GENEL KAVRAMLAR VE SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ

Çevreden veya vücudun kendisinden bir bilginin (uyartı-inpuls) alınması, değerlendirilmesi ve ona yanıt verilmesinde sinir sistemi rol oynar

Sinir dokusu temelde 2 tip hücreden oluşur: Neuron: sinir gücreleri Neuroglia: glia hücreleri Diğer vücut dokularında görülen hücrelerarası madde ve lifler burada görülmez. Anatomik olarak 2 bölüme ayrılır; Merkezi sinir sistemi (MSS): encephalon (beyin) ve medulla spinalis’ten oluşur Periferik sinir sistemi (PSS): sinir lifleri ve ganglionlardan oluşur.

MSS’de nöron gövdeleri substantia grisea denen gri renkli alanlarda yer alır (cortex cerebri, cortex cerebelli ve nucleus denen oluşumlar). Sinir uzantıları ise substantia alba’da bulunur. PSS’de nöron gövdeleri gangliyonlarda yerleşiktir. Sinir uzantıları ise periferik sinirleri oluşturur.

Neuron Duyuların algılanması, motor ve emosyonel cevapların oluşturulması, öğrenme ve hafıza gibi fonksiyonların yerine getirilmesini sağlayan hücrelerdir. Hücre gövdesi ve sinir uzantılarından oluşurlar (neurit): Dentrit: Kısa, bir veya daha fazla sayıda Akson: Uzun, tek, miyelin ve bazı yerlerde Schwann kılıfları ile kaplı

Uzantılarının sayısına göre nöron tipleri: 1. Unipolar (pseudounipolar) nöron: Kraniyal sinirlerin sensitif ganglionları, Ganglion spinale 2. Bipolar nöron: Ganglion spirale, retina, regio olfactoria 3. Multipolar nöron: Beyin ve medulla spinalis’dekilerin çoğu (piramidal nöronlar)

Aksonun uzunluğuna göre nöron tipleri: 1. Golgi tip I nöron: Uzun aksonlu nöronlar 2. Golgi tip II nöron: Kısa aksonlu nöronlar Dendritlerin morfolojisine göre İsodendritik nöronlar : Somadan her yönde dallanan ana dendritler çıkar (Yıldız hücreleri) Allodendritik nöronlar :Birkaç ana dendrite sahiptirler (Piramidal nöronlar) İdiodendritik nöronlar :Ana dendritler çok yoğun bir dallanma gösterirler (Purkinje hücreleri)

Fonksiyonuna göre neuron tipleri: Motor nöron: Kas hücreleri, endokrin ve ekzokrin bezler gibi effektör organları kontrol eder. Duyusal nöron: Çevreden ve vücuttan gelen duyusal uyarıları alır. İnternöron: Nöronlar arası iletişimin devamını sağlamada bağlantı kuran aracı nöronlardır. Nöroendokrin nöron: Endokrin sistemin düzenlenmesinde rol oynayan hormonları sentezler ve salgılar (nörohipofiz hormonlarında olduğu gibi)

Motor nöron: Genel somatik efferent nöronlar (GSE): Hareket sistemindeki çizgili kasları inerve ederler. Özel visseral efferent nöronlar (SVE): Embriyolojik olarak 3. ve 4. arcus branchiales’ten gelişen çizgili kasları ( pharynx, larynx, mm. faciales, mm. masticatorii ve orta kulakta bulunan kasları inerve ederler Genel visseral efferent nöronlar (GVE): Cardiomotor, visceromotor, vasomotor, pilomotor, secretomotor ve sudomotor olup, hücre gövdeleri otonomik ganglionlarda bulunur.

Duyusal nöronlar: Genel somatik afferent nöronlar (GSA) Özel somatik afferent nöronlar (SSA) Genel visseral afferent nöronlar (GVA) Özel visseral afferent nöronlar (SVA)

GSA nöronlar: SSA nöronlar: GVA nöronlar: SVA nöronlar: Dokunma, basınç, deri ile algıladığımız ağrı, sıcak ve soğuk duyuları, kas ve eklemlerden gelen hareket ile ilgili duyuları MSS’ne iletirler. SSA nöronlar: İşitme, görme ve iç kulaktan gelen denge ile ilgili duyuları MSS’ne iletirler. GVA nöronlar: Fonksiyonları otonom sinir sistemi tarafından kontrol edilen organ ve yapılardan gelen ve büyük bir bölümü bilince ulaşmayan duyuları MSS’ne iletirler. SVA nöronlar: Koku ve tat duyuunu MSS’ne ileten nöronlardır. Bu nöronlar visseral refleksleri harekete geçirdikleri için SVA olarak adlandırılırlar.

Sinaps Sinir impulsunun iletildiği özelleşmiş yapılardır. Sinapslar nöronların ya da diğer efektör hücrenin membran potansiyelini değiştirerek işlev görür. Akso-dendritik: aksonla dendrit arasında Akso-somatik: aksonla soma arasında Akso-aksonik: iki akson arasında Dendro-dendritik: iki dendrit arasında

Sinapslarda impuls iletimi elektriksel ya da kimyasal yolla olur. Memelilerde elektriksel sinaps beyinsapı, retina ve serebral kortekste vardır. Gap junction aracılığı ile serbest iyon hareketi elektrik akımına ve uyarılmaya neden olur. Elektriksel sinapslarda impuls iletimi çok daha hızlıdır. Kimyasal sinapslar daha sık rastlanan sinaps tipidir ve impuls iletimi nörotransmitter aracılığıyla olur.

Presinaptik membran Sinaptik aralık Postsinaptik membran Bir stimulus postsinaptik membranda depolarizasyona neden oluyor ve aksiyon potansiyelini başlatıyorsa eksitatör (uyarıcı) postsinaptik potansiyel Hiperpolarizasyona neden oluyorsa inhibitör (baskılayıcı) postsinaptik potansiyel diye adlandırılır.

Glia hücreleri Sinir sisteminde nöronların 10 katı kadar glia hücresi vardır. Nöronları mekanik ve metabolik anlamda destekler. Birbirleri ile gap junction aracılığı ile bağlantı kurarlar. Sinir impulslarına yanıt oluşturma ya da diğer hücrelere iletme gibi bir fonksiyonları yoktur. MSS’de bulunan glia hücreleri: astrosit, oligodendrosit, mikroglia, ependimal hücreler PSS’de bulunan glia hücreleri: Schwann hücreleri, satellit hücreler.

Astrosit Nöron metabolizma artıklarını uzaklaştırmak, Depoladıkları glikojenden glikoz yaparak sinir dokusunun enerji metabolizmasına katkıda bulunmak, Kan-beyin bariyerine katılmak, Sinir dokusunda hasar sonrası çoğalarak skar (astrosit yaması) oluşturmak.

Oligodendrosit (oligodendroglia): İnterfasiküler tipleri akson demetleri arasında yerleşiktir ve MSS’de miyelin kılıfın yapımından sorumludur. Birden fazla aksonun miyelinleşmesine katılır.

Mikroglia: Mononüklear fagositik sisteme ait hücrelerdir. Kemik iliğinden köken alır. Hücreye dikenli bir görünüm veren kısa uzantılara sahiptir. MSS’de her yerde bulunurlar. Sinir dokusunda hasarlanmış yapılar ve debrislerin ortadan kaldırılmasından sorumludurlar.

Ependimal hücreler: Beyinde ventriküllerin, medulla spinaliste santral kanalın içini döşeyen alçak silindirik ya da kübik epitelyal hücrelerdir. Gelişim sırasında embriyonik nöroepitelden köken alır ve epitelyal düzenini korur. Koroid pleksus yapısına katılıp beyin-omurilik sıvısının yapımına katılırlar. Tanisit denen tipleri uzantılarını hipotalamustaki nörosekretuar hücreler civarına gönderir ve bu hücrelere BOS’tan aldıkları kimyasal sinyalleri iletirler.

Schwann hücreleri: PSS’de bulunan ve aksonları miyelin kılıf ile kuşatan hücrelerdir. Nöral kristadan köken alırlar. Miyelin kılıf, Schwann hücre membranının akson etrafında defalarca kıvrılmasıyla oluşur. Akson seyri boyunca miyelin kılıf düzenli aralıklarla kesintiye uğrar, bu açıklıklara Ranvier düğüm/boğumları denir. Ranvier boğumları akson boyunca yerleşik iki Schwann hücresinin sınırıdır. Bir Schwann hücresi tarafından oluşturulan konsantrik miyelin lamellerinden oluşan bu bölgelere internodal segment adı verilir. Uzunluğu 200-1000 μm’dir. PSS’de bir tek Schwann hücresi bir aksonun sadece bir internodunu miyelinize edebilirken, MSS’de bir tek oligodendrosit çok sayıda aksonun birer internodunu miyelinize eder.

Reseptörler: Uygun uyaranlarla uyarılabilen ve uyarıldıklarında elektriksel sinyaller (impuls) üreten uç organlara reseptör (alıcı) denir. Duyu reseptörleri vücut içerisindeki ve dış ortamdaki çeşitli farklılıkları algılayan özelleşmiş yapılardır. Bunlar algıladıkları duyulara göre: Mekanoreseptörler Fotoreseptörler Termoreseptörler Kemoreseptörler Nosiseptörler Osmoreseptörler Bazı reseptörler tek bir duyu tipine, bazıları ise birden fazla duyu tipine hassastır.

Fonksiyonlarına göre reseptörler: Eksteroseptörler: vücut dışından gelen duyuları algılar ve vücut yüzeyine yakın olarak yerleşmişlerdir. Proprioseptörler: kasların,eklemlerin ve vücut kısımlarının hareketleri ile ilgili olan kinestetik duyular ile pozisyon duyularını algılar. İnteroseptörler: organların, salgı bezlerinin ve damarların duvarında ve bağ dokusu içerisinde yaygın olarak bulunur.

Genel duyular Yüzeyel duyular Basınç, temas, ağrı, ısı, iki nokta diskriminasyon Derin duyular Proprioseptif (kinestetik) Vibrasyon Derin kas ağrısı Visseral duyular Visseral ağrı, açlık, bulantı Özel duyular Görme İşitme Denge Tad Koku

Ganglion MSS dışında bulunan nöron gövdesi kitleleridir. Duyu ve otonomik olmak üzere iki tip ganglion vardır. Duyu ganglionlarında, unipolar veya pseudounipolar nöronlar bulunur. Bu nöronların periferik uzantıları organlardaki reseptörlerden alınan visseral, somatik veya özel duyular ile ilgili impulsları hücre gövdesine getirir; santral uzantıları ise gelen impulsları MSS’ ye iletir. Otonomik ganglionlarda ise multipolar nöronlar bulunur. MSS’ deki visseral motor nöronların aksonları bu ganglionlarda sinaps yapar. MSS’ den otonomik ganglionlara gelen sinirlere presinaptik (preganglionik) sinir lifleri denir. Ganglionda bulunan hücrelerin aksonları ise postsinaptik (postganglionik) sinir lifleri adını alır ve innerve edecekleri yapılara gider. Otonomik ganglionlar, burada sinaps yapan sinirlere göre sempatik veya parasempatik ganglionlar olarak adlandırılır.

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ Prosencephalon Telencephalon (beyin hemisferleri) Diencephalon Mesencephalon Rhombencephalon Metencephalon (pons ve cerebellum) Myelencephalon (medulla oblongata) Medulla spinalis

Truncus encephali (Beyin sapı): Cerebrum: Encephalon: Bulbus + pons + mesencephalon Cerebrum: Telencephalon + diencephalon Encephalon: Cerebrum + cerebellum + truncus encephali