ERGENLERDE ÖFKE VE SALDIRGAN DAVRANIŞLARIN YÖNETİMİ

Öfke: aşırı kızgınlık duygusudur. ÖFKE TANIM Öfke: aşırı kızgınlık duygusudur. Öfke gerekli bir duygudur. Öfke duygusunun yaşanma biçimi onu iyi veya kötü kılar. Kimi zaman orta şiddette, kısa süreli ve hatta kişiye faydalı, kimi zaman ise çok şiddetli, yoğun, sürekli ve tahrip edici olabilmektedir. Öfkenin farklı iç ve dış etkilerle ortaya çıkan, değişik düzeylerde tepkisel (reaktif ) davranışlarla görüntülenen, önceden planlanmayan, kişiyi tehditlere karşı savunma amaçlı bir duygu durumu olduğu görülmektedir.

ÖFKENİN ORTAK ÖZELLİKLERİ Plansızlık Evrensellik Kışkırtılabilirlik Öğrenilebilirlik Kavramın ayırt edici özellikleri ise şöyle sıralanmaktadır (Hankins ve Hankins, 1988): (i) Öfkelenmek, içsel bir yaşantı ve duygu durumudur. Bu özellik duygunun kendiliğinden ifade edilişidir. Diğer bir deyişle planlı bir davranış değildir. (ii) Öfke evrensel bir duygudur. Bu duygu durumunu ortaya çıkarmak için gerekli koşullar oluştuğunda, herkes öfkelenir. (iii) Öfke tepkileri belirli bir saldırı, eleştiri ya da engel karşısında ortaya çıkar ve kişiyi daha hassas hâle getirir. (iv) Öfkeyi ifade ederken yakın çevremizdeki kişilerden model aldığımız davranışları gösteririz. Öfkenin çeşitli bilim insanları tarafından verilen tanımlarındaki ortak noktalar şöyle özetlenebilir (Kısaç, 1997; Geçtan, 1988; Clark, 2000; Tavris, 1989’dan aktaran Balkaya, 2001). (i) Plansızlık: Önceden tasarlanmaksızın, aniden oluşmaktadır. (ii) Evrensellik: Tüm insanlarda ortak/benzer fiziki, duygusal tepkiler gözlenmektedir. (iii) Kışkırtılabilirlik, koruyuculuk ya da savunma: Bireyin kendi alanını koruması, kendine ait bir şeye (hakları, kişiliği, sevdiği kişi vb. gibi) yönelen bir tehlike, tehdit söz konusudur. Öfke buna bir tepkidir. (iv) Öğrenilebilirlik: Öfke sonradan model alma vb. yöntemlerle öğrenilen bir duygudur. :Çocuklarınız sorun karşısında sizin çözüm tarzınızı izler ve model alırlar. Siz onunla sorun yaşadığınızda ve çözüm olarak şiddet ve fiziksel cezalandırma uyguladığınızda, o da sorun yaşadığında çözümü şiddette arayacaktır.

Diğer olumsuz duygulara oranla SPEKTRUM KIZGINLIK---> ÖFKE ---> SALDIRGANLIK---> ŞİDDET Diğer olumsuz duygulara oranla daha çok zarar verici bir duygudur. Öfke, basit bir sinirlilik veya kızgınlık hâlinden, yoğun hiddet ve cinnet durumuna kadar değişen duygusal bir durumdur. CNN sessiz harfleri Arapça’da “örtülü olmak” anlamına gelir; cennet: üzeri ağaçlarla örtülü toprak parçası, cenin: üzeri rahimle örtülmüş insan yavrusu, cinnet ise aklın örtülmesi. Gerçekten de aşırı duygusal durumlar aklı örter veya sislendirir. Öfke durumunda dikkat daralır ve yürütücü işlevler zayıflar.

Düşük tahammül düzeyleri Problem Çözme Becerilerinde Yetersizlik Öfke ve Agresyonda Empati Eksikliği Düşük tahammül düzeyleri Problem Çözme Becerilerinde Yetersizlik Sosyal Becerileri Kullanmama Bu duyguların iş halledebilirliği ve tatlılığı

Öfkenin sergilenişinde sorumlu davranış önemlidir. Hakkını ararken haksızlık yapma veya başkalarını rahatsız etme yaygın bir davranıştır.

Saldırganlık Düzeyi Agresyonla ilişkili davranışlar belli bir eşiğin üzerine çıktığında davranım bozukluğu, karşı gelme bozukluğu gibi psikiyatrik tanılar alırlar.

Fiziksel ve hormonal değişiklikler Özerklik Arkadaş etkisi ERGENLER Fiziksel ve hormonal değişiklikler Özerklik Arkadaş etkisi Duygusal labilite ve empati eksikliği Gerçekleşmesi gereken roller Ergenlik dönemi, insan gelişiminde çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemi olarak değerlendirilmektedir. Bu dönemde görülen hormonal ve fiziksel değişikliklerin yanı sıra, kişide gittikçe artan bir bağımsızlık ihtiyacı da ortaya çıkmaktadır (Onur, 1987). Bu ihtiyaç toplumun engelleyici etkileriyle bir araya geldiğinde ergen için zorlanma ve bunalım kaynağı hâline gelebilmektedir. Her gelişim döneminde, çocuğun gerçekleştirmesi beklenen, birtakım gelişim görevleri vardır. Ergenlik döneminde kişiden beklenen gelişim görevlerinin en başta geleni yetişkin rollerine uygun davranış kalıplarıdır.

BİREYSEL RİSK FAKTÖRLERİ Erkek Yoksul Irk veya azınlıklarda Şiddet uygulayan bir ailenin üyesi Çete veya öfke grupları üyesi Ciddi suç davranışına katılma Evden kaçma Evsiz Alkol ve/veya illegal ilaçlar kullanma

BİREYSEL RİSK FAKTÖRLERİ Erken çocuklukta agresif davranış öyküsü Komorbid psikiyatrik tanı Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu Davranım bozukluğu Depresyon Düşük IQ düzeyi Zayıf okul başarısı Öğrenme güçlüğü Fiziksel veya cinsel taciz öyküsü Şiddet gösteren arkadaşlar Suç işleyen arkadaş çevresi Silaha ulaşma kolaylığı

AİLESEL RİSK FAKTÖRLERİ Antisosyal anne-baba Fiziksel agresif ebeveyn Katı-cezalandırıcı disiplin metotları kullanma Ebeveyn tarafından zayıf denetim Erken yaşlarda tek ebeveynli yaşam Düşük sosyoekonomik düzey Ebeveynin alkol veya diğer maddeleri kötüye kullanımı Evsizlik durumu Erken çocuklukta ebeveyn çatışması Anne-babaya düşük bağlanma Erken yaşta anne-baba ayrılığı veya boşanma Aile bağlarının zayıflığı

ÖFKE VE SALDIRGANLIKLA İLİŞKİLİ SORUNLAR Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu İnatlaşma Bozukluğu Davranım Bozukluğu Zor Mizaç Madde Kötüye Kullanımı

ÖFKE VE SALDIRGANLIKLA DİĞER İLİŞKİLİ SORUNLAR Otistik Spektrum Bozukluklar Mental Retardasyon Konuşma Bozuklukları Duygudurum bozuklukları Psikotik Bozukluklar Organik Beyin Hastalıkları

Birinci Aşama-Korunma Ailenin şiddetten arındırılması Toplumun şiddetten arındırılması Şiddet içeren görüntü ve oyunlardan arındırma

Birinci Aşama-Korunma Risklere karşı korumadır. Uygunsuz anne-baba disiplini Düşük zeka veya ders başarısızlığı Anne-baba çatışması Düşük sosyoekonomik düzeyi Suçlu arkadaş çevresi Dezorganize çevre

İkinci Aşama-Korunma Empati, kızgınlığı yönetme ve sosyal problem çözme becerileri eğitimleri ile çocuğun sosyal kompetansını artırma ve agresif davranışları azaltma amaçlanır.

Kendini Tanıma ve Özgüven Davranış Kontrolü Duyguların Düzenlenmesi KENDİNİ KONTROL ETME Kendini Tanıma ve Özgüven Davranış Kontrolü Duyguların Düzenlenmesi Düşüncelerin Olgunlaşması Kendini bilme veya kendini bilme güçlü ve zayıf noktalarını (zaaf-güç) bilmektir. Yani neyi başarıp neyi başarmayacağını, neyi becerip neyi beceremeyeceğin bilmektir. Neye gücünün yetip neye gücünün yetmeyeceğinin farkına varmaktır. Neleri değiştirebileceğinin farkında olması ve neye güç yetirebileceğini, kapasitesini bilmesi gerekir. Benim çok sevdiğim sizin de iyi bildiğiniz düşündüğüm bir dua var: Tanrım değiştirebileceğim şeyler için buna kuvvet ver, değiştiremeyeceğim şeyler için dayanma (sabır) ver, Neyi değiştirip neyi değiştiremeyeceğimi anlayacak akıl ver. Çoğunlukla değiştiremeyeceğimiz şeyler için kahr oluyor, kendimizi tüketiyoruz. Yaşam konusunda gerçekçi olamıyoruz.

YANLIŞ İNANIŞLAR Yanlış Yaygın İnançlar ÖFKENİ BOŞALTIRSAN RAHATLARSIN BAŞKALARINI DEĞİŞTİREBİLİRSİN Doğru Olan ÖFKEYLE BAŞ EDEBİLİRSİN KENDİNE VE BAŞKALARINA ZARAR VERMEDEN ANLATABİLİRSİN

Terapi Yaklaşımları Binişik Bozuklukların Tanınması ve Tedavisi Bireysel Terapiler - Bilişsel Davranışçı Terapi - Sosyal Beceri Eğitimi - Kızgınlık Yönetimi - Gevşeme ve Sakinleşme Teknikleri Psikofarmakoloji Aile, Okul Yaklaşımları, Grup Terapisi

KIZGINLIKLA BAŞETME NASIL ÖĞRETİLİR?

ÖFKE KONTROL PROGRAMI Bilişsel Hazırlık Aşaması Farkındalık Düzeyini Artırma Aşaması Beceri kazandırma Gerçek yaşama transfer (aktarma)

Bilişsel Hazırlık ve Farkındalığın Artırılması Aşaması Kızgınlık ve öfke dahil genel duyguların tanıtılması ……………………………………………………………………………………………

Bilişsel Hazırlık ve Farkındalığın Artırılması Aşaması Kızgınlık dahil genel duyguların tanıtılması Kızgınlık ve öfke duygusunun tanıtılması Öfkenin şeklini (resmini) çizmek Öfkenin rengini belirleme (öfke rengi; kırmızı, …) Öfkeli insan nasıl yürür? Öfkeli insan nasıl konuşur? göster.... Öfkeli insan nasıl nefes alır? göster.... Öfkeli insan nasıl görünür? göster.... Bir insanın öfkeli olduğunu nasıl anlarız? Rol Oynama

Bilişsel Hazırlık ve Farkındalığın Artırılması Aşaması Kızgınlık dahil genel duyguların tanıtılması Kızgınlık ve öfke duygusunun tanıtılması Kendisindeki kızgınlık ve öfke duygusunun farkına varması Ben öfkeliyken nasıl yürürüm?.. Ben öfkeliyken nasıl konuşurum?... Ben öfkeliyken nasıl nefes alıp veriyorum?... Ben öfkeliyken nasıl görünüyorum?...

Bilişsel Hazırlık ve Farkındalığın Artırılması Aşaması Kendisindeki kızgınlık ve öfke duygusunun farkına varması Neler öfkelendirir ?.. Kimler öfkelendirir ?... Ne kadar öfkelendirir?.... Ne kadar sürer? Sonunda ne olur?.... 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Öfke Termometresi

Bilişsel Hazırlık ve Farkındalığın Artırılması Aşaması Kendisindeki kızgınlık ve öfke duygusunun farkına varması Öfkeden önceki duygu ne?.... ÖFKE ÜZÜNTÜ HAYAL KIRIKLIĞI KAYGI KORKU UTANÇ SUÇLULUK

Beceri Kazandırılması Öfkesini duygu ve davranışla değil, “ben” dilini kullanarak sözel ifade etme (verbalize) öğretilmelidir. Konuşma Dili Beden Dili

Beceri Kazandırılması Öfke Amaç Karşıdaki birey DOĞRU DAVRANIŞ YANLIŞ DAVRANIŞ Karşıdaki kişiye amaç iletilirken; ben dilini kullanarak ifade önemlidir (davranışının sizi etkileyen yönü, sizi kızdıran durumu ifade etme).

“Ben” dilini kullanmak Uygun olmayan davranış karşısında ne hissettiğini ifade etmektir. “Yaramazsın”, “Dikkatsizsin”, “Beni yoruyorsun”, “Beni çok üzüyorsun” “Gürültü yaptığın zaman rahatsız oluyorum”

Beceri Kazandırılması Grupta iletişim ve geri iletimin verilmesi Alternatif düşünce ve davranış geliştirmeyi öğretme Kontrol kimde alıştırmaları.. (kontrol bende alıştırması) Solunumu düzenleme alıştırmaları Relaks olmayla ilgili öyküler üretme ve anlatma Gevşeme egzersizleri İmajinasyon çalışmaları Öykülerdeki kahramanları kullanarak öfke kontrol Okuma alıştırmaları ile konuşmanın renginin değiştirilmesinin öğretilmesi

Bilişsel Davranışçı Terapi Yaşanan olumsuzluklara zihnimizin yaptığı yorumlar ve getirdiği açıklamalar; çoğu zaman otomatiktir ve önceki öğreti ve yaşantılarımıza dayalı oluşan şemalara dayalıdır. Bu şemaları değiştirmek zor olsa da imkansız değildir.

Öfke Kontrolünde İÇ KONUŞMA Öfkeden Önceki DUYGUYU VE İÇ KONUŞMAYI YAKALAMA ÖFKEYİ TETİKLEYEN BEKLENTİLERİ GERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME İkisi de ben İd ve süperego

Öfkeyi Köpürten veya Yatıştıran İç Sesler Eşitlikçi düşünen haksızlık yapmak istemeyen BEN Benden taraf olan BEN İkisi de ben İd ve süperego

Benden taraf olan BEN Bütün istediklerim olmalı İstediklerim hemen olmalı Önce benim istek ve ihtiyaçlarım karşılanmalı Benim istek ve ihtiyaçlarım daha önemli İnsanlar ben söylemeden ne istediğimi anlamalı Biri beni gerçekten seviyor ise neye ihtiyacım olduğunu ve ne istediğimi bilir Biri beni gerçekten seviyorsa istediklerimi bana verir veya elde etmem için bana yardım eder Öfkeyi Tetikleyen ya da Artıran İÇ KONUŞMA (İD)

Eşitlikçi düşünen haksızlık yapmak istemeyen – gerçekçi BEN İstediğim şeylerin bazılarını elde edebilirim İstediğim şeylerden bazıları hiç bir zaman olmayabilir Çoğu isteğimin gerçekleşmesi için beklemem gerekir Her insanın kendince önemli farklı istek ve ihtiyaçları vardır Herkes ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemez Onlarla paylaşmazsam insanlar ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemezler İnsanlar beni sevse de istediklerimi yapmayabilir yada yapmak istemeyebilir Öfkeyi Tetikleyen Beklentileri GERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME

“Onlar senin canını yaktı / korkuttu bu yanlarında mı kalacak sen de onlara gününü göster” Tamam canım yandı ama şimdi iyiyim. Topu bilerek üzerime atmadılar. Başka ne hissediyorsun, aklından neler geçiyor? “Sana hiç önem vermiyorlar, öyle olsaydı dikkat ederlerdi?” Oyuna dalınca insan etrafı unutur. Ali bana karşı her zaman saygılı bir öğrenci olmuştur. Diğerleri beni tanımıyor bile. “…….. çok öfkelendiğimde kendimi sakinleştirmek için içimdeki çocukla konuşurum. Geçen gün okul bahçesinde dolaşırken, ne olduğunu anlamadan bir top kafasına çarptı. Oldukça sert vurduğu için canım çok yandı. İçimdeki konuşmalar (iyi ve kötü-benden taraf olan veya eşitlikçi düşünen haksızlık yapmak istemeyen)

Öfkeyi Yatıştıran ve Öfkeyi Artıran İÇ KONUŞMA SATAŞMA yada KIŞKIRTMA karşısında içinden neler söylüyor? ÖFKEYİ ARTIRAN “bilerek canımı yaktı” “kimse benimle alay edemez” “beni küçük düşürmek istiyor” “bana yaptıklarının cezasını çekmeli” ÖFKEYİ YATIŞTIRAN “istemeden oldu” “alaylarına karşılık vermeye değmez” “alaylarına önem verip kızarsam onun istediği olacak” “insanları dikkatini çekmek istiyor” “onun cezasını vermek için uğraşırsam ben zarar göreceğim” “öfkemi ve davranışlarımı kontrol edebilirim”

ÖFKE GÜNLÜĞÜ Ne OLDU? DUYGU ve DAVRANIŞ Aklından geçen (düşünce, yorum, beklenti) Öğretmen derste konuştuğum için azarladı. Arkadaşımın yerdeki çantasına takılınca düştüm Öfke Öğretmene karşılık verme, sınıfı terk etme Arkadaşa vurma Bu öğretmen bana taktı. Beni herkesin önünde küçük düşürdü, buna izin veremem. Düşmeme neden oldu. Bunu ödetmeliyim

ÖFKE GÜNLÜĞÜ (Hassle Log) Larson ve Lochman NEREDE? (ör. Sınıfta, koridorda, evde) NE OLDU? (ör. Birisi vurdu, “hayır” dedi ya da itiraz etti, alay etti, bir şey yapmamı söyledi, bir eşyamı aldı vb.) BEN NE YAPTIM? (ör. Bağırdım, üstüne yürüdüm, ittim, oradan uzaklaştım, öğretmene söyledim vb.) NE KADAR ÖFKELENDİM? 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 ÖFKEMİ KONTROLDE NASILDIM? (Çok iyi, iyi, iyi değil)

KASITLI MI. yoksa İSTEMEDEN Mİ KASITLI MI? yoksa İSTEMEDEN Mİ? (Davranışın nedenini açıklarken sosyal ipuçlarına dikkatin önemini gösteren bir aktivite) Arkadaşına merhaba dedin ama o cevap vermedi. Annen masayı toplamanı istedi. Öğretmenin seni başka bir isimle çağırdı. Yemekte tepsine arkadaşının ayranı döküldü. Arkadaşın doğum gününde hediye almadı. Önüne bakmadan yürüyen arkadaşın çantana çarptı. Bir arkadaşın kalemini aldı ve geri vermedi. Bir arkadaşın sana isim takarak eğlendi. Birisi sert bir bakış attı.

Farmakolojik Tedavi Yaklaşımları Bozukluk Daha Yüksek Düzeyde Kanıt (1 Kontrollü Çalışma) Daha-Düşük Düzeyde Kanıt (Açık Çalışma) Davranım Bozukluğu Risperidon Aripiprazol Haloperidol Lityum Valproik asit Metilfenidat Karbamazepin Klonidin Trazodon DEHB Dekstroamfetamin Guanfesin Fluoksetin Sertralin Bipolar Bozukluk Valproat

Farmakolojik Tedavi Yaklaşımları Depresyon Fluoksetin Sertralin Trazodon Anksiyete Buspiron Travmatik Beyin Zedelenmesi Propanolol Otizm Haloperidol Risperidon Aripiprazol Trifluperazin Flufenazin Klonidin Propranolol PTSB Mental retardasyon Klorpromazin Lityum Karbamazepin

Sabrınız İçin Teşekkürler....