K A L I T I M

4.Çevrenin Kalıtıma Etkisi 2.Mendel Kanunu 3.Olasılık Hesapları 4.Çevrenin Kalıtıma Etkisi

K A L I T I M Bitki olsun, hayvan olsun bütün canlılar, döllenmiş yumurta hücresinin bölünerek çoğalmasından oluşmuştur. Bu hücre gelişmesinin sonunda, kendi türünün özelliklerini taşıyan yeni bir canlı oluşmuştur. Bu canlı, ana, baba veya büyükana, büyük babalarına,hatta daha eski atalarına benzer.

K A L I T I M Bir canlının ana,baba veya daha büyük ana babalarından birine benzemesine; yani ana baba karakterlerinin yavrularına aktarılmasına KALITIM ( Genetik ) denir.

Kalıtımla ilgili kuralları MENDEL ortaya koymuştur. K A L I T I M İnsanda kalıtım, bir takım fiziksel ve ruhsal görünüşlerle ortaya çıkar. * Saç rengi, göz rengi, dil yuvarlaması, altı parmaklık, vücudun genel yapısı. * Kalıtım hastalıkları vb. NOT : Kalıtımla ilgili kuralları MENDEL ortaya koymuştur.

KALITIM ( GENETİK ) Ana ve babadaki karakterlerin yavruya aktarılmasına KALITIM denir. Karakterler yavruya üreme ile aktarılır. Eşeysiz ürem ile ata canlının karakteri aynen aktarıldığından gen yapısı aynı canlılar elde edilir.

KALITIMLA İLGİLİ TANIMLAR GENOTİP : Bir canlının genlerinin toplamıdır. Genlerin sembolle gösterilmesidir. Örnek: SS = Sarı , ss = Yeşil , UU = Yuvarlak, uu = Buruşuk

KALITIMLA İLGİLİ TANIMLAR * FENOTİP : Bir ferdin, belli bir karakter bakımından görünüşüne ( dış görünüşüne ) o ferdin Fenotopisi denir. Fenotopi canlının özelliğini belirtir. Örnek : Sarı-Yeşil , Uzun- Kısa , Yuvarlak-Buruşuk

* GEN : Karakterin aktarılmasını sağlayan, kromozomlar üzerinde bulunan birimlerdir. Canlının fenotopisinin oluşmasında gen yapısı ve çevre etkilidir.

* DOMİNANT GEN: ( Baskın Gen ) : Fenotipte etkisini her zaman gösteren gendir. Büyük harfle gösterilir. ( A, B, K,U, S ... ) * RESESİF GEN ( Çekinik Gen ) : Etkisini gösterebilmesi için homozigot ( arı döl ) olması gerekir. Küçük harflerle gösterilir. ( a,b,u,k,s ... )

İki geninde aynı olmasıdır. HOMOZİGOT ( Arı döl ) İki geninde aynı olmasıdır. Örnek : AA Arı döl baskın aa Arı döl çekinik

HETEROZİGOT ( Melez döl ) : İki genden birinin dominant diğerinin resesif olmasıdır.Böyle durumda canlı baskın gen görünümünde olur. Örnek : Aa Melez baskın Ss “ “ Kk “ “ Uu “ “

MENDEL 'in ÇALIŞMALARI

Kalıtımla ilgili ilk kuralları, Mendel ortaya koymuştur. MENDEL ‘İN ÇALIŞMALARI Kalıtımla ilgili ilk kuralları, Mendel ortaya koymuştur. Mendel, kalıtımla ilgili çalışmalarını bezelyeler üzerinde yapmıştır. Mendel, ana ve baba karakterlerinin oğul döllere nasıl geçtiğini, birinci (F1dölü ) ve ikinci (F2 dölü ) döllerde oluşan bireylerin oranlarını ve her karakterin tamamen bağımsız olduğunu bulmuştur.

Sarı tohumlu bezelyeleri arka arkaya tozlaştırarak bir çok döl elde etti.Bütün fertlerin incelenen özelliği yönünden birbirine çok benzediğini görüp ARI (saf) döl elde etti.

Bir hayvanda veya bitkide iki gen birbirine tamamen benziyorsa bunlara Arı döl denir. Örnek : Ana ve babasından sarı renk gen almış olan ve sarı renkte çiçekler veren bir bitki, arı döldür. Ana ve babasından yalnız sarı veya yalnız yeşil renk geni almış döllere HOMOZİGOT, farklı renk almış olan döllere HETOROZİGOT adı verilir.

(Baba sarı, ana yeşil veya baba yeşil ana sarı ) Mendel, elde ettiği arı döl olan sarı tohumlu bezelyeyle, yeşil tohumlu bezelyeyi birbirleriyle birleştirmiştir (çaprazlamıştır). (Baba sarı, ana yeşil veya baba yeşil ana sarı )

Bu çaprazlama sonucu oluşan dölün (F1 dölü ) bütün bireylerinin sarı renkte olduğunu görmüştür. Bu birleşme sonucuna göre,sarı rengin, yeşil renge baskın olduğunu bulmuştur. Baskın gen ( DOMİNANT ) sarı, çekinik gen (RESESİF ) yeşildir.

Mendel, her bir karakter için semboller kullanmıştır. NOT Mendel, her bir karakter için semboller kullanmıştır. Dominant karakter için büyük harf ( A, U, K, S ... ) Resesif karakter için küçük harf ( a, u, k, s ... )

Her karakteri en az bir çift ( iki ) gen tayın eder Her karakteri en az bir çift ( iki ) gen tayın eder. Bir gen çiftinin her bir üyesine ALEL denir. Örnek: Daima sarı tohumlar veren ana-babalardan gelen bir bitki için: SS sembolü kullanılır. Aynı şekilde daima yeşil tohum veren ana-babadan gelen arı döl için de ss sembolü kullanılır. Bu sembollerdeki harfler, biri anadan, diğeri babadan gelen geni gösterir.

MENDEL 'in Çaprazlaması

MENDEL’İN 1. ÇAPRAZLAMASI Baba Ana FENOTİPİ : SARI X YEŞİL GENOTİPİ : S S X s s ( P dölü ) MENDEL’İN 1. ÇAPRAZLAMASI SS : sarı Ss : sarı ss : yeşil Eşey Hücreleri : S S X s s

1/4 1/4 1/4 1/4 SARI SARI SARI SARI 4/4 = % 100 sarı. Hepsi melez sarı Birinci döl (F1 dölü ) : S s + S s + S s + S s SARI SARI SARI SARI 1/4 1/4 1/4 1/4 4/4 = % 100 sarı. Hepsi melez sarı Baskın( Dominant ) gen SARI, Çekinik ( Resesif ) gen YEŞİL

4/4 sarı Baba FENOTİP SARI YEŞİL GENOTİPİ S S s s S S s MENDEL ÇALIŞMASI Baba Ana FENOTİP SARI YEŞİL X GENOTİPİ S S s s Eşey hücreleri ( GAMET ) S s S s + Sarı 1/4 % 100 sarı,hepsi melez Sarı 4/4 sarı

Mendel,daha sonra bu birinci dölün ( F1 dölü ) bireylerini kendi aralarında çaprazlayarak oluşan ikinci dölün (F2 dölü ) bireylerinin % 75’in SARI, %25’inin YEŞİL olduğunu görmüştür.

FENOTOPİ : SARI X SARI GENOTOPİ : Ss X Ss S s x S s SS + Ss + Ss + ss ( Baba,ana melez) F1 dölü Eşey hücreleri : S s x S s İkinci döl F2 dölü : Sarı Yeşil Homozigot Heterozigot SS + Ss + Ss + ss

3/4 SARI + 1/4 YEŞİL % 75 SARI - % 25 YEŞİL 1/4 sarı + 1/4 sarı + 1/4 sarı + 1/4 yeşil 3/4 SARI + 1/4 YEŞİL % 75 SARI - % 25 YEŞİL

S s : sarı, heterozigot melez döl , sarı renk baskın ( SARI ) melez Baba sarı Ana yeşil NOT I : S s genlerini taşıyan döller, babasından sarı,anasından yeşil gen almıştır. Onun için melezdir. Burada sarı baskın gendir. S S’ ler saf sarı, S s’ ler melez sarı bireylerdir.

S S : Sarı , homozigot arı döl, sarı baskın ( Dominant ) (Sarı ) arı döl Baba sarı Ana sarı NOT II : S S genlerini taşıyan döller, babasından sarı, anasından da sarı gen almıştır. Onun için arı döldür. Burada sarı baskın gendir. S S’ ler saf sarı, bireylerdir.

s s : Yeşil, homozigot, arı döl, yeşil baskın ( Yeşil ) arı döl Baba yeşil Ana yeşil NOT III : ss genlerini taşıyan döller, babasından yeşil, anasından da yeşil gen almıştır. Onun için arı döldür. Burada yeşil baskın gendir. s’ ler saf yeşil bireylerdir.

Örnek : Y = yuvarlak taneli , y = buruşuk taneli bezelyeleri gösterdiğine göre; yuvarlak taneli bezelyelerle, buruşuk taneli bezelyelerin çaprazlanması sonucu elde edilen F1 ve F2 döllerinin özelliklerini ve yüzdelerini bulunuz ?

FENOTOPİ : Yuvarlak X Yuvarlak GENOTOPİ : Y Y X y y Çözüm : FENOTOPİ : Yuvarlak X Yuvarlak GENOTOPİ : Y Y X y y F1 dölü : Y y + Y y + Y y + Y y yuvarlak yuvarlak yuvarlak yuvarlak % 100 yuvarlak,hepsi melez.

% 75 yuvarlak + % 25 buruşuk GENOTOPİ : Y y X Y y FENOROPİ : Yuvarlak X Yuvarlak GENOTOPİ : Y y X Y y F2 dölü : Y Y + Y y + Y y + y y yuvarlak yuvarlak yuvarlak buruşuk % 75 yuvarlak + % 25 buruşuk

Örnek : Melez ( heterozigot ) iki bezelyenin çaprazlanmasından hangi oranda çekinik ( resesif ) karakterde fertler meydana gelir ? A ) 1/4 B ) 2/4 C ) 3/4 D ) 4/4

A = Baskın karakter a = çekinik karakter A a X A a 1/4 çekinik Çözüm : A = Baskın karakter a = çekinik karakter A a X A a A A + A a + A a + a a çekinik 1/4 çekinik

Örnek : Bir anne babanın bütün kan gruplarını taşıyan çocuklara sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu anne babanın kan grupları yönünden genotipi hangisidir? A ) AA x BO B ) AO x BO C ) AB x OO D ) AB x AO

Çözüm : Bir anne babanın “ O “ kan grubundan çocuklarının olabilmesi için her ikisinde de “O “ aleli bulunmalıdır. Yani anne-baba heterozigot olmak zorundadır GENOTOPİ : A O x B O A B + A O + B O + O O Cevap : B Not : A ve B eş baskın, O aleli ise A ve B ‘ye göre çekiniktir.

SORULAR B ) % 100 yeşil C ) % 75 sarı, % 25 yeşil 1. Melez sarı ve arı döl yeşil tohumlu bezelyeler çaprazlandığında,meydana gelecek tohum oranlarının aşağıdakilerden hangisinin olması beklenir ? A ) % 100 sarı B ) % 100 yeşil C ) % 75 sarı, % 25 yeşil D ) % 50 sarı, % 50 yeşil

A ) 1/4 arı döl(dominant ), 2/4 melez, 1/4 arı döl ( resesif ) 2. Melez iki döl çaprazlanırsa F2 dölündeki oranlar hangisinde doğru olarak verilmiştir? A ) 1/4 arı döl(dominant ), 2/4 melez, 1/4 arı döl ( resesif ) B ) 2/4 arı döl (dominant ), 2/4 arı döl ( resesif ) C ) 1/3 arı döl(dominant ), 2/3 melez D ) 1/4 melez, 3/4 arı döl (dominant)

3. İki arı dölün çaprazlanması sonucu oluşan F1 dölünde resesif karakterin çıkma olasılığı oranı kaçtır ? A ) % O B ) % 25 C ) % 50 D ) % 100

4. B b x b b çaprazlama sonunda F1 dölündeki b b oranı ne olur? A ) % 100 B ) % 75 C ) % 50 D ) % 0

5. Meydana gelen yavrularda 3/4 oranında dominant karakter görülüyorsa anne-babanın genotipi aşağıdakilerden hangisidir? A ) A a x A A B ) A a x A a C ) A A x A A D ) A A x aa

6. Melez x Melez çaprazlanmasından dominant karakterde bireylerin çıkma olasılığı % kaçtır? A ) % 100 B ) % 50 C ) % 75 D ) % 0

1. D 2. A 3. A 4. C 5. B 6. C C E V A P L A R

MENDEL KANUNLARI

MENDEL KANUNLARI 1. İki ayrı dölün çaprazlanmasından elde edilen bütün F1 dölleri melezdir.Bu melezler her iki dölün ( ana ve babanın ) genlerini taşır. ( TEK TİPLİLİK KANUNU )

MENDEL KANUNLARI 2. Genlerden biri,diğeri üzerine baskındır.F1 dölünün görünüşü baskın karaktere benzer. ( KARAKTERLERİN GİZLİ KALMASI ( Dominant ) KANUNU )

(KARAKTERLERİN AYRILMA KANUNU) MENDEL KANUNLARI 3. İki melez dölün çaprazlanmasından elde edilen F2 döllerinden 1/4 ‘ü baskın birinci arı döl,2/4 ‘ ü melez, 1/4 ‘ü de çekinik ikinci arı döl karakterini taşır. (KARAKTERLERİN AYRILMA KANUNU)

KALITIM VE ÇEVRE

Canlıların soyları arasındaki benzerlikler ve farklılıkları belirleyen iki faktör vardır: I. Kalıtım II. Çevre

I . KALITIM : Bireyin atalarından aldığı hücrelerin DNA’larında kotlanmış genetik bilgilerin tümüdür.Genetik bilgileri taşıyan kalıtım birimine GEN adı verilir. Kromozomlardaki DNA moleküllerinin,yaklaşık 1500 nükleotid den oluşan ve belirli bir özellikle ilgili bilgiye sahip bölümüne gen adı verilir.

I . KALITIM : Canlıların sahip olduğu genlerin toplamına GENOTİP denir. Genotip çok aşırı iç ve dış etkenler olmadıkça ferdin ölümüne kadar değişmez. Genlerle kalıtsal karakterler döllere taşınır. Kalıtsal karakterler nesilden nesile aynen aktarılan karakterlerdir.

II. ÇEVRE Canlıların hayatlarını sürdürdükleri, canlıları etkileyen faktörleri ve canlıları içine alan doğal ortama ÇEVRE denir. Çevre genlerin işleyişini, yani ortaya çıkma derecesini belirler.

Fenotip canlının yaşına ve çevre şartlarına göre değişebilir. II. ÇEVRE Bir canlının belirli yaş ve çevredeki dış görünüşüne( genotipin fiziksel olarak görünüşüne ) FENOTİP adı verilir. Fenotip canlının yaşına ve çevre şartlarına göre değişebilir.

KALITIM VE ÇEVRE Kalıtım ve çevre bir organizmaya son şeklini verir.Bu sebeple her iki faktör gelişmenin her basamağında canlı üzerinde etkisini gösterir.

KALITIM VE ÇEVRE Çevrenin etkisiyle canlının görünen özelliklerinde ( fenotipinde ) meydana gelen değişmelere MODİFİKASYON denir. Modifikasyonlar hücrenin genetik özelliklerini değiştirmeyip sonradan kazanılan özellikleri içerir. Modifikasyon- dölden döle geçemez.Değişmeler sadece vücut hücrelerinde olur.

Besin miktarı ve çeşitliliği, ışık, sıcaklık, iklim, nem vb. NOT Canlıların temel planını,taşıdığı genler; gelişme derecesini de çevresel faktörler belirler. Çevresel etkenler şunlardır: Besin miktarı ve çeşitliliği, ışık, sıcaklık, iklim, nem vb.

Örneğin Bal arılarında kraliçe arı ve işçi arılar döllenmiş yumurtadan meydana geldikleri halde (aynı kalıtsal yapı ) larva halinde iken farklı beslenmelerden dolayı, gerek vücut şekli gerekse davranışları bakımından farklılık gösterirler.

Buna etkin faktör besindir Buna etkin faktör besindir. Ancak sonradan kazandıkları bu karakterleri sonraki nesillere aktaramazlar.

NOT Arılarda erkek bireyler döllenmiş yumurtadan gelişerek meydana gelirler. Kraliçe arı erkek arı ile bir kez çiftleşir, spermleri özel bir kesede depolar. Eğer yumurtalar spermlerle döllenirse dişi arılar, döllenmezse erkek arılar oluşur.

CANLININ ÖZELLİKLERİ Canlının özelliklerinin oluşumunu ve bunların nelere bağlı oldukları üç grupta incelenir: 1. SADECE KALITIMIN ETKİSİYLE 2. KALITIM VE ÇEVRENİN ETKİSİ 3. SADECE ÇEVRENİN ETKİSİYLE

1. SADECE KALITIMIN ETKİSİYLE Bazı karakterlerin ortaya çıkmasında çevrenin hiçbir etkisi yoktur.Sadece genler tarafından ortaya çıkarılır. Canlılar, çevrenin etkisi altında kalmayan bir çok kalıtsal karaktere sahiptir.

Örneğin göz rengi,saç şekli,kan grubu, çok parmaklık, ayrık veya yapışık kulak memelik, cinsiyet, dil yuvarlama,renk körlüğü gibi bir çok karakterlerin oluşmasında çevrenin etkisi yoktur.

2. KALITIM VE ÇEVRENİN ETKİSİ Birçok canlıda özelliklerin çoğu, kalıtım ve çevrenin kompleks etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Örneğin çuha çiçeği bitkisinin, kırmızı ve beyaz çiçekli iki çeşidi vardır. 30-35 0C sıcaklıkta gelişen kırmızı ve beyaz çiçeklilerin tohumlarının tümü kırmızı çiçek meydana getirir.

Çuha çiçeklerinin kırmızı veya beyaz renkli çiçek oluşturması ortamın sıcaklığına bağlıdır.Böylece çevresel nedenler aynı kalıtsal özellikleri taşıyan canlılarda farklı fenotiplerin ortaya çıkmasına neden olur.

Bitkilerde klorofil oluşturma özelliği kalıtsaldır fakat klorofil sentezinin gerçekleşmesi için mutlaka ışık gereklidir. Bu da bize klorofil sentezinin kalıtım ve çevre faktörleri ile birlikte kontrol edildiğini gösterir.

Bazı karakterler sadece çevrenin etkisiyle ortaya çıkarlar. Özellikle gelişmenin ilk evrelerinde çevresel faktörler daha etkilidir. Örneğin Talidomit adlı uyku ilacını kullanan annelerin kol ve bacakları gelişmemiş anormal çocuklara sahip oldukları görülür.

Çevrenin insanın gelişimi ve fenotipi üzerindeki etkileri, aynı genotipe sahip olan tek yumurta ikizleriyle yapılan deneylerle incelenmiştir.

YUMURTA İKİZLERİ (TEK VE ÇOK) İnsanda, bir doğumda(batında) bir çocuk oluşur. Bazen de , birden fazla çocuk doğabilir. Annenin döl yatağında aynı anda gelişip, bir batında doğan yavrular, sayılarına göre isimlendirilir. Bunlardan iki tanesine ikiz, üç tanesine üçüz, dört tanesine dördüz gibi isimler verilir.

İkizlerle, üçüz, dördüz gibi kardeşlerin oluşum ve gelişimleri birbirinde çok farklı değildir. İkizler, kendilerini oluşturan yumurtanın, dolaysıyla spermin sayısına , bundan dolayı da kalıtsal özelliklerine göre iki çeşittir.

TEK YUMURTA İKİZLER  Dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşmesi sonucu oluşan tek bir zigot mitoz bölünme sonucu tamamen aynı kromozomları ve genleri taşıyan iki birey meydana gelir. Bu bireylere tek yumurta ikizleri denir.

İki ayrı yumurta iki ayrı spermle döllenir. ÇİFT YUMURTA İKİZLER (AYRI YUMURTA İKİZLER ) İki ayrı yumurta iki ayrı spermle döllenir.

* Döllenme sonucunda iki tane zigot oluşur. * Zigotlardan mitoz bölünmelerle iki farklı embriyo oluşur. * Oluşan embriyolar ayrı ayrı plasentalarda gelişirler.

* İki farklı yumurtadan oluşan bu ikizlere çift yumurta ( ayrı yumurta ) ikizleri veya yalancı ikizler de denir.

* Bu ikizler ancak farklı zamanlarda doğmuş kardeşler kadar birbirlerine benzerler. Bu nedenle kardeş ikizler olarak da adlandırılır. AYRI YUMURTA İKİZLERİ ÇOĞUNLUKLA FARKLI GENLERE SAHİPTİRLER.

ÇOĞALMA VE KALITIM TEST

TEST -1

S.1

C.1

S.2

C.2

S.3

C.3

S.4

C.4

S.5

C.5

S.6

C.6

S.7

C.7

S.8

C.8

S.9

C.9

S.10

C.10

S.11

C.11

S.12

C.12

S.13

C.13

S.14

C.14

S.15

C.15

S.16

C.16

S.17

C.17

S.18

C.18

S.19

C.19

S.20

C.20

S.21

C.21

S.22

C.22

S.23

C.23

S.24

C.24

S.25

C.25

TEST - 2

S.1

C.1

S.2

C.2

S.3

C.3

S.4

C.4

S.5

C.5

S.6

C.6

S.7

C.7

S.8

C.8

S.9

C.9

S.10

C.10

S.11

C.11

S.12

C.12

S.13

C.13

S.14

C.14

S.15

C.15

S.16

C.16

S.17

C.17

S.18

C.18

S.19

C.19

S.20

C.20

S.21

C.21

S.22

C.22

S.23

C.23

S.24

C.24