Ortak Dikkat Becerilerinin Özellikleri ve Öğretimi Ortak dikkat, nesne ya da olaylara ilişkin farkındalık paylaşmak amacıyla dikkatin iki kişi ile belli bir nesne ya da olay arasında koordine edilmesidir. Ortak dikkat sürecinde çocuk, bakışlarını bir kişi ve nesne/olay arasında kaydırarak ve jest ya da sözcükler kullanarak sosyal etkileşimde bulunur. Ortak dikkat etkileşimi sırasında çocuk bakış kaydırmanın yanı sıra dikkat çekici durumu işaret edebilir, dikkat çekici durumun parçası olan nesneyi eline alabilir ya da dikkat paylaşımında bulunduğu kişiye verebilir. Çocuk, dikkat çekici durum karşısında şaşırma, sevinç ya da korku gibi duygusal tepkiler gösterebilir ve/veya karşılıklı konuşma eylemi gerçekleştirebilir.

Ortak dikkate ilişkin beceriler genellikle başkalarının ortak dikkat girişimine tepki verme ve ortak dikkat girişiminde bulunma olmak üzere iki başlık altında ele alınabilir. 1. Başkalarının ortak dikkat girişimine tepki verme: çocuğun diğerleri tarafından başlatılan ortak dikkat girişimine bakışlarını kaydırarak, çeşitli jest ya da işaretleri ya da sözlü ifadeleri kullanarak uygun tepki vermesidir. Çocuk, bir kişinin kendisine işaret ettiği duruma, o durumu işaret eden kişinin işaretini takip ederek bakar ve ardından işaret eden kişiyle göz kontağı kurarak farkındalık paylaşır. Bu sırada çeşitli söz ve/veya jestler de çocuğun bakış kaydırmalarına eşlik edebilir.

Örneğin, çocuk kapıya arkası dönük olarak oynarken odaya babasının girdiğini ve annesinin “bak, kim geldi? Baba geldi, yaşasın…” gibi sözlerle babayı işaret ettiğini varsayalım. Böyle bir durumda çocuğun annesinin işaretini takip ederek dönüp babasına bakması, ardından bakılarını kaydırıp annesiyle göz kontağı kurarak farkındalık paylaşması beklenir. Ortak dikkat süreci sonrasında çocuk koşup babaya gidebilir, babaya oyununu gösterebilir ya da kayıtsızca oyununa devam edebilir.

2. Ortak dikkat girişiminde bulunma: Başkalarının dikkatini herhangi bir nesne ya da olaya yöneltmesini sağlamak için bakışları, çeşitli jest ve işaretleri ya da sözlü ifadeleri kullanma olarak açıklanabilir. Ortak dikkat girişimi sürecinde çocuk önce ortamda ilginç bir durumu fark eder, ardından paylaşımda bulunacağı kişiyle göz kontağı kurarak bu durumu işaret eder, sonra da ilginç durumu gösterdiği kişiyle birlikte bakışlarını tekrar ilginç duruma yöneltir. Örneğin, çocuğun, odaya giren babasını görünce sevinmesi, parmağını havaya kaldırması, annesine dönüp bakması ve annesiyle birlikte tekrar babasına bakması. Annenin “evet, baban geldi” şeklinde karşılık vermesi beklenir.

Başkalarının ortak dikkat girişimine tepki verme becerisi, ortak dikkat girişiminde bulunma becerisinden önce gelişmektedir. OSB’li çocuklar ortak dikkat girişiminde bulunma becerisini, ortak dikkat girişimine tepki verme becerisine kıyasla daha uzun sürede ve daha zor öğrenmektedir. Ortak dikkat becerilerine ilişkin sorunlar, otizmin en erken gözlenebilen belirtileri arasındadır. Bu sorunlar dil becerilerinin gelişiminden daha önce ortaya çıkmaktadır. Normal gelişim gösteren çocuklarda ortak dikkat becerileri, ilk sözcüklerden önce gözlenmektedir.

Ortak dikkat becerileri, dil gelişimi, sosyal davranışlar, taklit ve oyun becerileri gibi diğer gelişimsel alanlarla ilişkilidir. OSB’li çocuklara ortak dikkat becerilerinin öğretimi diğer alanların desteklenmesi için önem kazanmaktadır.

Ortak Dikkat Becerilerinin Öğretimi NG gösteren çocuklar ortak dikkat becerilerini ebeveynleriyle ve diğerleriyle yaptıkları doğal etkileşimler sırasında kendiliğinden öğrenirler. OSB’li çocuklarda bu becerilerde ciddi sorunlar görüldüğü için bu becerileri geliştirmek için özel düzenlemeler yapılmalıdır. 1. Kendisine yönelik ortak dikkat girişimine karşılık verme 2. Ortak dikkat başlatma 3. Aynı konu üzerinde ortak dikkat sağlama

Kendisine yönelik ortak dikkat girişimine karşılık verme İlk aşamada, çocuğun göz kontağı kurarak adına tepki vermesini, ardından kendisiyle göz kontağı kurup bir nesne ya da olay gösteren kişinin önce gözlerine, sonra da gösterdiği nesne ya da etkinliğe bakmasını sağlamak amaçlanmaktadır. A) Adına tepki verme: -boş dururken adına tepki verme -meşgulken adına tepki verme -uzaktan adına tepki verme

1. Boş dururken adına tepki verme: Yerde ya da masada çocukla yüz yüze oturulur. Her oturumda 5-10 deneme yapılır. Her denemede çocuğa adıyla seslenilir. Her denemede yalnızca 1 defa seslenilir. Seslenildiğinde çocuk göz kontağı kurarsa pekiştirilir. Çocuk adına tepki vermezse, pekiştireç çocuğun gözlerinin önünden ve kendi gözlerinizin önünden geçirin. Çocuğun pekiştirece bakarken sizin gözlerinize de bakmasını sağlayabilirsiniz. Çocuk kısa/anlık göz kontağı kurduğunda pekiştirin. Adına tepki verme öğretilirken, tüm denemelerde sürekli pekiştirme yapılır. Ölçüt 5/5 ya da 9/10 oranında kendisine seslenen kişinin gözlerine bakmasıdır.

Ölçüt karşılandıktan sonra, şekil verme sürecine yer verilir ve pekiştireç kazanmak için gerekli göz kontağı süresi aşamalı olarak 2 saniyeye çıkarılır. Ölçüt, 5/5 ya da 9/10 oranında kendisine seslenen kişinin gözlerine 2 sn boyunca bakmasıdır.

2. Meşgulken adına tepki verme: masada karşılıklı oturun. Çocuğun yap-boz üzerinde çalışmasını sağlayın. Legolarla oynamasını isteyin. Çocuğu planlı bir şekilde meşgul edebilirsiniz ya da gün içinde doğal olarak kendiliğinden ortaya çıkan fırsatları kullanarak, meşgulken adına tepki verme üzerinde çalışılabilir. Ölçüt, 5/5 ya da 9/10 oranında meşgulken kendisine adıyla seslenen kişinin gözlerine 2 sn boyunca bakmasıdır.

3. Uzaktan adına tepki verme: 1.aşamadaki süreç, belli bir mesafe varken ya da çocuk meşgulken yinelenir. Çocukla aranızdaki mesafe aşamalı olarak artırılır. Seslenirken duruşunuzu değiştirmek, çocuğun görme alanının dışındayken çocuğa seslenmek ve çocuğun meşgul olduğu etkinlikleri çeşitlendirmek gibi yollarla çalışmanın zorluk düzeyi artırılabilir. Ölçüt, her bir mesafede çocuk meşgulken adıyla seslenildiğinde, 5/5 ya da 9/10 oranında kendisine seslenen kişinin gözlerine 2 sn boyunca bakmasıdır.

B) işaret edilen yakındaki nesneye bakma Çocukla karşılıklı oturulur. Şeffaf bir kutunun içine sevdiği bir şey konur. Burada çocuğun kutunun içindeki nesneye bakması beklenir. Kapağı kapatılan kutu, masanın bir yanına konur ve 2-3 denemede bir kutunun yeri değiştirilir. Her denemede, kutu parmakla işaret edilir ve nesnenin adı söylenmeden “bak, şuna bak” gibi bir yönerge coşkulu bir şekilde sunulur. Çocuk nesneye bakmazsa, kutu çocuğun görüş alanına yaklaştırılır. Nesneye baktığı anda çocuğun nesneye ulaşması sağlanır. Bu aşamada 5/5 ya da 9/10 ölçüt alındıktan sonra 2.basamağa geçilir.

2.basamakta aynı sürece yer verilir. Nesnel pekiştireç yerine sözel pekiştireç sunulur. Çocuk yönergenin ardından nesneye baktığında, nesneye ulaşmasını sağlamak yerine, nesne hakkında çocuğun dikkatini çekecek ve hoşuna gidecek şekilde konuşulur. “…tavşancık zıplıyor, pat pat pat …” denir ve bu arada elle masanın üzerine vurularak pat pat sesi çıkarılır. Bu basamakta çocuğun ısrarla eline almak isteyeceği nesnelerle çalışmaktan kaçının ve nesneye ulaşma yönündeki ısrarlarını görmezden gelin. İkinci basamakta ölçüt alındıktan sonra son basamağa geçilir.

Son basamakta, çocuktan beklenen doğru tepki, kutunun içindeki nesneye bakmak ve nesnenin adını olabildiğince doğru söylemektir. Ortak dikkat becerilerinde bu aşamaya gelen çocukların çoğunun sözcük taklidi yapabileceği varsayılmaktadır. Bu varsayıma uymayan çocukların hiç anlaşılır olmasa bile, belli sesler çıkarmaları hedeflenebilir. Çocuğun, nesnenin adını söylemesi için, çocuk nesneye baktığında nesnenin adını söyleyerek model sunun ve sunduğunuz modeli giderek silikleştirin. Çocuk bakmadığında, kutuyu çocuğun görüş alanına yaklaştırın.

3.basamakta art arda sunulan denemelerden sıkılan çocuklarda, dağınık denemelerle öğretim sunulabilir. Ölçüt karşılandıktan sonra, yeni bir nesneyle çalışmaya başlanabilir. En az 3 farklı nesneyle ölçüt almak hedeflenir. İlk aşamadan itibaren çocuklarla farklı nesnelerle çalışılabilir.

C) işaret edilen uzaktaki nesneye bakma Amaç, ortak dikkat sırasında sosyal etkileşimde bulunmaktır. Tavana kocaman bir oyuncak bebek asabilir, kenarda duran bir masanın üzerine bir bisiklet koyabilirsiniz. Evdeki kişinin karnına bir yastık koyması Kafasına renkli bir peruk takması Ayaklarına giydiği paletlerle yürümesi Yukarıdaki gibi düzenlemeler yapıldıktan sonra, çocukla öğretim oturumlarında, oyun zamanlarında ve teneffüslerde, koridordan geçerken, salonda otururken…arada bir bu durumlardan birine yer verin. Dağınık deneme sunum şekli tercih edilir.

Ani bir hareketle ve çok şaşırmış bir yüz ifadesiyle, ilginç durumu parmağınızla işaret ederek, çok abartılı bir ifadeyle ve arada bir çocuğun adını da kullanarak bir yönerge sunun. “hey, ne var orada?”, “baksana” “aslı, baksana, çok tuhaf” Çocuk, işaretinizi takip ederek önce ilginç duruma, sonra size dönüp baktığında, ilginç durum üzerinde abartılı biçimde konuşarak coşkulu biçimde sözel pekiştirme yapın.

“Çocuk ağaca çıkmış, oradan pat diye düşerse?” “Bebeğin karnı şişmiş. İçinde ne var acaba? Gel bakalım.” Sözel pekiştirme sırasında, çocuğun taklit edebileceği sözcüklere de yer vermeye çalışın. Kocaman, güüüm, çok komik, aaaaaa, paaat.. Çocuk nesneden sonra tekrar size baktığında, çocuğun nesneyle etkileşmesini ya da nesneye ulaşmasını sağlayabilirsiniz.

Çocuk, işaret edilen nesneye bakmadığında, işaretinizi daha abartılı şekilde yineleyebilirsiniz. İşaret yeterli olmadığında işaret+sözel ipucu sunulabilir (aaa, şunu gördün mü?) Sözel+fiziksel ipucu (çocuğun çenesi hafifçe nesneye doğru çevirerek) İpuçları sistematik olarak geri çekilmeli, ölçütler ipuçları olmadan alınmalıdır.

Nesneye baktıktan sonra dönüp size bakmakta sorun yaşayan çocuklar için ek çalışmalar yapılabilir: Hareketli-sesli bir oyuncak çalıştırılır ve çocuğun önüne konur. Oyuncak durduğunda müdahale etmeyin. Çocuk size bakar bakmaz oyuncağı tekrar çalıştırın. Benzer etkinliği diğer araçlarla yapabilirsiniz.

Bazı çocuklar, nesneye ve öğretmene dönüp bakma davranışlarını ölçütü karşılar düzeyde yapmakla birlikte, hiçbir şaşırma yüz ifadesi göstermeyebilirler. Aşamalı yardımla şaşırma ifadesi öğretilebilir. Model ipucu Fiziksel ipucu

D) Bakış yöneltilen nesneye bakma Bu aşamada başkalarının bakışlarını izlemeyi öğretmek hedeflenir. Masanın üzerine, bir üçgenin üç köşesini oluşturacak şekilde, en az yarımşar metre aralıklarla üç nesne konur. Başınızı nesneye doğru çevirerek nesneye bakın ve eşzamanlı olarak, nesnenin adını söylemeden “bana şunu ver” gibi bir yönerge sunun. Doğru tepki, çocuğun sizin baktığınız nesneyi alıp size vermesidir. Fiziksel, model, jest ipucu Nesnelerin yerleri değiştirilebilir. En az üç farklı üçlü nesne setiyle ölçüt alındıktan sonra 2.basamağa geçilir. 2. basamakta da aynı süreç izlenir. Nesneye bakarken başınızı çevirmeksizin yalnızca bakışlarınızı kaydırın. En az 3 farklı üçlü nesne setiyle çalışmayı ve ölçüt almayı hedefleyin.

Ortak Dikkat Başlatma Amaç, çocuğun karşısındakiyle göz kontağı kurup ona bir nesne ya da etkinlik göstermesini sağlamaktır. Ortamda 3.bir kişiye gereksinim olacaktır. 3.kişi, kendi başına ortamda oturur ve bir şeyle meşgul olur (kitap okur). Denemeler böyle bir ortamda yürütülür. Her denemede çocuğu ortamdan bir nesne seçmeye yönlendirin. Daha sonra “hadi bunu anneye gösterelim” gibi bir yönergeyle ve fiziksel ipucuyla , çocuğun nesneyi 3.kişiye göstermesini sağlayın. Nesneyi gösterirken bir yandan da çocuğun “bak, bebek” gibi bir yönergeyi söylemesini isteyin. Konuşmayan çocukların 3.kişinin dikkatini çekmek için herhangi bir ses çıkarması, kişinin omzuna dokunması, elindekini kişiye doğru uzatması gibi alternatifler kullanılabilir.

3.kişinin, kendisine gösterilen nesneyle ilgili coşkulu bir tepki vermesini sağlayın. Örneğin, “ne güzel bir bebek bu, haydi oynayalım” gibi ifadeler kullanılabilir. Çocuğun bu girişimi sırasında göz kontağı kurmasını da teşvik etmek amacıyla pekiştirmeyi, çocuk nesneyi gösterirken ya da gösterdikten sonra 3.kişiyle göz kontağı kurduktan sonra yapabilirsiniz. Çocuğun doğru tepkisi, elinde bir nesne varken, kendisine “hadi bebeği anneye göster” gibi bir yönerge verildiğinde, nesneyi ipuçsuz olarak 3. kişiye götürmesidir. Bu aşamada en az altı farklı nesneyle ve en az iki farklı 3.kişiyle ölçüt almak hedeflenir.

Aynı konu üzerinde ortak dikkat sağlama Çocuğun kendisi ve en az başka bir çocukla birlikte halka şekliden oturun. Elinizde bir nesne tutun (oyuncak köpek) Elinizde tuttuğunuz nesneyle ilgili bir şey söyleyin. (köpekler havlar) Çocuklardan birine köpeği vererek onun da köpeklerle ilgili başka bir şey söylemesini sağlayın (köpekler koşmayı çok sever) Gerektiğinde model olun ya da aşamalı yardım sürecine yer verin. Öğretmen-çocuk-öğretmen-diğer çocuk olacak şekilde konuşmaları sürdürün. Bir başka çocuk bulamadığınız durumlarda, başka bir yetişkin olabilir. Sık olamamak koşuluyla aynı ifadelerin tekrarı kabul edilebilir.

Bir nesneyle ilgili konuşmalar bittiğinde, çocuklardan birinin seçtiği bir başka nesne üzerinde konuşmaya başlayabilirsiniz. İlk sözü, nesneyi seçen çocuğa verebilirsiniz. Konuşmalar sırasında canlandırmalara yer verilebilir (köpek gibi yürüme/köpek gibi mama yeme) Bu aşamada ölçüt takip etmenize gerek yoktur. Farklı zamanlarda, farklı kişilerle ve farklı konularda bu etkinliğe yer vemeye çalışın. Alternatif olarak, bitki, hayvan, bina ve insanlardan oluşan bir çiftlik seti ya da yol, tren, istasyon ve insanlardan oluşan bir demiryolu seti oluşturabilirsiniz. Siz ve çocuklar bu mizansenin çevresinde durarak sırayla söz alıp konuşabilirsiniz.