ВИДОВИ ЗБОРОВИ: ИМЕНКИ

ВИДОВИ ЗБОРОВИ Морфемите се основен градежен елемент на зборовите. Полнозначните морфеми (корени) имаат свое сопствено значење, но службените морфеми (наставки) немаат. Зборовите се најмали независни единици на јазикот кои се состојат од една или повеќе морфеми, кои имаат свое значење или служба, односно кои во реченицата може да продобијат значење или им помагаат на другите синтаксички елементи да добијат значење.

ВИДОВИ ЗБОРОВИ Зборовите се јазични единици кои се во облик на корен или, пак, се изведени според одредени правила. Тие служат за комуникација меѓу говорителите на еден ист јазик. Некои зборови во реченицата може самостојно да се користат, некои придобиваат инфлексивни или деривативни наставки, некои имаат исто значење и во реченицата и вон неа, некои, пак, вон реченицата го губат своето значење.

ВИДОВИ ЗБОРОВИ Некои зборови ги определуваат особините на другите зборови, некои изразуваат глаголско дејство, некои реферираат на некој предмет или поим, а некои зборови во реченицата се користат место некое лице, предмет или поим. Всушност, во турскиот јазик постојат два вида на зборови: именки и глаголи. Именските корени реферираат на предмети и поими. Глаголските корени, пак, изразуваат некое глаголско дејство.

ВИДОВИ ЗБОРОВИ Зборовите од именско потекло, во зависност од синтаксичките односи, може да бидат именки, придавки, заменки или прилози. Понекогаш еден збор во реченицата може да има различни функции: “yavaş” – самостојно е именка. Yavaş adam geldi. – придавка. O, yavaş çalışıyor. – прилог. За да се одреди видот на еден збор во турскиот јазик, многу е важно местото на тој збор во реченицата.

ВИДОВИ ЗБОРОВИ Видовите зборови може да се поделат на три групи: I. Полнозначни зборови; II. Службени зборови; III. Полнозначно-службени зборови.

I. ПОЛНОЗНАЧНИ ЗБОРОВИ Полнозначните зборови имаат свое сопствено и самостојно значење. Овие зборови се делат на две групи: - Полнозначни зборови од именско потекло; - Полнозначни зборови од глаголско потекло.

I.1. ПОЛНОЗНАЧНИ ЗБОРОВИ ОД ИМЕНСКИ ПОТЕКЛО Полнозначните зборови од именско потекло во турскиот јазик се делат на четири групи: A) Именки; Б) Придавки; В) Заменки; Г) Прилози. Во овој семестар ќе се обработат овие четири вида на зборови.

A) ИМЕНКИ (ADLAR, İSİMLER) Именките се зборови кои рефериаат на сите живи или неживи суштества, на сите предмети во вселената, како и на сите конкретни и апстрактни предмети и поими кои се плод на човековата имагинација. Именките во турскиот јазик во различен синтаксички контекст може да попримаат различни функции. Поради тоа, некои од именките кои се среќаваат тука, ќе се сретнат и во другите видови зборови. Именките се основни зборови на секој јазик. Затоа децата најпрвин ги учат именките.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ Според своето потекло, именките може да бидат: 1. Именки од турско потекло: alın, ana, aş, baba, boyun, göz, gün, kız, oğul, su, yüz, и др. 2. Именки од странско потекло: ajanda, cam, jandarma, muhabbet, telefon, zabıta, zor, и др. 3. Именки од мешано потекло – Овие именки содржат еден дел од странско и еден дел (најчесто наставки) од турско потекло: sinema+cı, selâm+lık, telefon+cu, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ Според својот состав именките може да бидат: 1. Прости именки – Тоа се именските корени: ayak, baş, burun, dün, el, gece, göz, gün, güzel, kulak, ot, saç, suç, и др. 2. Изведени именки – Тоа се именки добиени со деривативни наставки за номинализација: göz+lük, ye-mek, koş-u, ek-mek, и др. 3. Сложени именки – Се состојат од најмалку два именски елементи: bilgi + sayar > bilgisayar, cuma + ertesi > cumartesi, kahve + altı > kahvaltı, bay + kuş > baykuş, kırk + ayak > kırkayak, açık + göz > açıkgöz, koca + eli > Kocaeli, kaya + han > Kayahan, ağa + bey > ağabey (> abi), biçer + döver > biçerdöver, и др. 4. Стереотипизирани именки – Тоа се зборови кои со тек на време ја изгубиле својата основна функција и се користат како именки: ikiz, yediz, taşra, ondalık, bildik, ermiş, yazar, yiyecek, yemek, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ Според своите особини именките се делат на: 1. Според особините на поимот на кој реферираат: a) Конкретни именки – Тоа се имиња на сите конкретни предмети и битија кои постојат во природата и кои може да се перцепираат со сетилата: ağaç, bardak, bilgisayar, çocuk, masa, yıldız, yağmur, и др. б) Апстрактни именки – Тоа се имиња на сите апстракни предмети и битија кои не постојат во природата, кои не може да се перцепираат со сетилата и кои постојат само во човековата имагинација: hayal, hatıra, korku, melek, peri, rüya, sevinç, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ 2. Според именувањето на поимите: a) Сопствени именки – Тоа се именки кои реферираат само на еден поим, суштество или предмет. Започнуваат со голема буква. Ако се работи за група, тогаш сите зборови започнуваат со голема буква (за разлика од македонскиот јазик). - Лични имиња: Ali, Beyhan, Goran, Gökhan, Mariya, Orhan, и др. - Имиња на животни: Minnoş, Nazlı, Pamuk, Reks, Tekir, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ Имиња на народи, држави, заедници, племиња и сл.: Almanya, Fransa, Makedon, Türk, Yunan, и др. Имиња на континенти, места, планини, реки, езера, мориња, океани и сл.: Avrupa, Şar Dağı, Matka, Vardar, Adriyatik Denizi, Atlantik Okyanusu, и др. Имиња на јазици, религии, секти и сл.: Makedonca, Türkçe, Hıristiyan, Müslüman, Ortodoks, Yahudi, Katolik, Bektaşi, Sünni, и др. Имиња на институции, здруженија, училишта, факултети и сл.: Çevrecilik Derneği, Dış İşleri Bakanlığı, Filoloji Fakültesi, „Tefeyyüz“ İlkokulu, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ Имиња на бродови, авиони, возови, верски објекти, замоци, хотели и сл.: Titanik, Orient Express, Sultan Murat Camisi, „Aziz Spas“ Kilisesi, Topkapı Sarayı, Hilton Oteli, и др. Имиња на весници, списанија, енциклопедии, книги и сл.: Benim Adım Kırmızı, Köprü, Türk Dili, Utrinski Vesnik, Yeni Balkan, Wikipedia, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ б) Општи именки – Тоа се генерички именки, односно именки кои реферираат на предмети и суштества кои се од ист вид и се по број повеќе од еден. Меѓу себе тие може да бидат сосема исти или слични. Општите именки се пишуваат со мала буква: ağaç, bilgisayar, göz, masa, pencere, sandalye, и др. Внимание: Кога не некоја општа именка ќе се даде лично име, тогаш таа станува сопствена именка. На пример: Atatürk Salonu (всушност тоа е само салон).

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ 3. Дејствени именки – Тоа се, всушност, имињата на глаголите, односно на глаголските дејствија. Се добиваат со следниве наставки: a) /-mAk/: bil-mek, çal-mak, çiz-mek, düşün-mek, evlen-mek, kazan-mak, koş-mak, kullan-mak, kurtul-mak, patla-mak, sev-mek, söyle-mek, ver-mek, yap-mak, yaz-mak, ye-mek, и др. b) /-mA/: acı-ma, al-ma, çalış-ma, değerlendir-me, del-me, dinle-me, doğur-ma, döv-me, em-me, git-me, görüş-me, gülümse-me, konuş-ma, öp-me, sat-ma, sor-ma, tat-ma, tartış-ma, uzan-ma, ver-me, и др. c) /-İş/: al-ış, anla-(y)ış, ara-(y)ış, ba-kış, bekle-(y)iş, bul-uş, çık-ış, davran-ış, de-(y)iş, dön-üş, dur-uş, gel-iş, gör-üş, gülümse-(y)iş, işle-(y)iş, kalk-ış, koş-uş, oku-(y)uş, ol-uş, otur-uş, sat-ış, söyle-(y)iş, sun-uş, var-ış, ver-iş, yapıl-ış, yaratıl-ış, yürü-(y)üş, и др.

КЛАСИФИКАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ 4. Предикативи – За разлика од Индоевропските јазици, во турскиот јазик постојат две именки кои може да бидат и предикати во реченицата: “var” („има“) и “yok” („нема“). Пред нив може да дојде именски елемент и така да образуваат именски групи. Меѓутоа, во реченицата може да бидат и предикати: Yolculuğun da, bilirsin, binbir tehlikesi var. İyi değilim, cesaretim yok.

ЗА ДЕНЕС ТОЛКУ.