz Oku-yor-sun oku-yor-sunuz Oku-yor oku-yor-lar
Not:Şimdiki zaman eki olarak “makta,mekte” eki de kullanılabilir. Oku-makta-y-ım okumakta-y-ız Oku-makta-sın oku-makta-sınız Okumakta oku-makta-lar
d.Gelecek zaman: Fiilin bildirdiği,anlattığı iş,oluş ve hareketin gelecekte yapılacağını,geleceğe ilişkin olduğunu bildiren kiptir.Eylem konuşma anından daha sonra gerçekleşir.Fiil kök ve gövdelerine getirilen “acak,ecek” ekiyle çekimlenir ve bu ekin “k”si ünlü ile başlayan ek geldiğinde yumuşar. Sil-eceğ-im sil-eceğ-iz Sil-ecek-sin sil-ecek-siniz Sil-ecek sil-ecek-ler
e)Geniş zaman: Fiilin her zaman yapıldığını ya da yapılabileceğini bildirir.Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “r-ar-er-ır-ır-ur-ür” ekleriyle yapılır. Anla-r-ım anla-r-z Anal-r-sın anla-r-sınız Anla-r anla-r-lar
2.DİLEK(İSTEME) KİPLERİ Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.Dilek,istek,gereklilik,emir kavramlarını taşıdığı için bunlara isteme kipleri denir. Dilek kipleri kendi arasında dörde ayrılır.
a)Gereklilik kipi: Eylemin yapılması gerektiğini gösteren kiptir.Cümleye öneri anlamı katar.Fiil kök ve gövdelerine getirilen “malı,meli” ekiyle yapılır. Bil-meli-y-im bil-meli-y-iz Bil-meli-sin bil-meli-siniz Bil-meli bil-meli-ler
b)İstek kipi: Eylemin yapılmasındaki istek ya da niyeti gösteren kiptir.Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “a,e” ekiyle yapılır. Çalış-a-y-ım çalış-a-lım Çalış-a-sın çalış-a-sınız Çalış-a çalış-a-lar
c)Dilek-şart kipi: Fiil kök ya da gövdelerine getirilen ”sa,se” ekiyle yapılır. Başar-sa-m başar-sa-k Başar-sa-n başar-sa-nız Başar-sa başar-sa-lar
d)Emir kipi: Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde ifade eden kiptir.Bu kipin belirli bir eki yoktur.Şahıs ekleriyle çekimlenir.Ayrıca emir kipinin 1.tekil ve 1.çoğul çekimleri yoktur. (ben) – (biz) - (sen) git (siz) gid-in (o) git-sin (onlar) git-sin-ler
FİİLLERDE OLUMSUZLUK Fiillerin olumsuz şekilleri fiillere getirilen “ma-me” olumsuzluk ekiyle yapılır. Bu ek fiil kök ya da gövdesinden sonra,kip ve şahıs eklerinden ise önce gelir. Başardım başar-ma-d-ım Başarmışım başar-ma-mış-ım Başarıyorum başar-mı-yor-um
NOT: Geniş zamanın olumsuz çekimi yapılırken geniş zaman eki düşer. Oku-r-um oku-ma-m Oku-r-sun oku-maz-sın Oku-r oku-maz Oku-r-uz oku-ma-y-ız Oku-r-sunuz oku-maz-sınız Oku-r-lar oku-maz-lar
FİİLLERDE SORU Fiillerin soru biçimi “mı,mi,mu,mü”soru eki ile yapılır. Başardı mı? Olumlu soru Başarmadı mı? Olumsuz soru Bakıyor muydu? Olumlu soru Bakmıyor muydu? Olumsuz soru
FİİLLERDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI Cümlede fiilin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir. Şimdiki zaman kipi, geniş zaman kipi yerine kullanılabilir. Her sabah süt içiyor. (içer)
Şimdiki zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine kullanılabilir. Ona “Ahmet” ismini koyuyorlar.(koymuşlar) Gelecek zaman kipi, gereklilik kipi yerine kullanılabilir. Zil çalan, Ahmet olacak.(olmalı)
Geniş zaman kipi, geçmiş zaman kipi yerine kullanılabilir. Atatürk, 1923’te Cumhuriyet’i kurar.(kurdu) Geniş zaman kipi, gelecek zaman kipi yerine kullanılabilir. Ben birazdan gelirim.(geleceğim)
Geniş zaman kipi,emir kipi yerine kullanılabilir. Çıkarken kapıyı kaptırsın.(kapat) İstek kipi,emir kipi yerine kullanılabilir. Lütfen sessiz olalım.(olun)