CÜMLENİN ÖGELERİ

Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan söz ya da söz öbeklerine cümle denir. Koştu. Ali koştu. Ali hızlı hızlı koştu. Ali okuldan eve doğru hızlı hızlı koştu. Güzeldir. Ayşe güzeldir. Ayşe çok güzeldir. Cümle kelime ve kelime gruplarının belli bir kurala göre bir araya gelmesi ile kurulur. Cümleyi oluşturan ve ifadelerin anlaşılmasını kolaylaştıran bu unsurlara öge denir.

TEMEL ÖGELER YARDIMCI ÖGELER ÖZNE YÜKLEM NESNE ZARF TÜMLECİ ÖGELER TEMEL VE YARDIMCI ÖGELER OLMAK ÜZERE İKİYE AYRILIR TEMEL ÖGELER YARDIMCI ÖGELER ÖZNE YÜKLEM NESNE ZARF TÜMLECİ DOLAYLI TÜMLEÇ BELİRTİLİ NESNE BELİRTİSİZ NESNE

TEMEL ÖGELER 1- YÜKLEM Cümlede yargı bildiren çekimli unsurdur. İş, oluş, hareket bildiren çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük yüklemi oluşturur. Şu kimsesiz çocuğun annesini arıyorum. yüklem ( çekimli fiil) Yavaş yavaş yiyeceksin bu yemekleri. yüklem ( çekimli fiil) Bunları sana daha önce defalarca söyledim. yüklem ( çekimli fiil) Gidiyorum gündüz gece. yüklem ( çekimli fiil)

Benim sadık yârim kara topraktır. yüklem ( ek fiil almış isim) Memleketin en çalışkan çiftçisiyim. yüklem ( ek fiil almış isim) Sabah sabah sizi rahatsız eden benim. yüklem ( ek fiil almış isim) Klasik müzik en sevdiğim müziktir. yüklem ( ek fiil almış isim) Benim sıram senden önceydi. yüklem ( ek fiil almış isim)

2- ÖZNE Yüklemin bildirdiği işi, oluşu, hareketi yapan varlık cümlenin öznesidir. Özne fiil cümlelerinde işi yapan, isim cümlelerinde ise yüklemin bildirdiği durumda olandır. Bir cümlede özneyi bulmak için yükleme “…an kim, …an ne” soruları sorulur. Hepimiz yarınki sınavı unutmuşuz. özne yüklem ( unutan kim, ne ?) Otobüs biraz sonra İzmir’e hareket edecek. özne yüklem ( hareket eden kim, ne ?) Mehmet’in annesi hastaneye kaldırıldı. özne yüklem ( kaldırılan kim, ne ?)

Şiir okuyan çocuk benim kızımdı. özne yüklem ( kızım olan kim, ne ?) Yarın akşam bize gelir misin? ( sen - özne ) yüklem ( gelen kim, ne ?) Küçük kız bu soğukta paltosuz geziyordu. özne yüklem ( gezen kim, ne ?) Bu günlerde oldukça sakindi. ( O – özne ) yüklem ( sakin olan kim, ne ?) Bülbüller neşe içinde şarkı söylüyordu. özne yüklem ( söyleyen kim, ne ?)

ÖZNE ÇEŞİTLERİ 1- Gerçek Özne : Yüklemde bildirilen işi hareketi yapan özneye gerçek özne denir. Gerçek özne cümlede açık ya da gizli olabilir. Kağıtları dikkatlice kesti. ( O – gizli özne ) yüklem ( kesen kim, ne ?) İnsanlar kötü günleri asla unutmazlar. özne yüklem ( unutmayan kim, ne ?) Bu filmi daha önce de seyretmiştim. ( Ben – gizli özne ) yüklem ( seyreden kim, ne ?) Bugün hava çok güzel. özne yüklem ( güzel olan kim, ne ?)

2- Sözde Özne : Yüklemde bildirilen işi hareketi yapmayan sadece bundan etkilenen özneye sözde özne denir. Salon, hafta sonu yapılacak toplantı için temizlendi. Sözde özne yüklem ( temizlenen kim, ne ?) ( salon temizleme işini yapamaz.) Bu ev geçen hafta satıldı. Sözde özne yüklem ( satılan kim, ne ?) ( ev satma işini yapamaz.) Altın portakal ödülleri dağıtıldı. Sözde özne yüklem ( dağıtılan kim, ne ?) ( ödüller dağıtma işini yapamaz.) Ali dün okuldan kovulmuş. S. özne yüklem ( kovulan kim, ne ?) ( Ali kendini kovamaz.)

( 2005 – Ö. O. ) Aşağıdaki cümlelerin hangisi özne ve yüklemden oluşmuştur? A) Araba vapurunun güvertesinde, durmadan söyleniyordu. B) Bindiğimiz dolmuş köprünün tam orta yerinde bozuldu. C) Nasrettin Hoca’nın türbesi Akşehir’in güneyindeki mezarlığın ortasındadır. D) Tam kırk yıldır bu işi yapıyordu.

YARDIMCI ÖGELER 1- NESNE Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Fiil cümleleri nesne alır; isim cümleleri nesne almaz. İki çeşit nesne vardır. a) Belirtili Nesne : Nesne görevindeki sözcük veya sözcükler belirtme ( -i ) hâl ekini alırsa buna belirtili nesne denir. Cümlede belirtili nesneyi bulmak için yükleme “neyi, kimi” soruları sorulur. Ancak cümlede özneyi bulmadan nesne aranmaz. Bir bir hatırlıyorum eski yaşananları ( ben – özne ) yüklem ( neyi ,kimi ? ) b’li nesne

Türkçe dersinde Necip Fazıl’ın şiirlerini okuduk. ( biz- özne) Türkçe dersinde Necip Fazıl’ın şiirlerini okuduk. ( biz- özne) b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ) Gözümüz son günlerde onu arıyor. özne b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ? ) Biz de bu davranışını eleştiriyoruz. özne b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ? ) Kediler çöp bidonunu devirmiş. özne b’li nesne yüklem ( neyi ,kimi ? ) Geç anladım, taşın sert olduğunu ( ben – özne ) yüklem ( neyi ,kimi ? ) b’li nesne

a) Belirtisiz Nesne : Nesne görevindeki sözcük veya sözcükler belirtme ( -i ) hâl ekini almıyorsa buna belirtisiz nesne denir. Cümlede belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme “ne” sorusu sorulur. Ancak cümlede özneyi bulmadan nesne aranmaz. Güzel bir karşılaşma izledik. ( biz – özne ) b’siz nesne yüklem ( ne? ) Hamallar bütün gün mobilya taşıdı. özne b’siz nesne yüklem ( ne? ) Doğum gününde kardeşine araba hediye etti. ( 0 – özne ) b’siz nesne yüklem ( ne? ) Ömer, bir aydır her gün gazete okuyormuş. özne b’siz nesne yüklem ( ne? )

( 2002 – DPY) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde belirtili nesne vardır? A) Okulun bahçe duvarı yeniden yapıldı. B) Sevincini paylaşacak bir arkadaş aradı. C) Karşıdaki mağazadan paltoluk kumaş aldı. D) Topkapı Sarayı’nı gezmeyi çok istiyorum.

2- DOLAYLI TÜMLEÇ Yüklemin anlamını yönelme, bulunma, çıkma yönünden tamamlayan ve adın “-e, -de, -den” durum eklerinden birini alan ögelerdir. Yükleme sorulan “ kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden, nereye, nerede, nereden” soruların cevapları dolaylı tümleci verir. Soruların cevabı olan kelimelerde de mutlaka “-e,-de,-den” hâl eklerinden birini almak zorundadır. Bu televizyonu İsmaillerden aldım. ( ben – özne ) b’li nesne d. tümleç yüklem ( kimden ? ) Bahçesinde kırmızı güller var. d. tümleç özne yüklem ( nerede ? )

Öğretmen tüm soruları Faruk’a yöneltti. özne b’li nesne d Öğretmen tüm soruları Faruk’a yöneltti. özne b’li nesne d. tümleç yüklem ( kime ? ) Her acı, insana ayrı bir şey öğretir. özne d. tümleç b’siz nesne yüklem ( kime ? ) Televizyonda güzel bir film seyrettik. ( biz- özne ) d. tümleç b’siz nesne yüklem ( nerede ? ) Sütte kalsiyum vardır. d. tümleç özne yüklem ( neyde ? ) Çocukları denizden çıkaramadım. ( ben- özne ) b’li nesne d. tümleç yüklem ( nereden ? )

NOT: Her “-e,-de,-den” hâl ekini alan kelime dolaylı tümleç değildir. Cumhuriyet 29 Ekim 1923’ te ilan edildi? özne z. tümleci yüklem ( ne zaman ? ) Soğuktan elleri buz tutmuş. z. tümleci özne yüklem ( neden ? ) NOT: “Nereye” sorusunun cevabı olan kelimeler her zaman dolaylı tümleç olmaz. Hemen aşağı inin! ( siz- özne) z. tümleci yüklem ( nereye ? ) Babam yukarı çıktı. özne z. tümleci yüklem ( nereye ? ) NOT: Bir kelimenin dolaylı tümleç olabilmesi için: 1- Dolaylı tümleç sorularına cevap vermesi 2- Kelimelerin “-e,-de,-den” hâl eklerinden birini alması gerekir.

( 1995– FL/ AÖL) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yüklemden önceki kelimelerin tamamı dolaylı tümleçtir? A) Babadan kalma eski evinde mutluydu. B) Bu yıl sonbaharda tatile çıkacak. C) Olanlardan kendini sorumlu tutuyordu. D) Başarısında ailesinin payı büyüktü.

3- ZARF TÜMLECİ Cümlede yüklemi durum, zaman, azlık-çokluk, yer-yön, soru bakımından tamamlayan ögelere zarf tümleci denir. Yükleme sorulan “ nasıl, neden, niye, niçin, ne zaman, ne kadar, nereye, kimle, neyle, ne şekilde” soruları zarf tümlecini verir. Dün geceki gösteriyi nefessiz izledik. ( biz- özne) b’li nesne Z.T yüklem ( nasıl ? ) Derslerine çok çalışmadığından sınıfta kaldı. ( o- özne) Z.T D.T yüklem ( neden ? ) Fatma az çalışıyorsun! özne Z.T. yüklem ( ne kadar ? )

Saat 13:10’da okulun önünde buluşalım. ( biz- özne) Z. T D Saat 13:10’da okulun önünde buluşalım. ( biz- özne) Z.T D.T yüklem ( ne zaman ? ) Tavuklar yağmur yağdığı için içeri girdi. Özne Z.T Z.T yüklem ( niçin, nereye? ) Annemle çarşıya gideceğiz. ( biz- özne) Z.T D.T yüklem ( kimle? ) İşçiler, karşıya vapurla geçiyor. Özne D.T Z.T yüklem ( neyle? ) Canım sıkıldığı için sınava girmedim. ( ben - özne) Z.T D.T yüklem ( niçin? )

ÖGELER Kim, ne Neyi, kimi Ne Ögeleri Bulmak İçin Yükleme Sorulan Sorular ÖZNE Kim, ne BELİRTİLİ NESNE Neyi, kimi BELİRTİSİZ NESNE Ne DOLAYLI TÜMLEÇ Neye, neyde, neyden, kime, kimde, kimden, nereye, nerede, nereden ZARF TÜMLECİ Nasıl, neden, niye, niçin, ne zaman, ne kadar, nereye, kimle, neyle, ne şekilde

( 2001-OKS) Aşağıda verilen cümlelerden hangisi “neyi, nerede, nasıl” sorularının tümünün cevabını içerir? UFUK SARI A) Çocukluk anılarını, arkadaşlarına uzun uzun anlattı. B) Anlatmanız istendiğinde, yaşamınızı ayrıntılarıyla anlatmışsınız. C) Adına düzenlenen bir toplantıda öğrencilik yıllarını coşkuyla anlatmıştı. D) Akşamları torunlarını çevresine toplar masallar anlatırdı.

YANLIŞ

TEBRİKLER