1-CÜMLENİN ÖGELERİ 2-CÜMLE TÜRLERİ CÜMLE BİLGİSİ 1-CÜMLENİN ÖGELERİ 2-CÜMLE TÜRLERİ HAKAN ÇALIŞIR TEKDEN KOLEJİ TÜRKÇE EĞİTİM LİDERİ www.hakancalisir.com.tr www.hakancalisir.com.tr/mobil

CÜMLENİN ÖGELERİ Bir duyguyu, düşünceyi, tasarıyı, öneriyi, tutumu, davranışı, haberi… bildiren sözcük ya da sözcük öbeklerinden oluşan bütüne cümle denir. Cümle üstlendiği işlevleri ögeleri aracılığıyla yerine getirir. Temel Ögeler : ÖZNE, YÜKLEM Yardımcı Ögeler : NESNE, DOLAYLI TÜMLEÇ, ZARF TÜMLECİ

1-YÜKLEM Cümlenin en önemli ögesi olan yüklem; cümlede iş, oluş, kılış, durum, hareket, yargı bildiren ögedir. Yüklemsiz cümle olmaz; yani bir söz öbeği, yüklemi yoksa cümle değildir.

YÜKLEMLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Cümlenin ögeleri bulunurken, bulunması gereken ilk öge yüklemdir. Cümlenin diğer ögeleri yükleme sorular sorularak bulunur. Yükleme soru sormadan diğer ögeler bulunmamalıdır. Çünkü özellikle birleşik ve sıralı cümlelerde yan cümlelerin ve diğer cümlelerin ögeleri bizi yanıltır. Yüklem cümlede genellikle sonda bulunur. Ancak cümlenin başında ya da ortasında da bulunabilir.

YÜKLEM ÖRNEKLER: Dün okulda seni göremedim. (Yüklem sonda, kurallı cümle) Dün göremedim okulda seni. (Yüklem ortada, devrik cümle) Göremedim dün okulda seni. (Yüklem başta, devrik cümle)

YÜKLEMLE İLGİLİ ÖZELLİKLER * Her türlü dil ögesi yüklem olabilir. Kip ve kişi eklerini alan fiiller çekimli eylem olarak yüklem olabilirler. (geliyorum, görmüşler…) * İsimler ve isim soylu sözcükler ek eylem alarak yüklem olabilirler. (arkadaşımdı, öğretmenmiş…)

YÜKLEMLE İLGİLİ ÖZELLİKLER UYARI-YORUM  Yüklemi çekimli fiil olan cümlelere “fiil cümlesi”, Yüklemi ek eylem almış isim ya da isim soylu sözcük olan cümlelere “isim cümlesi” denir.

YÜKLEM NOT: Ayrıca; tamlamalar, zamirler, sıfatlar, deyimler hatta tek başına harfler ve diğer sözcük türleri de yüklem görevini üstlenebilir.

YÜKLEMLE İLGİLİ ÖRNEKLER Babam, evimizin direğidir. (Belirtili İsim Tamlaması) En sevdiğim reçel, vişne reçelidir. (Belirtisiz İsim Tamlaması) Sen de bir zamanlar küçücük bir kız çocuğuydun. (Sıfat Tamlaması) Aldığın kazak oldukça güzel. (Adlaşmış sıfat) Alfabenin son harfi Z’dir. (Harf)

YÜKLEMLE İLGİLİ ÖRNEKLER Suçu senin üzerine atan oymuş. (Zamir) Annemi karşımda görünce eteklerim tutuştu. (Deyim) En çok çalışan kişi Ceren’di. (İsim) Çıkarken kapıyı hızla çekti. (Çekimli fiil)

YÜKLEM UYARI: Cümlenin yüklemi bulunurken, tamlamalar ve deyimler gibi söz öbekleri ayrılmamalıdır.

YÜKLEM UYARI: Bazı cümlelerin yüklemi söylenmediği ya da belirtilmediği halde cümlenin yüklemini biliriz. Bu şekilde yüklemi belirtilmemiş cümlelere “eksiltili cümle” denir. ÖRN: Dost başa düşman ayağa… (bakar).

2- ÖZNE Yüklemin bildirdiği işi yapan ya da o işten etkilenen, oluş durumundaki varlığı bildiren ya da yüklemdeki yargıyı üstlenen sözcük veya sözcük öbeğine “özne” denir. Yüklemden sonra cümlenin ikinci temel ögesidir. Yükleme bağlı olarak cümlede bulunur.

ÖZNEYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Özneyi bulmak için yükleme “-an kim?”, “-an ne?” soruları sorulur. ÖRN: Annem biraz önce beni çağırdı. Çağıran kim? Annem ÖZNE Kitap, elimden kayıp düştü. Düşen ne? Kitap ÖZNE

ÖZNEYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER  Her türlü dil ögesi özne olabilir. ÖRN: Kara masa tozdan görünmüyordu. (Sıf. Tam.) Biraz önce babamın arkadaşı aradı. (B’li İs. Tam.) İlker, dünden beri seni arıyormuş.(Özel İsim) Bu işi de ben yapacağım. (Zamir)

ÖZNEYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Özne görevindeki söz, birkaç sözcükten oluşabilir. Böyle durumlarda özneyi oluşturan sözcükler bir bütün olarak ele alınır, ayrılmaz. ÖRN: Sana doğru bakan genç bizi tanıyor olmalı. Uzun zamandır aradığım mavi kapaklı kalın kitap masanın üzerindeymiş.

ÖZNEYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Her cümlede özne bulunmayabilir. Özne ad durum eklerini alamaz

ÖZNE TÜRLERİ 1-GERÇEK ÖZNE: Yüklemdeki işi yapan ya da yargıyı üstlenen öznedir. Yüklemi (edilgen çatılı eylemlerin dışındaki) eylemlerle, ad soylu sözcüklerden oluşan cümlelerde bulunur.

GERÇEK ÖZNE ÖRNEKLERİ ÖRN: Yaz güneşi bulutların arasında bize gülümsedi. Ben okuduğum eserde gerçeği arayan bir okurum. Babacığım, çok çalışkan, özverili bir insandır. ( ) Her şeyi kendi istediği gibi görürdü.

ÖZNE TÜRLERİ UYARI-YORUM Bazı cümlelerde özne cümlenin içinde bulunmasa da yüklemin aldığı kişi ekinden anlaşılır. Böyle öznelere “gizli özne” denir. ÖRN: Eve gittim. B Kim? (BEN) Gizli Özne

ÖZNE TÜRLERİ 2-SÖZDE ÖZNE: Yüklemdeki işi yapmayan, yapılan işten etkilenen öznedir. Edilgen eylem veya eylemsinin yüklem olduğu cümlelerde bulunur. Sözde özne aslında cümlenin nesnesidir. Ancak, gerçek özne olmadığı için nesne, özne kabul edilir.

SÖZDE ÖZNE ÖRNEKLER: Sınav soruları tek tek çözüldü. Roman, ülkemizde daha çok okunmaktadır. Müze, geniş güvenlik önlemleriyle korunmalı. Nüfus sayımı, düzenli olarak yapılmaktadır.

ÖZNE TÜRLERİ 3-ÖRTÜLÜ ÖZNE: Edilgen eylemin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne verilmişse buna örtülü özne denir.

ÖRTÜLÜ ÖZNE ÖRNEKLER: Bu karar yönetim kurulu tarafından alındı. Bu yıl da pikniğe ailece gidilecek. Karneler öğretmenler tarafından dağıtıldı. Maçta Fenerbahçe, Galatasaray’a yine yenildi.

4-ÖZNESİ OLMAYAN CÜMLELER: Nesne almayan (geçişsiz eylemler) eylemler edilgen yüklem olduğunda cümlede gerçek veya sözde özne bulunmaz. ÖRN: Antalya’ya gitmek için erkenden yola çıkıldı. Uzun süren yolculuktan sonra şehre ulaşıldı.

SORUYORUM Aşağıdaki cümlelerin yüklemlerini ve öznelerini bulunuz. Saatlerin gösterdiğinden bile çabuk işlediğini, yılların su gibi akıp geçtiğini bu yaşımda anlıyorum. Kalp kırmanın ne kadar kötü ve vicdan azabı verici bir durum olduğunu dile getirirdi anneannem.

Dostluk, sevgi, paylaşım bizi hayata bağlayan can damarlarıdır. Üç perdeden oluşan oyunda dekor, ses, ışık gibi tiyatronun temel ögelerine dikkat edilmemiş olması gerçekten çok üzücü.

SORUYORUM Sanat hayatına kısa öykülerle başlayan yazar daha sonra başarılı romanlar yayımladı. En sevdiğim şiirdir Yahya Kemal’ in “Sessiz Gemi” adlı eseri. Herkesin evinde Türk ve dünya klasiklerinden oluşan bir kütüphane olması gerektiğini düşünüyorum.

“Sözcükte Anlam” bu yıl işlediğimiz konulardan biridir. Seni merakla beklediğimizden gözümüz yollarda kaldı. Bendim, o düşleri gerçekleştirmek için gecesini gündüzüne katan savaşçı.

Bir yazıyı edebi eser haline getiren şey kelimelerin gücüdür. Gelecekten beklediğim güzellikleri anlatıyorum bir sana bir de çocuklara. Onun sesini duyduğumuzda sınıfımızı ürpertiyle karışık bir sessizlik kaplardı.

SORULAR 1- Aşağıdaki cümlelerden hangisinde gerçek özne vardır? A)Hep beraber maça gidilmişti. B)Dağıtılan gazeteler daha sonra toplatıldı. C)Bütün okul bayram coşkusuyla süslendi. D)Annem, akşam namazını kıldı.

D

SORULAR 2- Aşağıdaki cümlelerden hangisinde özne, bir söz öbeğinden oluşmuştur? A)Ben, her zaman çeviri yapmanın yeni bir eser meydana getirmek olduğunu düşünmüşümdür. B)Karargahtaki komutan, askerlere yapmaları gereken görevleri anlatıyordu. C)Yaşadıkları hayattan sıkılan iki genç arkadaşın maceralarını anlatıyor film. D)Oyuncaklar, çocukların bedensel ve zihinsel gelişiminde önemli bir yere sahiptir.

B

SORULAR 3- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde özne, işi yapan değil, yapılan işten etkilenendir? A)Bu soruları çözmek benim için çocuk oyuncağıydı. B)Bizim takım bu maçta da karşı takıma yenildi. C)İmza gününe gelen kişi sayısı o kadar fazlaydı ki sanatçıyı göremedim. D)İnsan, doğru bildiklerini kanıtlamak için o doğruların peşinden koşmalıdır.

B

SORULAR 4- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi çekimli eylem değildir? A)Günün sonunda herkes derin bir nefes almış, rahatlamıştı. B)Tüm zamanların en çok izlenen filmiydi Yüzüklerin Efendisi. C)Bu konunun ne kadar önemli olduğunu daha önce de söylemiştim size. D)Kar yağışı, sebze ve meyve fiyatlarının yükselmesine neden oldu.

B

SORULAR 5- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi belirtili isim tamlamasıdır? A)Bu şehre girdiğinizde dikkatinizi çekecek ilk şey, şehirdeki düzgün yollardır. B)Oldukça uzaktı gitmeyi planladığımız şehir. C)Dün gece çalınan araba, babamın arabasıymış. D)Hepimiz çok beğendik bu şarkının sözlerini.

C

SORULAR 6- Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi zamirdir? A)Sinemaya giderken sınıftan üç arkadaşımızı da çağırdık. B)Kaybettiğim çanta da buradaymış. C)Bahçedeki çocukların sesi odamızı doldurdu. D)Şu derenin şırıltısını dinlemek ne kadar güzeldir.

B

SORULAR 7- Aşağıdaki cümlelerden hangisinde örtülü özne bulunmaktadır? A)Bugün hayata karşı o kadar olumluyum ki, kendimi kozasından çıkan bir kelebek gibi hissediyorum. B)Anlattıklarınızdan yola çıkarak, bu işlerin zamanından önce tamamlanacağı sonucuna ulaştık. C)Toplantıya katılmayan kişinin kim olduğu bize de söylenmedi. D)Her gün biraz daha kirlenen caddeler belediye tarafından bir türlü temizlenmiyor.

D

SORULAR 8- Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne ve yüklemden oluşmuştur? A)Kapının çaldığını duyan babam hemen yerinden fırlayarak kapıya doğru koştu. B)Onun bakışlarındaki durgunluğun sebebini anlayamadığımız için hiçbirimiz ona yardım edemiyorduk. C)Kumral, yeşil gözlü, çok zayıf bir kız olan kardeşim çok akıllı ve çok başarılı bir çocuktur. D)Evini, ailesini, işini kısacası her şeyini bırakıp doğduğu köye yerleşmek istiyordu.

C

SORULAR Küçük, bakkala doğru koşarken düşüverdi. Bugün gelenleri ben karşılayacağım. Yaralı, olanları enine boyuna anlatıyordu. Bu sınıfın en yaramazının kim olduğunu biliyorum. 9-Yukarıdaki cümlelerden hangi ikisinin öznesi adlaşmış sıfattır? A)I-II B)I-III C)II-III D)III-IV

B

SORULAR 10- “Açık camdan içeri süzülen bahar rüzgarı uykuyla uyanıklık arasında gidip gelen Duygu’ yu uyandırmaya çalışıyordu.” cümlesinde geçen altı çizili söz öbeğinin görevi aşağıdakilerden hangisidir? A)Sözde Özne B)Gizli Özne C)Örtülü Özne D)Gerçek Özne

D

NESNE(DÜZ TÜMLEÇ) Nesne (Düz Tümleç): Eylemin etkisine doğrudan uğrayan sözdür. Belirtme halinde ise(yani sonu (i) ile bitmişse neyi, kimi,nereyi sorularıyla bulunur ve belirtili nesne adını alır; Yalın haldeyse ne sorusuyla bulunur, belirtisiz nesne adını alır.

Otobüsü/çok dikkatli/kullanıyordu/şoför b.li nesne yüklem özne Şoför neyi kullanıyordu? Otobüsü(b.li nesne) Şoför/kendisine / bir ahbap / bulmuştu. Özne b.siz nesne yüklem Şoför ne bulmuştu? bir ahbap (b.siz nesne)

Dayısı / gelmişti. Özne yüklem UYARI: Bu cümlede neyi gelmişti diyemeyiz. Bazen özne ile nesne karışabilir. İşte bu karışıklığı önlemek için cümlede önce yüklem sonra özne; özneden sonra özneyide içine alarak soru sorup nesne bulunmalıdır. Gelmişti yüklem Gelen kim? Dayısı özne Dayısı neyi gelmişti? Olmuyor ………nesne yok.

DOLAYLI TÜMLEÇ(Yer Tamlayıcısı) Dolaylı Tümleç: Adın –e, -de, -den durumunda olan; nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden sorularıyla bulunan sözlerdir. Elimde / bir kalem / vardı. DT özne yüklem nerede bir kalem vardı? Elimde (D.T) Köylülerin hiçbiri/ yapılanlardan /bir şey Özne DT nesne anlamamıştı. yüklem

ZARF TÜMLECİ Zarf Tümleci: Yüklemi çeşitli açılardan belirten sözlerdir. Neden, niçin, nasıl, neyle, kiminle, ne gibi, ne kadar, nereye doğru, ne zaman... gibi soruların yanıtıdır. Edatlarla öbekleşmiş olanlarına edat tümleci veya edatlı tümleç denmesi yanlış olmaz. Soruların tümünü/kolayca/çözebilmiştim b.li nesne ZT yüklem dün / sınavda. ZT D Çözebilmiştim yüklem Çözebilen kim ben(gizli özne) özne Ben neyi çözebilmiştim soruların tümünü b.li nesne Ben ne zaman çözebilmiştim? Dün zarf tümleci Ben nasıl çözebilmiştim? Kolayca zarf tümleci

ZARF TÜMLECİ Atatürk/genç yaşta/hayata gözlerini yumdu. Özne ZT yüklem Otobüsümüz/Ankara’ya doğru/son hızla Özne ZT ZT ilerliyordu. yüklem Babam/Cumhuriyet’in ilan edilişinden bir yıl önce Özne ZT dünyaya gelmiş Atatürk/genç yaşta/hayata gözlerini yumdu. Özne ZT yüklem

İnsan / kendini korumak için / herkesle Özne ZT (ET) ZT (ET) mücadele edebilir. yüklem Kim/ beni/ dün / okulda /niçin / aramış? Özne nesne ZT DT ZT yüklem