ZİHİNSEL ENGELLİ NEDİR? ÖĞRT. GR. DR. SERPİL ALPTEKİN

ZİHİNSEL ENGELİ TANIMLAMAK NEDEN ÖNEMLİDİR? Zihinsel engelli kavramını ve bu kavramın temel elemanlarını bilmek, hem bu bireyleri tanımak hem de gereksinimleri karşılayacak programları hazırlayarak özelliklerine uygun öğretim yapmak için çok önemlidir. Zihinsel engelli bireyleri tanımlamak için 20. Yüzyılın başlarından beri yapılmış tanımları ve tanımların odaklandığı özellikleri incelemek gerekmektedir.

Zihinsel engelliler tarh boyunca etiketlenmişler ve farklı isimlerle anılmışlardır. Bilim ve teknoloji, sosyal değişkenler sonucunda zihinsel engelli tanımı da giderek değişmiş ve değişen tanımlar hem toplumların zihinsel engellilere bakış açılarını etkilemiş hem de sağlanan hizmetlerde farklılığa yol açmıştır.

TERİMLER İdiot (toplum içerisinde yer almayan; ağır düzeyde) Embesil (hafif düzeyde) Moron (aptal) Binet Zeka tetine göre zeka yaşı 8-12 yaş aralığı Zihinsel engelli bireyleri tanımlayan bu terimler uzun zaman yaygın olarak kullanılmasına karşın, bu sözcüklerin günümüzde zaman zaman sadece argoda kullanıldığı görülmektedir.

Zihinsel engelli bireyleri tanımlayan terimler genellikle bu bireylerin olumsuz özelliklerine odaklanmış, böylece bu terimlere, olumsuz beklentilere yol açan etiketleyici bir anlam yüklenmiştir. Olumsuz beklentilerin bu bireylerin okul başarısı ve topluma uyumlarını olumsuz yönde etkileyeceği konusundaki tartışmaların da etkisi ile her zaman daha az etiketleyici terimler kullanılmaya başlanmıştır.

Yarı bağımlı ve bağımlı zihinsel engelliler (Amerika’da bir aile derneği) Eğitilebilir ve öğretilebilir( eğitimciler 1960) Hafif ve orta derecede zihinsel engelliler Zihinsel engelli (bir çok eğitimci) Zihinsel yetersiz (1991 Amerika yasa) Amerikan Zeka geriliği Birliği (adın değişmesi istenmiştir) Gelişimsel yetersizlik

Ülkemizde, 1960’lı yıllardan başlayarak farklı terimlerin kullanıldığı ve bu terimlerin kullanan kişi ve kurumlara bağlı olarak değiştiği görülmektedir. Geri zekalı (halk arasında) Öğrenme güçlüğü (MEB) Zihinsel öğrenme yetersizliği ( 573) Zihinsel Engel- özür (üniversitelerde)

Zihinsel engel ya da engel tanımları incelendiği zaman, bu olguya ilişkin algının sürekli değiştiği görülmektedir. Uzmanlar zihinsel engelini kalıtımsal olarak belirlenen ve tedavi edilemez özellikleri ile açıklayan tanımlardan bireyin zihin engelli olup olmadığına karar vermek için sadece biyolojik nedenleri değil, aynı zamanda çevresel ve sosyal faktörleri de içeren daha esnek tanımlara doğru geçiş yapmışlardır. Tanımlarda bu karmaşaya bir çok faktör etki etmektedir. Zeka Sosyal yeterlilik gibi

Zihinsel engelini tanımlayan terimler gibi tanımlarda, sosyal bilimler ile doğa bilimleri gelişmeler, ekonomi ve sosyal alanlardaki değişiklikler ile bu bireyleri daha az etiketleyici/ aşağılayan terimlerin kullanma çabası gibi faktörlere de bağlı olarak değişmiştir. Bu süreçte psikoloji, sosyoloji, antropoloji, tıp alanlarında farklı bakış açısı ve farklı terimler kullanılarak tanımlanmaya çalışılmıştır.

Tıp nedenlerle Psikoloji psikolojik bir durum Sosyologlar sosyal bir rol toplumsal normlar olarak belirtmişlerdir. En çok kabul gören tanımlar AZGYB İle Amerikan Psikologlar Derneği tanımlarıdır ve belli dönemlerde yenilenen bu tanımlar birbirleri ile benzer özellik göstermektedir. Üzerinde en çok uzlaşılan tanımlardır.

İlk tanımın MÖ 400’lerde Hipokrat tarafından yapıldığı düşünülmektedir İlk tanımın MÖ 400’lerde Hipokrat tarafından yapıldığı düşünülmektedir. İlk resmi tanım Fransız psikiyatrist (akıl hastalığı olamdığına vurgu yapan) Esquirol tarafından yapılmıştır. Buna göre: Zihinsel engelli birey idiot olarak isimlendirilmiş ve idiot olmanın bir hastalık olmadığı, zihinsel işlevlerinin, bireyin kendi yaşındaki bireyler kadar bilgi edinmesini sağlayacak kadar gelişmediği bir durum olarak açıklanmıştır.

Scheerenberger tarfından 1900’lü yıllarda zihinsel engel tanımının elemanları belirlenmiştir. Çocukluk döneminde ortaya çıkma Belirgin derecede zihinsel ve bilişsel sınırlılık il Günlük yaşamın belirtilerine uyum sağlayamama AGZYB, 1910’larda; zeka geriliğini erken yaşlarda gelişimin duraklaması, bir şekilde akranlarının hızına yetişememe ve günlük yaşamı bağımsız bir şekilde sürdürememe şeklinde tanımlamıştır.

Zeka geriliğinin tanımları 1908 ve 1937’de Tredgold ve 1941’de Doll tarafından yapılmış ve zihinsel engelin temel öğeleri belirlenmeye çalışılmıştır. Tredgold: Bireyin kendisini topluma uydurmasındaki belli derecede yetersizlik ile zihinsel gelişimin tamamlanamamış olması Doll: Zihinsel olarak normalin altında olmanın sonucunda sosyal yetersizlik, gelişimsel gerilik, olgunlaşmada gerilik, yapısal neden ve tedavi edilmeme (ortak özellik sosyal yetersizlik)

Heber’in 1959 yılında AZGYB’nin el kitabında yaptığı tanıma göre Zihinsel Engel: gelişimsel dönemlerde, uyumsal davranışlardaki yetersizlikle birlikte ortaya çıkan, zihinsel işlevlerinin ortalamanın altında olması durumudur. Bu tanımla Heber,zihinsel engeli tanımlarken, zeka testlerinden alınan puanlar ve standart sapmaların (ZY:70-85)kullanılmasını önermiştir. Zihinsel işlevlerde geri ifadesini ortalamanın bir standart sapma (normalden uzaklaşma) altında olması ile açıklamıştır. Ayrıca bunun yanı sıra uyumsal davranışlardaki yetersizliğe de yer vermiştir.

Heber uyumsal davranışlarda ölçüt belirlemenin zor olduğuna vurgu yapmış ve uyumsal davranışları genel olarak bireyin, toplumun sosyal ve kişisel beklentilerini karşılayabilmesi olarak tanımlamıştır. Gelişimsel dönem 16 yaşa kadar olan dönem olarak kabul görmüştür. Grossman (1973) zihinsel engeli gelişimsel dönemlerde uyumsal davranışlarla birlikte ortaya çıkan, genel zihinsel işlevlerin belirgin derecede normalin altında olma durumu olarak yeniden tanımlamıştır. ( bir standart sapma yerine iki standart sapma ZY: 70; gelişimsel dönem 18 yaş)

Grosmanın tanımıyla Yaygınlık: %16,5 tan %2,25 lere kadar inmiştir Grosmanın tanımıyla Yaygınlık: %16,5 tan %2,25 lere kadar inmiştir. 1977’de yapılan bir sonraki tanımda klinik kararın artırması kararı alınmıştır. Niceliksel olarak belirlemenin yanı sıra uyumsal davranışlar temel alınarak ta konulabileceği açıklanmıştır.

AZGYB’nin 1983’te yaptığı bir sonraki tanım en uzun süre kabul gören tanım olmuş ve bu tanımda gelişimsel dönemler ifadesi hamilelikten 18 yaşa kadar genişletilerek doğum öncesi faktörlerin zihin engelinin oluşmasına yol açabileceği kabul edilmiştir. Bu tanım genel olarak yapılan son iki tanımla aynıdır. (Zeka Nın Titiz Değerlendirlimesi Ve Zeka Testlerinin Önemi Vurgulanmış)

AZGYB’nin 1992 tanımı en fazla değişikliğin olduğu tanımdır AZGYB’nin 1992 tanımı en fazla değişikliğin olduğu tanımdır. Bu tanıma göre zihinsel yetersizlik, bireyin var olan işlevlerindeki belirgin geriliktir. Zihinsel işlevlerde belirgin derecede gerilik ve bununla birlikte ortaya çıkan iletişim, öz bakım, ev yaşamı, sosyal beceriler, toplumsal servislerden yararlanma, kendini yönetme, sağlık ve güvenlik, işlevsel akademik beceriler, boş zamanlarını kullanma ve iş becerileri olarak sıralanan 10 uyumsal davranıştan en az iki ya da daha fazlasında yetersizlik durumudur ve bu yetersizlikler 18 yaştan önce ortaya çıkar. (ZB:70-75)

Bu tanımdaki en büyük değişiklik uyumsal davranışların tanımının yapılmasıdır. Bu tanım zihinsel engelliler için yeni bir sınıflama getirmiştir. (zeka bölümü yerine gereksinime dayalı bir sınıflama) Bu tanımla destek kavramı gündeme gelmiştir. (bireyin gelişimi, eğitimi, ilgileri, ve kişisel iyi olma halinin artmasını amaçlayan kaynaklar ve stratejiler)

1992 tanımında zihinsel engel tanısı koyma üç aşamalı olarak gerçekleştirilmesi gerektiği açıklanmıştır. Bireyin zihinsel engelli olma ölçütlerini ( zeka bölümü, uyumsal davranışlar ve 18 yaş)karşılayıp karşılamadığının belirlenmesi Zihinsel işlevleri, psikolojik ve duygusal özellikleri, sağlık ve fiziksel durumu ile içinde yaşadığı çevre boyutlarında yeterlilik ve yetersizliğin belirlenmesi Bireyin bu dört boyuttaki gereksinimlerinin profilinin çıkarlılması

Tanım kullanılırken temel alınan varsayımlar Kültür ve dil farklılıkları Aynı yaş grubu Uyumsal yetersilikler diğer uyumsal becerilerdeki yeterlilikler ya da kişisel yeterliliklerle birlikte ortaya çıkar. Her birey verilen destek tür ve zaman açısından farklılık gösterebilir.

Son Tanım 2002 tanımı ile 1992 tanımı arasında aynıdır ancak son tanımda uyumsal davranışlar daha farklı şekilde ele alınmıştır. Bu tanıma göre zihinsel engeli, zihinsel işlevler ve kavramsal, sosyal ve pratik uyumsal davranışların her ikisinde de belirgin derecede sınırlılıkla ortaya çıkan bir yetersizliktir. Bu yetersizlik 18 yaştan önce ortaya çıkar. 2002 tanımında uyumsal davranışlar yapılan analizler sonucunda dört grupta toplanmıştır.

Uyumsal Davranışların Değerlendirme Ölçütleri Zihinsel yetenekler Kalıtım, etkileşim ve sosyal roller Sağlık Bağlam Böylece uyumsal davranışlar için ilk kez özel ölçütler belirlenmiştir.

Değerlendirme Ölçütü Tanımda bireyin kavramsal, sosyal ve pratik uyumsal davranışların herhangi birinden elde edilen ortalama puanın ya da kavramsal, sosyal ve patik uyumsal becerileri ölçen standart testlerden elde edilen toplam puanın ortalamasında iki standart sapma altında olm 2002 tanımının varsayımları 1992 tanımı ile aynıdır. Son tanıma ek olarak gereksinimlere uygun destek sistemlerinin belirlenmesi vurgulanmıştır asıdır.

Sonuç Tanımlardaki değişikliklere bağlı olarak zihinsel engeli tanısı değişmiş ve yaygınlık oranı düşmüştür. Bunun nedeni Öğrenme güçlüğü Erken eğitim programları Zeka testlerinin kullanımı

Alternatif Tanımlar Amerikan Psikiyatri Birliği: Gelişim dönemlerinde ortaya çıkan, zihnin yetersiz gelişim durumudur. Amerikan Psikoloji Birliği: genel zihinsel işlevlerde belirgin derecede gerilik, zihinsel işlevlerde sınırlılık ve uyumsal sınırlılıklatın 22 yaştan önce ortaya çıkması durumudur. Sosyolog J.Mercer: Birey içinde yaşadığı sosyal sistem tarafından zihin engelli olarak tanımlanıyorsa, zihinsel engellidir.

Davranışçı Yaklaşım: (psikolojik öğeleri reddetmiştir Davranışçı Yaklaşım: (psikolojik öğeleri reddetmiştir.) Yetersiz uygun olmayan pekiştireçlerin sunulması ve öğrenmek için uygun fırsatların olmaması sonucunda ortaya çıkan ir durumdur. Dever: Bireyi toplumdaki bireylerin çoğunluğunun rastlantısal öğrenme yoluyla öğrendikleri becerileri öğrenmek için özel öğretime gereksinimi olan birey olarak tanımlamış ve bu tanımla sunulacak hizmetlere bir yol göstermiştir. BU TANIMLARI BİLMEK NE İŞE YARAR?

Türkiye’de Tanımlar Çağlar (1979): Zihinsel gelişimlerinde meydana gelen yavaşlama, duraklama, veya gerileme nedeniyle davranış ve uyum yönünden yaşıtlarına göre sürekli gerilik gösteren bireylere geri zekalı denir. Özel eğitime muhtaç çocuklar hakkında yönetmelik (1975): Aynı tanıma normal eğitim hizmetlerinden yararlanamayan ifadesi eklenmiştir. AZGYB tanımı 1989 dan itibaren ders kitapları ve tezlerde kullanılmaya başlanmış. Eğitilebilir Çocuklar İlkokul Programında (1990): Doğumdan önce, doğum esnasında ve sonraki gelişim sürecinde oluşan çeşitli nedenlerle zihin, sosyal olgunluk,psiko devinsel gelişim ve fonksiyonlarında sürekli yavaşlama, duraklama ve gerileme sonucu olarak yaşıtlarına göre ¼ ve daha yüksek oranda gerilik ve yetersizliği nedeniyle normal eğitim programından yararlanamıyanlara geri zekalı denir.

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği (2000): Zihinsel öğrenme yetersizliği terimi kullanarak zihinsel gelişim yetersizliğinden dolayı, bireyin eğtim performansının ve sosyal uyumun olumsuz yönde hafif, orta ve ağır düzeyde etkilenmesi durumu olarak tanımlamıştır. 2004 ve 2006 yılında son çıkan yönetmeliklerde ise AZGYB tanımı dikkate alınarak zihinsel engel tanımları ele alınmıştır.