ZEKA
ZEKA NEDİR?
Zeka insan beyninin karmaşık bir yeteneğidir Zeka insan beyninin karmaşık bir yeteneğidir.Daha doğru bir deyimle,zihnin bir çok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler bileşimidir.
Öğrenme ile zeka arasında yakın bir ilişki vardır Öğrenme ile zeka arasında yakın bir ilişki vardır.En zeki kişi, en çabuk ve en çok öğrenebilen kişidir.
Zekanın kapsamına pek çok yetenek girdiğine göre,aynı zeka düzeyindeki kişiler arasında yeteneklerin değişik olması doğaldır.Kimi insan somut zekalıdır,kimi insan zekası soyut konularda daha işlektir,kimi insan da toplumsal ilişkilerde etkinlik gösterir.
ZEKAYI BELİRLEYEN ETKENLER
Temelde,zeka doğa vergisi bir yetenektir Temelde,zeka doğa vergisi bir yetenektir.Doğuştan gelir ve büyük ölçüde kalıtımın etkisiyle belirlenir.Çocuğun zeka gücü,annesiyle babasının zeka ortalamasına yakındır;biraz altında ya da üstünde de olabilir.Zeka yeteneği,genellikle benimsenen görüşe göre,anne ve babadan gelen çok değişik etkenlerin rastlantısal bir bileşiminden oluşur.
Bununla birlikte zekayı belirleyen tek etken kalıtım değildir Bununla birlikte zekayı belirleyen tek etken kalıtım değildir.Çocuğun döl yatağında uygun beslenmesi,beyin kanlanma ve oksijen alımının yolunda gitmesi gerekir.
Zeka gelişmesinde üçüncü önemli etken,var olan beynin işleme olanağı bulmasıdır.İlk yaşlarda uygun beslenme,anne babanın uyarması,ilgisi zekayı geliştirebileceği gibi bunun tersi de olabilir.
Zekanın gelişmesi ilk yıllarda hızlı,daha sonraki yıllarda yavaştır Zekanın gelişmesi ilk yıllarda hızlı,daha sonraki yıllarda yavaştır.genellikle 15 yaşından 20 yaşına kadar zekanın yavaş geliştiği kabul edilir.Bu yaştan sonra kişinin zekası gelişmez mi?sorusu sorulabilir.Bu yaştan sonra gelişen,bilgisi,becerisi ve deneyleridir.Kişinin temel zeka gücü aynı kalmakta,yaşlanmayla düşüş bile göstermektedir.
ZEKANIN GELİŞİM BASAMAKLARI
Piaget iki yaşından önce kavramların belirmediğini,gerçek anlamda uslamlama ve zeka yeteneğinin gelişmediğini söyler.Doğumdan iki yaş sonuna kadar uzayan bu döneme Duyusal-Devinim dönemi adı verilir.Bu dönemde,çocuk duyularını kullanmaya,uyaranlara uygun tepkiler vermeye ve devinimlerini yinelemeye çalışır.Böylece bir takım davranış kalıpları geliştirir.
Bir süre sonra,bebek tek tek devinimler arasında uyum sağlamaya çalışır.Örneğin 2-4 aylar arasında ellerini izlemeye başlar ama bir nesneye uzanamaz.
Beş aydan önce görüş alanından çıkan bir nesneyi aramaz.
Sekizinci aydan sonra,gözden uzaklaşan ,örneğin yastık altına konan bir emziği arar bulur.
Çocuk birinci yaştan sonra yeni denemelere girişebilecek duruma gelir Çocuk birinci yaştan sonra yeni denemelere girişebilecek duruma gelir.Örneğin,bir değnek yardımıyla oyuncağı kendine çekmeye çalışır.
İki yaşın sonundan başlayarak,çocukta kavramlar gelişmeye başlar İki yaşın sonundan başlayarak,çocukta kavramlar gelişmeye başlar.Piaget, 2-7 yaş arasındaki döneme “İşlem Öncesi Dönem” adını veriyor.Bu dönem 2 evreye ayrılır; 2-4 yaşları arasına “Kavram Öncesi Evre” adı verilir.4-7 yaşları arasındaki evreye ise “Sezgi Evresi” denir.
Somut işlemler Dönemi adı verilen 7-11 yaşları arasında , sayı,uzay,zaman,boyut kavramları iyice yerleşmeye başlar.Ancak soyut düşünme yetisi daha çok ilkeldir.
Piaget’ye göre gerçek soyut kavramların yerleşmesi ve özümsenmesi 11 yaşından sonra olur.Bu yaştan sonra başlayan döneme,Piaget.”Biçimsel İşlemler Dönemi” adını verir.
ZEKANIN ÖLÇÜLMESİ (ZEKA ÖLÇERLERİ)
Zeka ölçerleri(testler) çocukların yapabilecekleri işleri,becerilerini,yanıtlayabilecekleri sorulara,söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır.Benzerlikler,tanımlar,ayrılıklar,parçalardan uygun bir bütüne varma,belleği ve us yürütmeyi sınayan sorular kullanılır.Bunların belli yaştaki çocukların çoğunun başarabileceği nitelikte olmasına özen gösterilir.
Diyelim ki sekiz yaşında bir çocuk,bu yaş için hazırlanmış soruların hepsini yanıtladı,işlemlerin hepsini yaptı.Ama dokuz yaş düzeyine çıkamadı.Bu çocuğun zekası yaşına uygundur,ya da normaldir.Çocuk 12 yaş için hazırlanmış soruların hepsini bilmişse ,zekası yaşına göre çok üstündür denir.Bunun tam tersi olursa,yani sekiz yaş çocuğu dört yaş düzeyinin üstüne çıkamazsa zekası yaşının çok altındadır denir.
Başka bir deyişle çocuğun zeka yaşı dörttür Başka bir deyişle çocuğun zeka yaşı dörttür.Zeka katsayısı dene zeka birimi,zeka ölçerinde çocuğun ulaşabildiği düzeneğe göre saptanır.Diyelim ki on yaşında bir çocuk altı yaş düzeyinde bir başarı gösterdi,yani zeka yaşı altı olarak saptandı.Bu çocuğun zeka katsayısı(Z.K.),zeka yaşı gerçek yaşına bölünüp, yüzle çarpılarak bulunur.
ZEKA KATSAYISI= ZEKA YAŞI(6) \ GERÇEK YAŞ (10) * 100 =60
Normal zeka yüz sayılırsa ,bu çocukta yaşının onda altısı ya da yüzde altmışı oranında bir zeka yeteneği var demektir.Bu kısaca Zeka Katsayısı=60 olarak belirlenir.
Dünya Sağlık Örgütünün önerdiği zeka sınıflaması şöyledir;
ZEKA KATSAYISI (ZK) 0--20 DERİN ZEKA GERİLİĞİ (İDİOTİE) 20—34 AĞIR ZEKA GERİLİĞİ 35—49 ORTA DERECELİ ZEKA GERİLİĞİ (EMBECİLİTE) 50—69 HAFİF DERECELİ ZEKA GERİLİĞİ (DEBİLİTE) 70—79 SINIRDA ZEKA GERİLİĞİ 80—89 DONUK ZEKALILIK YA DA DONUK NORMAL ZEKA 90—109 NORMAL YA DA ORTALAMA ZEKA 110—119 PARLAK ZEKA 120—129 ÜZTÜN ZEKA 130--… ÇOK ÜZTÜN ZEKA
NORMAL BİR İNSANDAKİ ZEKA KATSAYISI 90 İLE 110 ARASINDA OLMALIDIR.
ZEKA İLE BAŞARI İLİŞKİSİ
Öğrenmenin yolunda gitmesi,dolayısıyla okul başarısı birçok uygun koşulun bir arada bulunmasına bağlıdır.Her şeyden önce,çocukta zeka gelişmesi çocuğun yaşına uygunluk göstermelidir.Genel zeka dağılımında ortalamanın altına düşmemesi gereklidir.Okulda olduğu gibi toplum yaşamında da başarı büyük ölçüde zekayla orantılıdır.Ancak zeka,başarıyı belirleyen tek etken değildir.Bunun yanında başka koşullarda aranır.Örneğin çocuğun duyu organlarında bir bozukluk olmamalıdır.Görme bozuklukları ve ağır işitme öğrenmeyi büyük ölçüde etkiler.
Öğrenme uygun ortamda gerçekleşebilir Öğrenme uygun ortamda gerçekleşebilir.Başka bir deyişle çocuk,erken uyarılma ve öğrenim olanağı bulmalıdır.Evdeki uyarı ile ilgi,okuldaki öğretime temeldir.Yoksul çocukların ve özellikle öksüz yuvalarından yetişen çocukların çorak toprakta yetişen bitkiler gibi,bedence ve zekaca güdük kaldıklarını daha önce belirtmiştik.
Başarıda aranan başka bir etken çocuğunda ruhsal dengesinin yerinde olmasıdır.Çocuk öğrenmeyi köstekleyen bunalımlardan,iç çatışmalardan ve tedirginliklerden uzak bulunmalıdır.Aile içinde sürekli geçimsizlikler,yoksunluk,ayrılıklar öğrenmeyi olumsuz etkiler.İçine dönük,sıkılgan,korkak,kuruntulu çocuklar yetenekleri ölçüsünde başarı gösteremezler.
Doğaldır ki sayılan bu uygun koşullar var olduğu sürece zeki çocukların okulda ve toplumda başarıya ulaşma olasılığı çok yüksektir.
ZEKA GERİLİĞİ
Çeşitli nedenlere bağlı olarak,zihin yeteneklerinin yavaş gelişmesiyle ortaya çıkan durumdur.Geri zekalı çocuk;anlama,konuşma,öğrenme,kavrama ve çevreye uyumda yaşıtlarından geri kalmış çocuktur.Örneğin;on yaşında bir çocuk yedi yaş çocuğunun zekasını gösteriyorsa zeka geriliği sınırına gelmiş demektir.Bu tür çocuklarda en belirgin özellik konuşmanın başlamamış olması ya da çok yavaş gelişmesidir.Bunun yanında toplumsal uyum ve beceriler yaşın çok gerisinde kalır.Beden gelişmesi de yavaştır.Başı dik tutma,emekleme,yürüme,oturma,koşma genellikle geç başlar.Ancak tek başına yürümede gecikme zeka geriliği belirtisi olmayabilir.Doğuştan kalça çıkığı,kemik hastalığı ve başka nedenlerle de yürüme gecikebilir.Ancak bir buçuk yaşından sonra yürüyebilen ve çok az söz söyleyebilen çocukta zeka geriliğinden kuşku duyulabilir.
Zeka geriliği tanısı evde ana-babanın koyacağı bir tanı değildir Zeka geriliği tanısı evde ana-babanın koyacağı bir tanı değildir.Örneğin;doğuştan sağır bir bebek zekası yerinde olsa da konuşma geliştiremez.Zeka geriliği tanısı çocuk kliniklerinde ve çocuk ruh sağlığı merkezlerinde konabilir.Zeka ölçümüne başvurmadan önce çocuğun bir çocuk hastalıkları uzmanınca incelenmesi daha doğrudur.
ZEKA GERİLİKLERİNİN BASAMAKLARINA GÖRE ÖZELLİKLERİ
a)AĞIR ZEKA GERİLİĞİ GÖSTEREN ÇOCUKLAR
Zeka katsayıları 35’in altında olan bu çocuklar tam bağımlı çocuklardır.Sürekli bakım ve denetim isterler.Hiç beceri kazanamaz,kendi işlerini kendileri göremez ,tehlikelerden korunamazlar.Konuşmaları çok geri ve yetersizdir.Zeka yaşları en çok üç yaşında bir çocuğun anlayış ve kavrayış düzeyindedir.Pek uzun yaşamazlar,bakım ve yönetimleri aileler için çetin sorunlarla doludur.Genellikle kurum ve hastanelerde sürekli bakım ve gözetim altında tutulurlar.
b)ORTA DERECELİ ZEKA GERİLİĞİ
Zeka katsayıları 35 ile 50 arasında olan çocuklardır Zeka katsayıları 35 ile 50 arasında olan çocuklardır.Bunlar daha az bağımlıdırlar,kendi gereksinimlerini karşılayabilecek ölçüde yetiştirilebilirler.Kendi bakımlarını kendileri yapabilir ve tehlikelerden korunabilirler.Kavrama ve öğrenme düzeyleri 3-6 yaş çocuklarınkine uyar.Bu nedenle okuma-yazma öğrenecek düzeye erişemezler.
c)HAFİF DERECELİ ZEKA GERİLİĞİ
Zeka katsayıları 50-70 arasında olan çocuklardır. Eğitilebilirler Zeka katsayıları 50-70 arasında olan çocuklardır.Eğitilebilirler.Ancak özel sınıflarda özel eğitimle okumayı yazmayı öğrenebilir,ilkokul 3 veya 5. sınıf düzeyine ulaşabilirler.Büyüklerin desteğiyle karışık olmayan işlerde çalışıp kendi geçimlerini sağlayabilirler.
d)ZEKA KATSAYILARI 70-90 ARASINDA OLAN SINIR ZEKALI YA DA DONUK ZEKALI ÇOCUKLAR
Ağır öğrenen çocuklar olarak bilinirler Ağır öğrenen çocuklar olarak bilinirler.Bunlar için özel eğitim uygulanmamakta ilkokul öğrenimini bir iki yıl geriden izlemektedirler.Bunlar geri zekalılık düzeyinde değillerdir ama yaşıtlarından çok daha geç ve güç öğrenirler.Çabuk kavrayamaz,öğrendiklerini çabuk unuturlar.Bu tür çocuklar okulda ve evde kolay tanınamazlar.Tembel,dikkatsiz ve haylaz olarak damgalanırlar.Genellikle bu çocuklar birinci sınıfta okumayı en geç söken veya ikinci sınıfta sökebilen çocuklardır.Bu çocuklar anlayışsızlık karşısında çok bunalır,güvenlerini yitirir,okuldan soğurlar.Sonuç olarak kendi yeteneklerinin çok altında başarı gösterirler.Bu çocukların ilk yıl içinde tanınmaları boş yere örselenmelerini önler.
ZEKA GERİLİĞİNİN NEDENLERİ
a)Doğum Öncesi Nedenleri
Örneğin,gebelik sırasında annenin aldığı ilaçlar,geçirdiği kanamalar ve ateşli hastalıklar bunlardan bir kaçıdır.Gebeliğin ilk üç ayında annenin geçirdiği kızamıkçık anne için tehlikeli olmadığı halde bebekte ağır beden bozuklukları ile birlikte zeka geriliğine de yol açabilmektedir.Moğolluk(mongolizm) diye bilinen bir çeşit zeka geriliği yaşlı annelerin çocuklarında daha yüksek oranda görülmektedir.İç salgı bezlerinin iyi çalışmayışı da zeka geriliğine neden olabilir.Tiroid bezinin yetersiz çalışması sonucu çocuğun beden ve zihin gelişimi yavaşlar.
b)Doğumla İlgili Nedenler
Doğum sırasında çocuğun soluk almasını bozan ya da tümden durduran nedenler beyin dokusunun beslenmesini engeller.Örneğin;uzayan güç doğumlar,göbek kordonunun çocuk boynuna dolanması,çocuk başının incinmesi gibi gibi durumlar zeka geriliğine neden olabilir.Çocuğun doğar doğmaz soluk alıp ağlamayışı da zeka geriliğine neden olabilir.
c)Doğum Sonrası Nedenleri
Erken çocuklukta geçirilen ağır beyin yangıları zeka geriliğine yol açabilirler.Örneğin beyin yangısı ve beyin zarı yangısı zeka geriliğine sıklıkla neden olan durumlardır. Neden ne olursa olsun sonuçta beyin dokusu bozulmakta bu da derece derece zeka geriliğine yol açmaktadır. Belirtmekte yarar vardır ki her geri zekalı çocukta bu sayılan nedenler ortaya çıkarılamayabilir.
ZEKA GERİLİĞİNDE TEDAVİ
Beyin dokusu öteki organlardan ayrı olarak onarımı çok güç bir dokudur Beyin dokusu öteki organlardan ayrı olarak onarımı çok güç bir dokudur.Bu nedenle yerleşmiş zeka geriliklerinde tedavi olanakları çok sınırlıdır.Özmaya bozuklukları ve iç salgı bezlerinin yetersiz çalışması sonucu ortaya çıkanlarda erken önlem alınırsa zekanın gerilemesi önlenebilmektedir. Şimdilik geri zekalı çocuklara en etkili yardım özel eğitimle sağlanabilmektedir.Geri zekalı çocukların eğitimi yavaş ilerleyen,aileden ve öğretmenden katlanma ve özveri gerektiren bir iştir.Özel eğitimden mucize beklemek de ana-babaları düş kırıklığına uğratır.
Ne yazık ki ülkemizde özel eğitim alanında yetişmiş öğretmenler azdır Ne yazık ki ülkemizde özel eğitim alanında yetişmiş öğretmenler azdır.Tek tük kurum dışında yatılı ve gündüzlü eğitim kuruluşları yoktur.Oysa okumayı sökemeyecek ölçüde geri zekalı çocuklar bile batı ülkelerinde yetiştirilmekte,karmaşık olmayan işlerde çalıştırılıp,üretici duruma getirilmektedirler.Ancak bu çocukların pek sınırlı beceriler kazanabildiklerini ve sürekli denetim altında bulunduklarını da eklemek gerek.
ANA ve BABALARIN DUYGULARI
Ana babalar çocuklarının geri zekalı oluşunu kolay kolay kabullenemezler.İlk yıllarda bunu düşünmek bile istemezler.Göze çarpan belirtileri bile iyiye yorma eğilimindedirler.Uzun bir süre çocuğun konuşmayışını,babasının da geç konuşmasına bağlamak ister. Kimi anneler çocuğun ağır gelişmesine gözlerini kapar.Bebeğin tepkilerindeki yavaşlığı onun usluluğuna bağlar.Kendi işine dalar,çocuk ağlamadıkça ilgilenmez.Oysa bu çocukların daha çok uyarılmaya ve ilgiye gereksinimleri vardır.Hele çocuğun durumunu utanılacak bir sır gibi saklamaya çalışan ana-baba onun ilişkilerini kısıtlar,çevreye uyumunu geciktirir. Aslında yetenekleri sınırlı olan çocuk evde ve okulda zorlandıkça bocalar;öğrenme isteği tümden söner.
TEŞEKKÜR EDERİZ. Rehberlik Servisi