İKTİSAT - I Doç.Dr. Şenkan ALDEMİR Erdal ÜNSAL «İktisada Giriş» Imaj Yay., 2010 Zeynel DİNLER «İktisada Giriş» Ekin Yay., 2011

Ekonomi Bilimi ve Kıtlık Kanunu İhtiyaçlar ve kaynaklar (üretim faktörleri) arasındaki dengesizlik Ekonomik mallar ve serbest mallar ayrımı Tercih/seçim yapma zorunluluğu Alternatif Maliyet (Fırsat Maliyeti) kavramı

Tüketim Kararlarında Alternatif Maliyet * Kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçların karşılanması noktasında karar alırken, yaptığımız seçimlerin alternatif maliyeti, seçiminden vazgeçtiğimiz en iyi alternatiftir. * Tüketicinin satın almaya karar verdiği bir mal veya hizmetin alternatif maliyeti, (satın alabileceği halde) satın almaktan vazgeçtiği mal veya hizmetlerdir. Çünkü, satın alma kararı verilirken yapılan her tercih, diğer alternatiflerden vazgeçilmesi karşılığında elde edilmektedir.

Üretim Kararlarında Alternatif Maliyet Ekonomide teknoloji düzeyi sabit, Mevcut üretim faktörlerinin miktar ve verimliliği sabit, Ekonomide sadece iki malın üretilmesi ve tam istihdam (çalışma) koşullarının geçerli olduğu varsayımları altında; mallardan birinin üretim miktarında gerçekleştirilecek artış, ancak diğer malın üretiminde yapılacak azalma sayesinde mümkün olacaktır.

Üretim İmkanları/Dönüşüm/ Transformasyon Eğrisi BİLGİSYAR 2000 1500 500 SİLAH 500 600 700

Marjinal Dönüşüm Oranı Marjinal Dönüşüm Oranı (MRT), aynı zamanda, üretim imkanları eğrisinin eğimine eşittir. Üretim imkanları eğrisi bir doğru şeklinde ise, doğrunun her noktasında eğim sabit olacağından, MRT değeri de eğri boyunca değişim göstermez, sabittir.

Üretim faktörleri Emek (işgücü) Doğal Kaynaklar (toprak) Sermaye Girişimci (müteşebbis)

Mal ve hizmetler Serbest mal – ekonomik mal ayrımı Nihai mal - ara mal ayrımı Dayanıklı – dayanıksız mal ayrımı İkame mal – tamamlayıcı mal ayrımı

TALEP KANUNU Bir maldan talep edilen miktar (Q), ceteris paribus, malın fiyat düzeyi (P) ile ters yönlü değişir. Qd = f (P) c.p. Bireysel talep eğrisi ve piyasa talep eğrisi Talebi etkileyen fiyat-dışı faktörler: Tüketicilerin nominal gelir düzeyi Zevk ve tercihler Beklentiler Diğer malların fiyatları

Piyasa Talep Fonksiyonunun Matematiksel İfadesi Qd = a – b.P “a” parametresi sabit bir sayı olup, P= 0 iken talep edilen mal miktarını gösterir ve piyasa talep eğrisinin yatay ekseni kestiği noktayı tanımlar. “b” parametresi ise fonksiyonun türevi (ΔQd/ΔP) olup, piyasa talep eğrisinin eğiminin (ΔP/ΔQd) tersine eşittir. Aşağıdaki örnekte, talep fonksiyonunun türev değeri -2 olup, fonksiyonun eğimi -0,5 tir.

Piyasa Talep Fonksiyonunun Matematiksel İfadesi Qd = 10 – 2P 1.5 1 0.5 1 2 3 10 Q P

Talep Miktarının Değişmesi Ceteris Paribus, malın fiyatı (P) değiştiğinde, aynı talep eğrisi zerinde bir noktadan bir diğer noktaya hareket edilir ve bu durum “talep edilen miktarın değişimi” olarak isimlendirilir.

Talebin Değişmesi Talebi etkileyen fiyat dışı faktörler değiştiğinde ise talep eğrisi tümüyle yer değiştirir ve bu durum “talebin değişmesi (talep değişimi)” olarak isimlendirilir. Fiyat dışı faktörlerin talep üzerindeki etkisi olumlu: pozitif (olumsuz: negatif) ise talep eğrisi tümüyle sağa (sola) doğru yer değiştirir. Piyasa Talep Fonksiyonunda yer alan “a” parametresinin değerinde ise artış (azalma) ortaya çıkar.

ARZ KANUNU Bir maldan arz edilen miktar (Qs), ceteris paribus, malın fiyat düzeyi (P) ile aynı yönde değişir. Qs = f (P) c.p. Bireysel Arz Eğrisi ve Piyasa Arz Eğrisi Arzı etkileyen fiyat-dışı faktörler: Diğer malların fiyatları Üretim Faktörlerinin fiyatları Teknolojik gelişmeler Vergiler ve sübvansiyonlar Fiyat bekleyişleri

Piyasa Arz Fonksiyonunun Matematiksel İfadesi Qs = a + b.P “a” parametresi sabit bir sayıdır ve ilgili malın fiyat düzeyi sıfır iken arz edilmek istenen mal miktarını gösterir. “b” parametresi ise fonksiyonun türevi (ΔQd/ΔP) olup, piyasa arz eğrisinin eğiminin (ΔP/ΔQd) tersine eşittir.

Piyasa Arz Fonksiyonunun Matematiksel İfadesi Qs = 4 + P Qs = - 4 + P Qs1= 0 iken 4+P= 0 ve P= - 4 P= 0 iken Qs1= 4 Qs2= 0 iken -4+P= 0 ve P= 4 P= 0 iken Qs2= - 4 P S2 4 -4 0 Q P S1 0 4 Q -4

Arz Miktarının ve Arzın Değişmesi Ceteris Paribus, malın fiyatı (P) değiştiğinde, aynı arz eğrisi zerinde bir noktadan bir diğer noktaya hareket edilir ve bu durum “arz edilen miktarın değişimi” olarak isimlendirilir. Arzı etkileyen fiyat dışı faktörler değiştiğinde ise arz eğrisi tümüyle yer değiştirir ve bu durum “arzın değişmesi (arz değişimi)” olarak isimlendirilir. Fiyat dışı faktörlerin arz üzerindeki etkisi olumlu: pozitif (olumsuz: negatif) ise arz eğrisi tümüyle sağa (sola) doğru yer değiştirir. Piyasa Arz Fonksiyonunda yer alan “a” parametresinin değerinde ise artış (azalma) ortaya çıkar.

PİYASA DENGESİ Piyasa Kavramı Denge Piyasa Fiyatı (P*) ve Denge Miktar Düzeyi (Q*) Dengeye Yönelme Mekanizması ve Kararlı Denge Kavramı Piyasa Dengesinin Değişmesi

Piyasa Dengesi Piyasa dengesi E noktasında sağlanmıştır. E noktası, kararlı bir dengeyi ifade eder. Denge fiyat ve miktar düzeyi, P* ve Q* olarak gerçekleşmiştir. P S E P* D Q Q*

Piyasa Dengesi Qd = Qs 10-2P = 4 + P 10-4 = 2P + P P*= 2

Piyasa Dengesi Denge fiyat ve miktar düzeyi, P*=2 ve Q*=6 olarak gerçekleşmiştir. P S P=5 E1 E2 E E3 E4 P*=2 P=1 D 0 5 Q*=6 8 9 Q

Piyasa Dengesi P = 5 birim iken arz miktarı? Qs = 4+5= 9 P = 5 birim iken talep miktarı? Qd = 10-2.(5)= 0 Aynı fiyattan (P= 5) arz fazlası (9-0= 9) 9 birimdir. P = 1 birim iken arz miktarı? Qs = 4+1= 5 P = 1 birim iken talep miktarı? Qd = 10-2.(1)= 8 Aynı fiyattan (P= 1) talep fazlası (8-5= 3) 3 birimdir.

Piyasa Dengesinin Değişmesi Talep artışı durumunda, denge fiyat ve miktar düzeyi yükselir. S P*2 E2 E1 P*1 D2 D1 Q*1 Q*2

Piyasa Dengesinin Değişmesi Talep azaldığında, denge fiyat ve miktar düzeyi azalır. S P*1 E1 P*2 E2 D1 D2 Q*2 Q*1

Piyasa Dengesinin Değişmesi Arz artış gösterdiğinde, denge fiyat düzeyi azalır ve denge miktarı artar. S1 S2 E1 P*1 E2 P*2 D Q*1 Q*2

Piyasa Dengesinin Değişmesi Arz azaldığında, denge fiyat düzeyi artar ve denge miktarı azalır. S2 S1 E2 P*2 E1 P*1 D Q*2 Q*1

Piyasa Dengesinin Değişmesi Arz ve talep eğrilerinin aynı anda yer değiştirmesi durumunda, konumundaki değişim görece büyük (önemli) gerçekleşen fonksiyonun etkisi, belirleyici olur. Örneğin, talepte gerçekleşen artışın büyüklüğü arzdaki artıştan fazla ise denge piyasa fiyatı yükselecektir. Arz ve talep eğrilerinin konumlarındaki eş-anlı değişimler, aynı oranda ve ters yönlü ise, denge fiyat düzeyi değişmez.

TÜKETİCİ RANTI/FAZLASI/ARTIĞI Her ilave mal biriminin tüketiminde, talep fiyatı (tüketicinin ödemeye razı olduğu en yüksek/maksimum fiyat) ile denge piyasa fiyatı (P*) arasındaki farktır. İkinci (üçüncü) birim X malı tüketimi için talep fiyatı 9 (8) birim iken, tüketicinin İkinci (üçüncü) birim X malını satın alırken fiilen yaptığı ödeme 5 birimdir. İkinci (üçüncü) birimden elde edilen tüketici rantı 9-5: 4 (8-5: 3) birimdir. P 10 9 8 P*=5 Dx Q 2 3

TÜKETİCİ RANTI/FAZLASI/ARTIĞI Toplam tüketici rantı ise piyasa talep doğrusu ile fiyat doğrusu arasında kalan dik üçgenin alanına (taban x yükseklik/2) eşittir. Toplam Tüketici Rantı: 6.5/2 = 15 P 10 P*=5 Dx Q 6

ÜRETİCİ RANTI/FAZLASI/ARTIĞI Her bir ilave malın satışında, denge piyasa fiyatı (P*) ile arz fiyatı (üreticinin söz konusu mal birimini üretip- satmaya razı olduğu en düşük/minimum fiyat) arasındaki pozitif farktır. Üçüncü birim X malının üretiminde geçerli olan arz fiyatı 6 birim, denge fiyatı 10 birim iken, (üçüncü birim X malından) elde edilen üretici rantı (10-6) 4 birimdir. P Sx P*= 10 6 4 Q 3

ÜRETİCİ RANTI/FAZLASI/ARTIĞI Toplam üretici rantı ise piyasa arz doğrusu ile fiyat doğrusu arasında kalan dik üçgenin alanına (6.10/2= 30) eşittir. P Sx P*= 10 4 Q 10

Üretici ve Tüketici Rantında Değişimler Arz Fonksiyonu Talep Fonksiyonu Qs= 4+P Qd= 10-2P P P 5 P*=2 Qs= 4+P P*=2 -4 4 Q*= 6 Q Q*= 6 Q

Üretici ve Tüketici Rantında Değişimler Üretici Rantı Tüketici Rantı Qs= 4+P Qs= 0 iken P=? 4+P= 0 P= - 4 (ilgili arz fonksiyonuna göre üreticilerin satış yapmaya razı oldukları en düşük fiyat düzeyi - 4’tür.) P*= 2 ve Q*= 6 olduğundan, toplam üretici rantı [2-(-4)].6/2= 6.6/2= 36/2= 18 birim Qd= 10-2P Qd= 0 iken P=? 10-2P= 0 10= 2P ve P= 5 (ilgili talep fonksiyonuna göre tüketicilerin ödemeye razı oldukları en yüksek fiyat düzeyi 5’tir.) P*= 2 ve Q*= 6 olduğundan, toplam tüketici rantı (5-2).6/2= 3.6/2= 18/2= 9 birim

Üretici ve Tüketici Rantında Değişimler P*=3 iken Üretici Rantı P*=1 iken Tüketici Rantı Qs= 4+P Qs= 0 iken P=? 4+P= 0 P= - 4 (ilgili arz fonksiyonuna göre üreticilerin satış yapmaya razı oldukları en düşük fiyat düzeyi - 4’tür.) P*= 3 ve Q*= 7 olduğundan, toplam üretici rantı [3-(-4)].7/2= 7.7/2= 49/2= 24,5 birime yükselir. Qd= 10-2P Qd= 0 iken P=? 10-2P= 0 10= 2P ve P= 5 (ilgili talep fonksiyonuna göre tüketicilerin ödemeye razı oldukları en yüksek fiyat düzeyi 5’tir.) P*= 1 ve Q*= 8 olduğundan, toplam tüketici rantı (5-1).8/2= 4.8/2= 32/2= 16 birime yükselir.

PİYASAYA YÖNELİK MÜDAHALELER Tavan Fiyat Politikası ve Karaborsa Fiyatı Taban Fiyat Politikası Vergilendirme

Tavan Fiyat Politikası Tavan fiyat politikasının yarattığı talep fazlası (Q1-Q2) ortadan kaldırılamadığı sürece, karaborsa fiyatının piyasaya hakim olma riski devam eder. S P.karaborsa E P* P.tavan D Q1 Q2 Q*

Taban Fiyat Politikası Taban fiyat politikasının yarattığı arz fazlası (Q1-Q2) ortadan kaldırılamadığı sürece, tespit edilen taban fiyatın piyasada geçerli olması beklenemez. S P.taban E P* D Q1 Q2 Q*

TALEP ESNEKLİKLERİ Talebin Fiyat Esnekliği Qdx = f (PX) c.p. ed = (ΔQ/ΔP) . (P1/Q1) ed = Talep miktarındaki % değişim / Fiyattaki % değişim Talebin Gelir Esnekliği Qdx = f (m) c.p. em = (ΔQ/Δm) . (m1/Q1) em = Talep miktarındaki % değişim / Gelirdeki % değişim Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği Qdx = f (PY) c.p. ec = (ΔQ/ΔPy) . (Py1/Q1) ec=X malı talep miktarındaki % değişim/Y malı fiyatındaki % değişim

TALEP ESNEKLİKLERİ Talebin Fiyat Esnekliği Talep Kanununa Aykırılık Taşımayan mallar (-) Talep Kanunundan İstisnalar (Giffen Mallar) (+) Talebin Gelir Esnekliği Normal (üstün) mal (+) [e >1 ise lüks mal ve e <1 ise zorunlu mal] Düşük (aşağı) mal (-) Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği İkame mallar (+) Tamamlayıcı mallar (-)

Talebin Fiyat Esnekliği Yay Esnekliği Hesaplama ed= (ΔQ/ΔP) . (P1/Q1) Orta Nokta Yay Esnekliği Hesaplama ed = (ΔQ/ΔP) . (P1+P2/Q1+Q2) Nokta Esneklik Hesaplama ed = (dQ/dP) . (P/Q) Geometrik Hesaplama

Talebin Fiyat Esnekliği ed= AC / AB P B x A Q C

Talebin Fiyat Esnekliği ed= Q1C / 0Q1 P B x P1 A Q Q1 C

Talebin Fiyat Esnekliği Negatif eğimli doğrusal bir talep eğrisi üzerindeki her noktada –eğim sabit olsa da- esneklik katsayısı değişir. Esneklik katsayısı doğrunun orta (A) noktasında 1 (bir), doğrunun dikey ekseni kestiği (B) noktada sonsuz (∞) ve yatay ekseni kestiği (C) noktada ise sıfır (0) değerine eşit olup; AB aralığında 1’den büyük ve AC mesafesinde 1’den küçüktür. P B x A Q C

Esnekliklere İlişkin Geometrik Yorum e= Ortalama Değer/Marjinal Değer Marjinal Değer: Fonksiyon üzerindeki belirli bir noktanın eğimidir (belirli bir noktanın yatay eksenle yaptığı açının tg’dır): ΔP/ΔQ Ortalama Değer: Fonksiyon üzerindeki belirli bir noktayı, orijin ile birleştiren doğrunun eğimidir: 0P1/0Q1 P Dx P1 x 0 Q1 Q

Talebin Fiyat Esnekliği Esneklik Katsayısının Yorumu Fiyattaki % 1’lik değişim, talep miktarında % ……. ters yönlü değişim yaratmaktadır. Eğim ve Esneklik Kavramları Doğrusal ve negatif eğimli bir talep eğrisi üzerinde eğim sabittir, ancak esneklik katsayısı her noktada değişiklik gösterir. Talep Esnekliği Katsayısı Değişmeyen Özel Talep Eğrileri: Sıfır Esnek (tam inelastik) Talep Sonsuz Esnek (tam esnek) Talep Birim Esnek Talep (İkizkenar/Rectangular Hiperbol)

Talebin Fiyat Esnekliği Sıfır Esnek (tam inelastik) Talep (Dx) Sonsuz Esnek (tam esnek) Talep (Dy) Birim Esnek Talep (İkizkenar/Rectangular Hiperbol) (Dz) P P P Dx Dz Dy P1 ΔP=0 ΔQ=0 Q Q Q Q1

Talebin Fiyat Esnekliği Talebin Fiyat Esnekliğini Etkileyen Faktörler Ürün için yapılan harcamanın tüketici bütçesindeki payı Malın ikame olanakları Lüks mal ve zorunlu mal ayrımı Zaman

Talebin Fiyat Esnekliği ve Toplam Gelir/Hasılat Ed = 1 talep miktarındaki %değişim = fiyattaki % değişim Fiyat değişimleri, toplam gelirde değişiklik yaratmaz. Ed > 1 talep miktarındaki %değişim > fiyattaki % değişim Fiyat düşüşleri, toplam geliri arttırır. Fiyat yükselişleri, toplam geliri azaltır. Ed < 1 talep miktarındaki %değişim < fiyattaki % değişim Fiyat düşüşleri, toplam geliri azaltır. Fiyat yükselişleri, toplam geliri arttırır.

Talebin Fiyat Esnekliği ve Toplam Gelir/Hasılat Ed = 1 Fiyat değişimleri, toplam gelirde değişiklik yaratmaz. Ed > 1 Fiyat düşüşleri, toplam geliri arttırır. Fiyat yükselişleri, toplam geliri azaltır. Ed < 1 Fiyat düşüşleri, toplam geliri azaltır. Fiyat yükselişleri, toplam geliri arttırır.

ep = Arz miktarındaki % değişim / Fiyattaki % değişim ARZ ESNEKLİĞİ QSx = f (PX) c.p. ep = Arz miktarındaki % değişim / Fiyattaki % değişim es = (ΔQ/ΔP) . (P1/Q1) es = (ΔQ/ΔP) . (P1+P2/Q1+Q2) es = (dQ/dP) . (P/Q)

Nokta Talep ve Arz Esnekliği Hesaplama Qd= 10-2P Qs= 4+P İlgili talep fonksiyonu için P= 2 iken talep esnekliği? Qd= 10-2(2)= 6 e= (dQ/dP). (P/Q) e= (-2). (2/6) = - 2/3 İlgili arz fonksiyonu için P= 2 iken arz esnekliği? Qs= 4+2= 6 e= (dQ/dP). (P/Q) e= (1). (2/6) = 1/3

ARZ ESNEKLİĞİ Esneklik Katsayısının Yorumu Eğim ve Esneklik Kavramları Fiyattaki % 1’lik değişim, arz miktarında % ……. (doğru yönlü) değişim yaratmaktadır. Eğim ve Esneklik Kavramları Doğrusal ve pozitif eğimli bir talep eğrisi üzerinde eğim sabittir, ancak esneklik katsayısı her noktada değişiklik gösterir. Arz Esnekliği Katsayısı Değişmeyen Özel Arz Eğrileri: Sıfır Esnek (tam inelastik) Arz Sonsuz Esnek (tam esnek) Arz Birim Esnek Arz

ARZ ESNEKLİĞİ Arz Esnekliği Katsayısı Değişmeyen Özel Talep Eğrileri: Sıfır Esnek (tam inelastik) Arz (Sx) Sonsuz Esnek (tam esnek) Arz (Sy) Birim Esnek Arz (Sz) P P P Sz Sx Sy P1 ΔP=0 ΔQ=0 Q Q Q Q1

ARZ ESNEKLİĞİ Arz Esnekliğini etkileyen Faktörler Üretim sürecinin esnekliği Stoklama olanak ve maliyeti Zaman Çok Kısa Dönem (Pazar/Piyasa Dönemi) Kısa Dönem Uzun Dönem

Üretimde Dönemler Çok Kısa Dönem (Pazar/Piyasa Dönemi): Üretim miktarı sabit olup, stok ile sınırlıdır. Bu sebeple arz esnekliği sıfırdır. e= 0 Kısa Dönem: Üretim miktarı değişebilir, ancak üretim kapasitesi sabittir. Arz esnekliği 1’den küçük bir değer alır. Uzun Dönem: : Üretim miktarı ve üretim kapasitesi değişebilir. Arz esnekliğinin değeri 1’den büyüktür. P Sx Q

Üretimde Dönemler e < 1 e > 1 Kısa dönem Uzun dönem P P Sy Sz Q

Talebin Fiyat Esnekliği ve Verginin Yansıması Dolaylı ve dolaysız vergilendirme Spesifik ve advalorem vergi ayrımı Verginin tümüyle üreticiye yansıması (ed= ∞) Verginin tümüyle tüketiciye yansıması (ed= 0) Verginin kısmen üreticiye ve kısmen tüketiciye yansıması X malının fiyatı 30 birim iken uygulanan 3 birimlik spesifik vergi, ed= ∞ iken, tamamen üretici tarafından karşılanır ve malın fiyatı değişmez. ed= 0 iken, tamamen tüketiciler tarafından karşılanır ve malın fiyatı 33 birime ulaşır. ed >1 iken, verginin görece büyük bölümü, üreticiler tarafından karşılanır. ed <1 iken, verginin görece büyük bölümü, tüketiciler tarafından karşılanır.

Talebin Fiyat Esnekliği ve Verginin Yansıması Tümüyle Tüketiciye Yansıma Tümüyle Üreticiye Yansıma Dx P P Sx1 Sx0 Sx1 B B 33 Sx0 30 A Dx A 30 27 Q Q

Talebin Fiyat Esnekliği ve Verginin Yansıması Kısmen üreticiye ve kısmen tüketiciye yansıma Kısmen üreticiye ve kısmen tüketiciye yansıma Arz esnekliği > Talep esnekliği Talep esnekliği > Arz esnekliği P P Sx1 Dx Sx1 Sx0 B Sx0 32 30 B 31 30 A 29 A 28 Dx Q Q

Talebin Gelir Esnekliği ve Engel Eğrileri Düşük Mal Normal (Üstün) Mal em > 0 em < 0 Q Q m m

Talebin Gelir Esnekliği ve Engel Eğrileri Zorunlu Mal Lüks Mal em > 1 em < 1 Q Q m m

Talebin Gelir Esnekliği ve Engel Eğrileri em = 0 em = 1 Talep miktarı (Q), gelir düzeyi (m) ile aynı yönde ve aynı oranda değişir (normal/üstün mal). Talep miktarı (Q), gelir (m) değişimlerine duyarlı değildir. Q Q m m

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği Tamamlayıcı mal (y malı) fiyat artışı Tamamlayıcı mal (x malı) talep düşüşü P P Dx2 Dx1 B A Dy Q Q

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği İkame/rakip mal (y malı) fiyat artışı İkame/rakip mal (x malı) talep artışı P P Dx1 Dx2 B A Dy Q Q

FAYDA TEORİSİ Fayda Kavramı Mal ve hizmetlerin, ihtiyaçları karşılama özelliğidir. Sübjektif (öznel) bir yapıya sahiptir. Kardinal Fayda Teorisi (Kardinal Tüketici Dengesi) Fayda ölçülebilir. Bir malın faydası, birlikte tüketildiği tamamlayıcı malların veya ikamesi olan diğer malların faydalarından bağımsızdır. Ordinal Fayda Teorisi (Ordinal Tüketici Dengesi) Fayda ölçülemez. Mallar, sağladıkları fayda derecesine göre sıralanabilir. Bir malın faydası, birlikte tüketildiği tamamlayıcı malların veya ikamesi olan diğer malların faydalarından ayrı (bağımsız) düşünülemez.

KARDİNAL FAYDA TEORİSİ Modelin Varsayımları: Fayda “util” adı verilen ölçü birimleri ile ifade edilmektedir. Tüketici, belirli bir dönemde, tek mal (X malı) tüketmektedir. X malı, sonsuz bölünebilirlik varsayımı altında, çok küçük birimlere bölünebilir. Tüketici, herhangi bir kısıt altında bulunmaksızın, fayda maksimizasyonunu amaçlamaktadır.

Kardinal Fayda Teorisi Marjinal Fayda: Tüketicinin, belirli bir dönemde tükettiği her ilave birim maldan (son mal biriminden) elde ettiği faydadır. Toplam Fayda: Tüketicinin, belirli bir dönemde tükettiği tüm mal birimlerinden elde ettiği faydadır. Toplam fayda (U), tüketilen mal birimlerinin fonksiyonudur: U= f (Q) Toplam faydaya yön veren, marjinal faydadır: MU (+) iken TU artmaktadır. MU = 0 (sıfır) iken TU maksimumdur. MU (-) iken TU azalmaktadır.

KARDİNAL FAYDA TEORİSİ Miktar Toplam fayda (TU) Marjinal fayda (MU) 1 20 2 35 15 3 43 8 4 48 5 6 45 -3

Kardinal Fayda Teorisi Toplam Fayda Marjinal Fayda MU TU 48 TU Q 5 5 Q MU

Kardinal Fayda Teorisi Azalan Marjinal Fayda (Gossen) Kanunu: Tüketicinin, belirli bir dönemde diğer mallardan tükettiği miktarlar sabitken, sadece belirli bir malın (X malı) tüketim miktarını arttırması halinde, her ilave birim X malı, giderek daha düşük düzeylerde marjinal fayda sağlar. Tüketim sürecinde, marjinal fayda azalarak sıfır (0) değerine ulaşır, bu noktadan sonra tüketime devam edildiğinde ise negatif (-) değerler alır. Marjinal faydanın sıfır olduğu tüketim düzeyinde, toplam fayda en yüksektir (maksimumdur). Marjinal fayda negatif değerler aldığında ise toplam fayda mutlak olarak azalır.

KARDİNAL TÜKETİCİ DENGESİ YAKLAŞIMI Modelin Varsayımları: Fayda ölçülebilir. Tüketici, belirli bir dönemde ve gelir kısıtı altında, birden fazla mal tüketmektedir. Tüketici, gelirinin tümünü harcamaktadır. Tüketicinin geliri ve mal fiyatları sabittir. Tüketici, fayda maksimizasyonunu amaçlamaktadır.

Kardinal Tüketici Dengesi Belirli bir mal (X malı) için yapılan harcamanın marjinal faydası : MUX / PX Çok sayıda mal ve hizmet karşısında bulunan tüketici, bu mallardan satın alacağı miktarları belirlerken, malların sadece “marjinal faydalarını” değil, aynı zamanda “fiyatlarını” da dikkate almak durumundadır. Bu yüzden, her bir mal için yapacağı harcamanın marjinal faydalarını birbirine eşitlemeyi amaçlar: MUX / PX = MUY / PY = MUZ / PZ = …….. MUn / Pn

Kardinal Tüketici Dengesi Miktar MUx MUy MUz MUx/Px MUy/Py MUz/Pz 1 40 60 40/10= 4 40/20= 2 60/30= 2 2 30 20 30/10= 3 20/20= 1 30/30= 1 3 10 15 20/10= 2 10/20= 0,5 15/30= 0,5 4 7 10/10= 1 7/20= 0,3 10/30= 0,3

MUX / PX = MUY / PY = MUZ / PZ = …….. MUn / Pn Eş Marjinal İlkesi Tüketici, belirli bir dönemde (80 birim olarak varsayılan) gelirinin tamamını harcadığı varsayımı altında, her bir mal için harcadığı son liralardan elde ettiği faydaları -2 birim olacak şekilde- birbirine eşitleyerek dengeye ulaşır: MUX / PX = MUY / PY = MUZ / PZ = …….. MUn / Pn m= 80 Px = 10 Py= 20 Pz =30 MUX / PX = MUY / PY = MUZ / PZ = 2 3 birim X + 1 birim Y + 1 birim Z malı satın alınır.

Gelir ve İkame Etkileri Gelir Etkisi: Tüketici, x malının fiyatı düştüğünde reel gelirinde ortaya çıkan artış sayesinde, sadece ucuzlayan x malının değil; aynı zamanda fiyatı değişmeyen y malının da tüketimini arttırır. İkame Etkisi: Tüketici, x malının fiyatı düştüğünde, (sadece) ucuzlayan x malının tüketimini arttırır. Qdx = f (Px) c.p. Talep Kanunu ile ifadesini bulan ilişkide, her iki etkinin de varlığı söz konusudur.

Gelir ve İkame Etkileri (+) Eğimli Engel Eğrisi (-) Eğimli Engel Eğrisi Normal (üstün) mal (-) gelir etkisi Düşük (aşağı) mal (+) gelir etkisi

Gelir ve İkame Etkileri (-) Eğimli Talep Eğrisi (+) Eğimli Talep Eğrisi Talep Kanununa Aykırılık Taşımayan mallar Normal Mallar ve Düşük Mallar için (-) ikame etkisi Normal Mallar için (-) ve Düşük Mallar için (+) gelir etkisi (-) ikame etkisi > (-) ya da (+) gelir etkisi Talep Kanunundan İstisnalar (Giffen Mallar) Düşük Mallar için (-) ikame etkisi Düşük Mallar için (+) gelir etkisi (+) gelir etkisi > (-) ikame etkisi

Gelir ve İkame Etkileri (-) Eğimli Talep Eğrisi (+) Eğimli Talep Eğrisi A malının talep miktarı, fiyatı ile ters yönlü değişir. B malının talep miktarı, fiyatı ile aynı (doğru) yönlü değişir. P P DB DA Q Q

Elmas-Su Çelişkisi (Değer Paradoksu) “Elmas” ve “su” arasındaki toplam fayda ve fiyat düzeyi farklılığından yola çıkılarak ifade edilen “değer paradoksu”, marjinal fayda kavramının geliştirilmesiyle birlikte çözülen bir çelişkidir. Klasik İktisadın öncü isimlerinden Adam Smith, malların değişim değerleri (fiyatları) ile kullanım değerleri (toplam fayda düzeyleri) arasındaki farklılığa dikkat çekmiş ve malların değerini (fiyatını) belirleyen unsurun, malların -toplam fayda düzeyleri değil- marjinal fayda düzeyleri olduğunu ifade etmiştir. Bir maldan sahip olunan miktar arttıkça, malın her ilave biriminden elde edilen marjinal fayda azalacak ve bu noktada tüketicinin, malın her ilave birimi için ödemeye razı olduğu fiyat düzeyi de azalma gösterecektir (ve tersi).

Elmas-Su Çelişkisi (Değer Paradoksu) Elmas için sahip olduğumuz rezerv sınırlı, marjinal fayda ve fiyat düzeyi yüksektir. Su için sahip olduğumuz rezerv yeterli, marjinal fayda ve fiyat düzeyi düşüktür. Toplam fayda düzeyi, elmas için düşük, su için yüksektir. Bununla birlikte fiyatı belirleyen unsur, toplam fayda değil, marjinal fayda düzeyidir. Mevcut su rezervi (su miktarı) azalma gösterdiğinde (B noktası), suya ilişkin marjinal fayda ve dolayısıyla fiyat düzeyi de artacaktır. P P2 P1 P P1 D su B D elmas A Q Q Q1 Q2 Q1

ORDİNAL TÜKETİCİ DENGESİ YAKLAŞIMI Modelin Varsayımları: Fayda ölçülemez, ancak mallar sağladıkları fayda düzeyine bağlı olarak sıralanabilir. Tüketici, belirli bir dönemde ve gelir kısıtı altında, sadece iki mal (X ve Y) tüketmektedir. Tüketici, gelirinin tümünü harcamaktadır. Tüketicinin geliri ve mal fiyatları, dönem içinde sabittir. Tüketici, fayda maksimizasyonunu amaçlamaktadır.

Ordinal Tüketici Dengesi Yaklaşımı Tüketici, söz konusu varsayımlar altında, X ve Y mallarından tüketeceği optimal bileşimi (fayda maksimizasyonunu sağlamak için X ve Y mallarından tüketilecek miktarları) belirlemek üzere, iki analiz aracı kullanmaktadır: Bütçe Doğrusu: Tüketiciye, belirli bir dönemde sabit varsayılan geliri ve mal fiyatları çerçevesinde, her iki maldan da tüketebileceği en yüksek miktarları gösterir. Kayıtsızlık (Farksızlık/Eş Fayda) Eğrisi: Tüketiciye, aynı toplam fayda düzeyini sağlayan farklı mal bileşimlerini gösterir.

Bütçe Doğrusu Gelirin ve mal fiyatlarının dönem boyunca sabit kaldığı ve gelirin tamamının harcandığı varsayımları altında, X ve Y mallarından tüketebilecek en yüksek miktarları gösteren noktaların geometrik yeridir. Bütçe doğrusunun yatay ekseni kestiği A noktası, X malından tüketilebilecek olan en yüksek miktarı gösterir: m/PX Bütçe doğrusunun dikey ekseni kestiği B noktası, Y malından tüketilebilecek olan en yüksek miktarı gösterir: m/PY Tüketicinin gelir kısıtı altında bulunması sebebiyle, tüketici dengesini oluşturan optimal mal bileşimi, bütçe doğrusu üzerinde yer almalıdır.

Bütçe Doğrusunun Eğimi Bütçe doğrusunun eğimi, X ve Y mallarının fiyatları arasındaki orana (nispi fiyatlara) eşittir: tg α= OB/OA = (m/PY) ÷ (m/PX) tg α = - PX /PY Bütçe Denklemi: m= PX .x + PY .y y= (m/PY) – (PX/PY).x Y malı (m/Py) B tg α A (m/Px) X malı

Bütçe Doğrusunun Eğimi m= 100 birim PX = 50 birim PY= 20 birim iken, x ve y mallarından satın alınabilecek maksimum miktarları gösteren bütçe doğrusu aşağıdaki gibidir. Bütçe doğrusunun eğimi, tg α = - PX /PY tg α = - (50/20) = -(5/2) = -2,5 Y malı (100/20)B= 5 tg α (100/50) A= 2 X malı

Bütçe Doğrusunun Konumu Bütçe doğrusunun konumu, aşağıdaki iki değişkene bağlı olarak değişir: X ve Y mallarının fiyatları: Tüketicinin nominal geliri sabitken, X ve Y mallarının fiyatındaki değişim; fiyatı değişen maldan/mallardan satın alınabilecek maksimum miktarı değiştirerek, yeni bir bütçe doğrusunun oluşmasına yol açar. Bu durumda, bütçe doğrusunun eğimi değişecektir. Tüketicinin nominal gelir düzeyi: X ve Y mallarının fiyatları sabitken, tüketicinin nominal geliri (m) değiştiğinde, her iki maldan da satın alınabilecek maksimum miktarlar değişir ve yeni bir bütçe doğrusu oluşur. Bu durumda, mevcut bütçe doğrusunun paralel olarak sağa ya da sola yer değiştirmesi sebebiyle, bütçe doğrusunun eğimi sabit kalır.

Kayıtsızlık/Farksızlık/Eş-Fayda Eğrileri Bir kayıtsızlık eğrisi, tüketiciye aynı (eş) toplam fayda sağlayan çeşitli mal bileşimlerinin geometrik yeridir. Kayıtsızlık eğrileri, orijinden uzaklaştıkça, giderek daha yüksek toplam fayda düzeylerini gösterirler. Kayıtsızlık eğrileri, birbirlerini kesmezler. Kayıtsızlık eğrileri, negatif eğime sahiptir. Kayıtsızlık eğrisinin belirli bir noktadaki eğimi “Marjinal İkame Oranı (MRS)” olarak isimlendirilir. Kayıtsızlık eğrileri -azalan marjinal ikame oranı (azalan MRS) sebebiyle- orijine dış bükeydir. Azalan marjinal ikame oranı (azalan MRS) olgusunun sebebi ise, azalan marjinal fayda prensibidir.

Kayıtsızlık/Farksızlık/Eş-Fayda Eğrileri Marjinal İkame Oranı (MRS): Tüketicinin, bir birim daha fazla X malı tüketmek karşılığında vazgeçmeye razı olduğu Y malı miktarını gösterir. Bir kayıtsızlık eğrisi boyunca, MRS –mutlak değer olarak- giderek azalır. İki mal arasındaki ikamenin derecesi, farksızlık eğrisinin eğimini belirler. X ve Y malları arasındaki ikame olanakları azaldıkça, eğrinin dışbükeyliği de artar: 1. Mallar arasında “tam ikame”nin bulunduğu koşullarda, farksızlık eğrisi (-) eğimli bir doğru şeklindedir. 2. Mallar arasında “sınırlı ikame”nin bulunduğu koşullarda, farksızlık eğrisi orijine dış bükey çizilir. 3. Mallar arasında ikamenin bulunmadığı ve dolayısıyla “tamamlayıcılık” ilişkisinin mevcut bulunduğu koşullarda, farksızlık eğrisi köşegen çizilir.

Kayıtsızlık/Farksızlık/Eş-Fayda Eğrileri B D C A Tam ikame mallar Tamamlayıcı mallar

Marjinal İkame Oranı (MRS) Tüketicinin, bir birim daha fazla X malı tüketmek karşılığında, vazgeçmeye razı olduğu Y malı miktarlarını gösterir. Kayıtsızlık eğrisi boyunca, MRS (kayıtsızlık eğrisinin belirli bir noktadaki eğimi) -mutlak değer olarak- azalma gösterir. MRS= - ΔY/ΔX Y malı 10 5 2 1 A (MRS= -5) B (MRS= -3) C (MRS= -1) D I1 Kayıtsızlık Eğrisi X malı 1 2 3 4

Ordinal Tüketici Dengesi E noktasında MRS= -ΔY/ΔX= -Px/Py Y malı B Y1 E I1 I2 I3 X1 A X malı

Ordinal Tüketici Dengesi Tüketici, aynı kayıtsızlık eğrisi üzerinde bir noktadan diğerine geçtiğinde, miktarını arttırdığı X malından toplam fayda artışı elde ederken; miktarını azalttığı Y malından toplam fayda düşüşü ile karşılaşması sebebiyle aynı toplam fayda düzeyini koruyabilmektedir: + ΔX.MUx = - ΔY.MUy -ΔY/ΔX = MUx/MUy Tüketici dengesini temsil eden E denge noktasında ise MUx/MUy = Px/Py eşitliği sağlanır. Bu eşitlik aynı zamanda, Kardinal Tüketici Dengesini temsil eden MUx/Px = MUy/Py denkliği ile özdeştir.

Uygulamalar X ve Y mallarının Marjinal Faydaları (MUx ve MUy), toplam fayda fonksiyonunun sırasıyla X ve Y değişkenlerine göre kısmi türevleridir. Örneğin U= 2X2Y3 şeklinde bir toplam fayda fonksiyonuna sahip olan tüketicinin, Y malından elde ettiği marjinal fayda; fonksiyonun Y değişkenine göre kısmi türevi olan dU/dY= 6X2Y2 değeridir. Aynı tüketicinin, X malından elde ettiği marjinal fayda ise fonksiyonun X değişkenine göre kısmi türevi olan dU/dX= 4XY3 değeridir.

(dU/dX ) / (dU/dY)= (4XY3) / (6X2Y2) = 4Y/6X Uygulamalar U= 2X2Y3 şeklinde bir toplam fayda fonksiyonunu temsil eden I1 kayıtsızlık eğrisinin eğimi (yada aynı anlama gelen marjinal ikame oranı: MRS değeri) kaçtır? dY/dX = MUx/Muy (dU/dX ) / (dU/dY)= (4XY3) / (6X2Y2) = 4Y/6X MRS= 2Y/3X

Ordinal Tüketici Dengesinden Hareketle “Fiyat-Tüketim Eğrisi”nin Türetilmesi Y malı B Fiyat-Tüketim Eğrisi E3 E2 I3 I2 I1 E1 X1 A1 X2 X3 A2 A3 X malı

Fiyat-Tüketim Eğrisinden Hareketle “Bireysel Talep Eğrisi”nin Türetilmesi Px Px1 Px2 Px3 E1 Qd = f (P) c.p. E2 E3 Dx (X malı talep eğrisi) Qx1 Qx2 Qx3 Qx

Ters Talep Fonksiyonu P= f (Qd ) c.p. Ters talep fonksiyonu için elde edilen eğim (ΔP/ΔQ) ve türev (dP/dQ) değerleri birbirine eşittir. Px Px1 Px2 Px3 E1 P= f (Qd ) c.p. E2 E3 Dx (X malı talep eğrisi) Qx1 Qx2 Qx3 Qx

Ordinal Tüketici Dengesinden Hareketle “Gelir-Tüketim Eğrisi”nin Türetilmesi Y malı B3 B2 B1 Gelir-Tüketim Eğrisi I3 I2 I1 A1 A2 A3 X malı

ÜRETİM FONKSİYONU Üretim Teknolojisi (Üretim Yöntemi): Bir birim mal üretimi için gerekli olan optimal girdi bileşimidir. 1. Etkin ve Etkin Olmayan Üretim Yöntemleri A: (2K, 1L) ve B: (2K, 2L) üretim teknolojileri kullanılarak aynı miktarda mal üretimi (1 birim X malı üretimi) gerçekleşmekte ise, A üretim yöntemi etkin, B üretim yöntemi ise etkinlikten uzaktır. 2. Emek-Yoğun ve Sermaye-Yoğun Üretim Teknolojileri A: (2K, 1L) ve B: (1K, 2L) üretim teknolojileri kullanılarak aynı miktarda mal üretimi (1 birim X malı üretimi) gerçekleşmekte ise, A üretim yöntemi sermaye-yoğun, B üretim yöntemi ise emek-yoğun üretim teknolojileridir. (K/L)a oranı: 2/1: 2 ve (K/L)b oranı: 1/2: 0,5

ÜRETİM FONKSİYONU Üretim Fonksiyonu: Belirli bir üretim teknolojisi altında, kullanılan üretim faktörlerinin mevcut miktarları ile elde edilebilecek üretim miktarı arasındaki fiziksel (kantitatif) ilişkidir. Q= f(K,L) 1. Kısa Dönem Üretim Fonksiyonu Sermeye (K) girdisinin sabit, işgücü (L) miktarının değişken kabul edildiği kısa dönemde, girdilerden en az birinin miktarı sabittir, değiştirilemez. 2. Uzun Dönem Üretim Fonksiyonu Sermeye (K) ve işgücü (L) kullanım miktarlarının değiştirilebildiği uzun dönemde, tüm girdiler değişken niteliğe sahiptir.

Kısa Dönem Üretim Fonksiyonu: Azalan Verimler Kanunu Q= f (L) K: Sermaye (sabit girdi) ve L: Emek (değişken girdi) Toplam (Fiziksel) Ürün Toplam (Fiziksel) Verim yada Toplam Üretim: Q= f(L): TPP Marjinal (Fiziksel) Ürün: Emeğin Marjinal Verimliliği) Marjinal (Fiziksel) Verim yada Marjinal Üretim: MPPL=ΔQ/ΔL Ortalama (Fiziksel) Ürün: Emeğin Ortalama Verimliliği) Ortalama (Fiziksel) Verim yada Ortalama Üretim: APPL= Q/L

K (sabit girdi) L (değişken girdi) TPP (Q) MPP (ΔQ/ΔL) APP (Q/L) 6 1 15 2 54 39 27 3 99 45 33 4 164 MPPmax 65 41 5 225 61 270 MPP = APP MPP = APPmax 7 301 31 43 8 320 19 40 9 333 13 37 10 333 TPPmax 0 (MPP=0) 11 330 -3 30 12 300 -30 25

Marjinal Ürün ve Ortalama Ürün MPP > APP iken, APP artar. MPP < APP iken, APP azalır. MPP = APP iken, APP maksimum değere sahiptir.

Marjinal Ürün ve Toplam Ürün MPP yükselirken, TPP artarak artar. MPP azalırken, TPP azalarak artar. MPP = 0 iken, TPP maksimum değere sahiptir. MPP < 0 iken, TPP mutlak olarak azalır.

Toplam Ürün, Ortalama Ürün, Marjinal Ürün TPP TPP 4 6 10 L (işgücü sayısı) MPP APP 4 6 10 MPP L (işgücü sayısı)

Marjinal Ürün Üretime katılan son işçinin toplam ürüne sağladığı katkı: ΔQ/ΔL= (Q2 – Q1) / (L2-L1) Toplam Ürün Eğrisinin Eğimi: Fonksiyonunun belirli bir noktasına çizilen teğetin, yatay eksenle yaptığı açının tg (tanjant) değeridir. Toplam Ürün Fonksiyonunun Birinci Türevi: dQ/dL

Ortalama Ürün Her bir üretim seviyesinde, işgücü (değişken faktör) başına düşen üretim miktarıdır: APP= Q/L Toplam Ürün Eğrisi (Fonksiyonu) üzerindeki belirli bir noktayı, orijin ile birleştiren doğrunun eğimine eşittir.

Azalan Verimler Kanunu Kısa dönemli üretim sürecinde, değişken faktör kullanımı artırıldıkça, değişken faktör olan emek istihdamındaki her ilave artışın toplam üretime sağladığı katkı (emeğin marjinal verimliliği) başlangıçta giderek artar, bir maksimuma ulaşır ve daha sonra azalmaya başlar. Azalma sürecinde ise sıfır, hatta negatif değerler alabilir. Örnekte, 4. işçi kullanımı da dahil olmak üzere, üretim sürecine katılan her yeni çalışan, kendisinden bir önceki işçiye kıyasla toplam üretime daha yüksek katkı sağlamaktadır. İstihdam edilen 5. işçiden itibaren, üretim sürecine dahil olan her yeni çalışanın marjinal verimliliği ise kendisinden bir önceki işçiye göre giderek azalmaktadır.

Uzun Dönem Üretim Fonksiyonu: Ölçek Verimliliği Uzun dönemde geçerli olan ölçek (kapasite) kavramı Ölçeğe göre sabit getiri koşulları Ölçeğe göre artan getiri koşulları Ölçeğe göre azalan getiri koşulları

Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonu Q= A.Kα .Lβ Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonunda “faktörlerarası ikame esnekliği= 1” dir. Q: Toplam Üretim Miktarı A: Teknoloji Katsayısı K: Sermaye Faktörü L: İşgücü Faktörü α: Sermayenin çıktı (üretim) esnekliği β: Emeğin çıktı (üretim) esnekliği

Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonu α+β = 1 ise ölçeğe göre sabit getiri koşulları geçerlidir. Q= 5K1/3.L2/3 α+β > 1 ise ölçeğe göre artan getiri koşulları geçerlidir. Q= 2K4/6.L3/6 α+β < 1 ise ölçeğe göre azalan getiri koşulları geçerlidir. Q= 0,5K1/3.L1/3

Cobb-Douglas Üretim Fonksiyonu Faktör (girdi) ikame esnekliği (σ), nispi girdi fiyatlarındaki % 1 lik değişim karşısında, iki girdinin birbirini ne ölçüde ikame ettiğini gösterir. σ= Δ(K/L) / (K/L) ÷ Δ(w/r) / (w/r) Faktör ikame esnekliği derecesindeki artış, emek ve sermaye arasındaki ikame olanaklarının da yükseldiğini gösterir. Faktör ikame esnekliği, doğrusal üretim fonksiyonu için sonsuz (∞), Leontief üretim fonksiyonu için sıfır (0) ve Cobb-Douglas üretim fonksiyonu için bir (1) dir.

ÜRETİM MALİYETLERİ Açık Maliyet ve Örtük (Zımni Maliyet) Kavramları Muhasebe Karı= (Satış Hasılatı) – (Açık Maliyet) İktisadi (Ekonomik) Kar= (Satış Hasılatı) – (Açık + Örtük Maliyet) Normal Kar: (Satış Hasılatı) = (Açık + Örtük Maliyet) Aşırı Kar: (Satış Hasılatı) > (Açık + Örtük Maliyet) Zarar: (Satış Hasılatı) < (Açık + Örtük Maliyet)

ÜRETİM MALİYETLERİ Uzun Dönem Maliyetler Kısa Dönem Maliyetler 1. Kısa Dönem Toplam Maliyet (SRTC) 1.1. Toplam Değişken Maliyet (TVC) 1.2. Toplam Sabit Maliyet (TFC) 2. Kısa Dönem –Toplam- Ortalama Maliyet (SRAC yada SRATC) 2.1. Ortalama Değişken Maliyet (AVC) 2.2. Ortalama Sabit Maliyet (AFC) 3. Kısa Dönem Marjinal Maliyet (SRMC) 1. Uzun Dönem Toplam Maliyet (LRTC) 2. Uzun Dönem Ortalama Maliyet (LRAC ) 3. Uzun Dönem Marjinal Maliyet (LRMC)

Kısa Dönem Üretim Maliyetleri Üretim miktarı (Q) Toplam Sabit Maliyet (TFC) Toplam Değişken Maliyet (TVC) Kısa Dnm. Toplam Maliyet (SRTC) Kısa Dnm. Marjinal Maliyet (SRMC) Ortalama Sabit Maliyet (AFC) Ortalama Değişken Maliyet (AVC) Ortalama Toplam Maliyet (SRAC) (SRTAC) 60 - 1 30 90 2 49 109 19 24,5 54,5 3 65 125 16 20 21,7 41,7 4 80 140 15 min. 15 35 5 100 160 20 MC=AVC 12 20 min. 32 6 124 184 24 10 20,7 30,7 7 150 210 26 8,6 21,4 8 180 240 30 MC=AC 7,5 22,5 30 min. 9 215 275 6,7 23,9 30,6 255 315 40 25,5 31,5 11 300 360 45 5,5 27,3 32,8

Kısa Dönem Sabit Maliyetler Ortalama Sabit Maliyet (AFC) Toplam Sabit Maliyet (TFC) AFC= TFC/Q AFC TFC 60 TFC Q AFC Q

Kısa Dönem Değişken Maliyetler Ortalama Değişken Maliyet (AVC) Toplam Değişken Maliyet (TVC) AFC= TFC/Q TFC TVC SRTC 60 AVC SRTC: TFC+TVC AVC 5 Q TFC=60 TVC Q 20

Kısa Dönem Ortalama ve Toplam Maliyetler AVC+AFC= SRAC olduğundan; Q= 5 iken, AVC= 20 birim ve SRAC= 32 birimdir. AFC ise (32-20)= 12 birim olur. TFC= AFC x Q= 12x5= 60 TVC= AVC x Q= 20x5= 100 SRTC= SRAC x Q= 32x5=160 SRAC AVC SRTC AVC AFC 32 20 5 Q

Kısa Dönemde Verimlilik - Maliyet İlişkisi Kısa Dönem Marjinal ve Ortalama Ürün Kısa Dönem Marjinal ve Ortalama Maliyet AP max. iken AP=MP AC min. iken AC=MC SRMC SRAC APP MPP SRMC SRAC APP L MPP Q

Uzun Dönem Üretim Maliyetleri Üretim ya da Çıktı Miktarı (Q) Optimum Girdi Bileşimindeki Emek Miktarı (L) w = 5 Optimum Girdi Bileşiminde Sermaye Miktarı (K) v = 10 Uzun Dönem Toplam Maliyet LRTC= (w.L)+(v.K) Uzun Dönem Ortalama Maliyet LRAC= LRTC/Q Uzun Dönem Marjinal Maliyet LRMC= ΔLRTC÷ΔQ 100 10 5 100 (5x10)+(10x5)=100 1 (100/100= 1) (100-0)/(100-0) 200 12 6 120 0,6 0,2 300 20 0,66 0,8 400 30 15 0,75 500 40 22 420 1,2

Kısa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyetler Kısa Dönemde “Kapasite” Kavramı: Atıl Kapasite Kullanımı Tam Kapasite Kullanımı Aşırı Kapasite Kullanımı Uzun Dönemde “Ölçek” Kavramı: Pozitif Ölçek Ekonomileri (içsel ve dışsal ekonomiler) Optimum Ölçek (Optimum Tesis Ölçeği) Negatif Ölçek Ekonomileri (içsel ve dışsal ekonomiler)

Kısa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyetler Kısa Dönem Uzun Dönem Kapasite Kullanımı Ölçek Ekonomileri LRAC SRAC SRAC1 SRAC3 SRAC2 Atıl Kapasite Tam Kapasite Aşırı Kapasite (+) ölçek ek. Optimum ölçek (-) ölçek ek.

Uzun Dönem Ortalama Maliyetler Uzun dönemde firmanın amacı, tam kapasite ile üretim yapmak değil; belirli bir üretim miktarını en düşük maliyet ile üretmektir. LRAC SRAC SRAC1 LRAC A SRAC2 B AC2 AC1 Q1 Q

Uzun Dönem Ortalama Maliyetler Ölçeğe göre artan getiri sürecinde, uzun dönem ortalama maliyetler, (+) ölçek ekonomileri sebebiyle, azalma eğilimindedir. Ölçeğe göre sabit getiri sürecinde, uzun dönem ortalama maliyetler değişmeyerek (sabit) kalma eğilimindedir. Ölçeğe göre azalan getiri sürecinde, uzun dönem ortalama maliyetler, (-) ölçek ekonomileri sebebiyle, artış eğilimi gösterir. LRAC Q LRAC 1. Bölge 2. Bölge 3. Bölge

SRAC=LRAC iken, aynı üretim miktarında SRMC=LRMC eşitliği gerçekleşir. SRMC 1 SRAC 1 SRAC 3 SRMC 3 SRAC 2 SRMC 2

Üretici Dengesi: E Noktası Optimum Girdi Bileşimi: (K1, L1) EŞ - ÜRÜN ANALİZİ A-B: Eş-Maliyet Doğrusu Q1 ve Q2: Eş Ürün Eğrileri (Q2 > Q1) Üretici Dengesi: E Noktası Optimum Girdi Bileşimi: (K1, L1) K (sermaye) A (C/v) K1 E Q2 Q1 L (işgücü) L1 B (C/w)

Marjinal Teknik İkame Oranı (MRTS) Eş-ürün eğrisinin belirli bir noktasındaki eğimi, Marjinal Teknik İkame Oranı (MRTS) olarak isimlendirilir. Aynı üretim miktarında kalmak koşuluyla, bir birim daha fazla işgücü kullanımına karşılık, sermaye faktörü kullanımının kaç birim azaltılması gerektiğini açıklar. MRTS= - ΔK/ΔL

Eş-Maliyet Doğrusu W: Nominal Ücret w: Reel Ücret v: Sermaye (kiralama) maliyeti C: Toplam Maliyet C = (w. L) + (v. K) AB Eş Maliyet Doğrusunun eğimi= C/v ÷ C/w = w/v AB Eş Maliyet Doğrusunun eğimi, faktör fiyatları arasındaki orana (w/v) eşittir.

Üretici Dengesi Eş Maliyet Doğrusunun Eş Ürün Eğrilerinden birine (Q2) teğet olduğu “ E” noktasında, Üretici Dengesi gerçekleşir. Üretici Dengesinin gerçekleştiği E noktasında, AB eş maliyet doğrusu ile Q2 eş ürün eğrisinin eğimleri birbirine eşittir: MRTS = ΔK/ΔL = w/v

TAM REKABET PİYASASI Varsayımlar: 1. Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcının bulunması sebebiyle, firma için piyasa fiyatı (P*) veridir. Atomisite) varsayımı gereği, firma fiyat belirleyici değildir; piyasa fiyatını veri olarak kabul eder. 2. Piyasada alışverişe konu olan ürün, tüm alıcılar ve satıcı firmalar homojendir. Homojenite varsayımı gereği, üretilen mallar birbirleriyle “tam ikame” dir. 3. Piyasaya giriş-çıkış serbestisi bulunmaktadır. Mobilite varsayımı gereği, piyasaya giriş-çıkışları ve faktör akışkanlığını engelleyebilecek yasal yada fiili engeller mevcut değildir. 4. Tam Bilgi varsayımı gereği, üretici ve tüketiciler, piyasaya ilişkin tüm gelişmelerden süratle ve önemli bir maliyete katlanmaksızın haberdar olurlar.

Tam Rekabet Piyasasında Talep PİYASA DENGESİ A FİRMASI P P* S D P P* D=AR=MR Q E Q* Q

Tam Rekabet Piyasasında Hasılat ve Karlılık Toplam Hasılat yada Toplam Gelir (TR)= PxQ Ortalama Hasılat yada Ortalama Gelir (AR)= P*xQ/Q= P* Marjinal Hasılat yada Marjinal Gelir (MR)= ΔTR/ ΔQ MR= P*.(ΔQ)/ ΔQ= P* Toplam Kar (TP)= Toplam Hasılat – Toplam Maliyet TP (+) = TR - SRTC Ortalama Kar (AP)= Ortalama Hasılat – Ortalama Maliyet AP (+) = AR – SRAC Marjinal Kar (MP)= Marjinal Hasılat – Marjinal Maliyet MP (+) = MR – SRMC

Tam Rekabet Piyasasında Hasılat Fiyat (P*) Üretim ve Satış Miktarı (Q) Toplam Gelir (TR=P.Q) Ortalama Gelir (AR=TR/Q) Marjinal Gelir (MR=ΔTR/ΔQ) 5 20 100 21 105 22 110 23 115

Tam Rekabet Piyasasında Firma Dengesi (Kısa Dönem) SRMC E D = AR = MR P AR MR SRMC Q* MC > MR MR > MC MC = MR

Tam Rekabet Piyasasında Firma Dengesi (Uzun Dönem) LRMC E D = AR = MR P AR MR SRMC Q* MC > MR MR > MC MC = MR

Firmanın Normal Kar Koşulu (A Firması) AC = AR P MC AC MR AR P*= 5 AC= 5 SRMC SRAC E D=AR=MR Q*=20 Q

Firmanın Aşırı Kar Koşulları (B Firması) AR > AC P MC AC MR AR P*= 5 SRAC= 4 SRMC SRAC E D=AR=MR TOPLAM KAR= 20 TOPLAM MALİYET= 80 Q*=20 Q

Firmanın Aşırı Kar Koşulları (B Firması) AR > AC P MC AC MR AR P*= 5 SRAC= 4 SRMC SRAC E D=AR=MR TOPLAM KAR Q*=20 Q

Firmanın Zarar Koşulları (C Firması) AC > AR P MC AC MR AR SRAC= 6 P*= 5 SRMC SRAC AVC E D=AR=MR TOPLAM ZARAR= 20 Q*=20 Q

Firmanın Zarar Koşulları (D Firması) AC > AR P MC AC MR AR SRAC= 8 P*= 5 SRMC SRAC AVC D=AR=MR E TOPLAM ZARAR= 60= TFC Q*= 20 Q

Firmanın Kapatma Noktası (D Firması) MC AC MR AR SRAC= 8 P*= 5 SRMC SRAC AVC D=AR=MR E: Kapanma Noktası TOPLAM ZARAR = TFC Q*= 20 Q

Firmanın Kısa Dönem Arz Eğrisi (D Firması) E1: Aşırı Kar E2: Normal Kar E3: Zarar ve Kapanma Noktası SRMC SRAC AVC E1 E2 E3 P = 15= AR>AC P= 8 (AR=AC) P= 5 (AR=AVC) Q

Uzun Dönemde Normal Kar Koşulu P= MR= LRMC= LRAC LRMC LRAC D=AR=MR P*= 5 (AR=AC) E Q*: optimum ölçek Q

Tekel (Monopol) Piyasası Yakın ikamesi bulunmayan bir ürünün piyasasında, tek firma faaliyet göstermekte ve çok sayıda alıcı bulunmaktadır. Doğal Monopol Ölçek Ekonomileri Yakın İkamesi Bulunmayan Hammaddelerin Tek Firma Tarafından Kontrolü Yasal Monopol Fikri Mülkiyet Hakları (patent, telif hakkı) Üretim İzinleri, Lisanslar

Tekelci Firmanın Karşılaştığı Talep Eğrisi Q

Üretim ve satış miktarı (Q) Satış Fiyatı (P) Toplam Hasılat (TR) Marjinal Hasılat (MR) 11 1 10 2 9 18 8 3 24 6 4 7 28 5 30 TRmax = MR:0 -2 -4 -6

Karşılaştırma TEKEL TAM REKABET Çok sayıda firma ve piyasaya giriş serbestisi Satış fiyatı tek ve denge piyasa fiyatına (P*) eşit Firma, belirli bir P* fiyatı üzerinden sattığı mal miktarına bağlı olarak toplam hasılat elde eder. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi sonsuz (∞) esnek; denge fiyatından başlayarak yatay eksene paralel çizilir. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi (D), aynı zamanda Ortalama Hasılat (AR) ve Marjinal Hasılat (MR) eğrilerini de temsil eder. Tek firma ve piyasaya giriş engellerinin varlığı «Fiyat farklılaştırması» uygulanır. Satış miktarının arttırılması için, satış fiyatı azaltılmalıdır. Ancak, bu politika e<1 iken toplam hasılatı azaltacağı için uygulanamaz. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi, aynı zamanda piyasa talep eğrisi olup; esnekliği her noktasında değişen negatif eğimli bir doğru şeklinde çizilir. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi (D), aynı zamanda Ortalama Hasılat (AR) eğrisidir.

Tekelde Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat Piyasa ve Firma Talebi Toplam Hasılat TR P e= 1 TR max. e> 1 e<1 Q e> 1 e= 1 e< 1 MR D= AR 0 Q

Karşılaştırma TEKEL TAM REKABET Toplam Hasılat (TR) eğrisi orijiinden başlayarak çizilen 45 derecelik bir doğrudur. Marjinal Hasılat (MR) eğrisi, Firmanın Talep (D) veya Ortalama Hasılat (AR) eğrisinin yatay ekseni kestiği mesafeyi iki eşit parçaya böler. Toplam Hasılat (TR) eğrisi, çan şeklindedir. TR Q TR Q

Tekelde Talep Esnekliği,Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat İlişkisi Tekelci firma, satış miktarını (Q) arttırmak için satış fiyatını (P) azaltmak zorundadır. Ancak e> 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) ARTTIRIRKEN; e< 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) AZALTACAKTIR. e= 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) DEĞİŞTİRMEZ.

Tekelci Firma Dengesi Normal Kar Koşulu Aşırı Kar Koşulları E D= AR E AR (P) = AC MALİYET, HASILAT FİYAT AR (P) > AC MALİYET, HASILAT FİYAT MC AC MC P* P* A C B AC E D= AR MR Q* Q E MR D=AR Q* Q

Tekelci Firma Dengesi Zarar Koşulları Kapatma Koşulu E D= AR E AR (P) < AC MALİYET, HASILAT FİYAT AR (P) = AVC MALİYET, HASILAT FİYAT MC AC AVC MC AC C B P* A C B P* A AVC E D= AR MR Q* Q E MR D=AR Q* Q

Karşılaştırma Tam rekabet piyasasında gerçekleşen firma dengesinde daima P= MC yada P= MR iken; tekel piyasasında daima P> MC yada P> MR dir. P AR MR MC P tekel P tamrek. MC AR=D Q MR Q tekel Q tamrek.

«Tekelci firmanın arz eğrisi yoktur.» (Amoroso-Robinson Formülü) Karşılaştırma «Tekelci firmanın arz eğrisi yoktur.» Tam rekabet piyasasında fiyat (P=P*) daima marjinal hasılat (MR) değerine eşittir. Fiyat (ve aynı zamanda MR) azaldıkça, daha düşük bir MC değerini ifade edecek şekilde, denge üretim miktarı da azalır. Böylece, kısa dönemde tam rekabetçi bir firmanın arz eğrisi, MC eğrisinin, kapanma noktasını ifade eden – AVC eğrisinin minimum olduğu- nokta üzerinde kalan kısmıdır. Tekelde ise marjinal hasılat (MR), fiyat (P) ve talep esnekliği (e) tarafından belirlenir. Fiyat ve üretim miktarı arasında sürekli bir ilişki bulunmadığı için, tekelci firmanın arz eğrisi oluşmaz. MR = P. [ 1 - 1 / |e|] (Amoroso-Robinson Formülü)

Karşılaştırma Uzun dönemde ise mobilite varsayımı gereği, tam rekabet piyasasına yeni firmaların girişi söz konusu olurken, tekel piyasasındaki piyasaya giriş engelleri sebebiyle, firma sayısı değişmez. Dolayısıyla aşırı kar koşulları, tam rekabet piyasasında sadece kısa dönemde geçerli olabilir, uzun dönemde aşırı karlar ortadan kalkacaktır. Tekel piyasasında ise aşırı kar durumu, hem kısa hem de uzun dönemde görülebilir.

Monopolcü Rekabet Piyasası Atomisite varsayımı Mobilite varsayımı Mal birimleri homojen olmayıp, heterojen niteliğe sahiptir. «Mal Farklılaştırması» uygulaması sebebiyle mallar arasında «yakın ikame» ilişkisi vardır. Kısa dönemde görülebilen aşırı karlar, uzun dönemde ortadan kalkar.

Oligopol Piyasası Az sayıda firma ile çok sayıda tüketicinin oluşturduğu bir piyasadır. Firmalar arasında «karşılıklı bağımlılık» ilişkisi bulunur. Ancak firmalar, aralarındaki rekabeti ortadan kaldırmak üzere açık/gizli anlaşmalar (kartel, tröst vb.) da yapabilirler.

Çalışma Soruları-I Monopolcü firmanın talep fonksiyonu ile toplam hasılat ve toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir. Firmaya kar maksimizasyonu sağlayan üretim miktarını (Q) ve bu düzeydeki satış fiyatını (P) hesaplayın. TR= 64Q - Q2 TC= Q2 P= 64 - Q [Bilgi: P= 64 – Q ifadesi, bir “ters talep fonksiyonu”dur: Burada, talep miktarı ile fiyat arasındaki ilişki Q = f(P) şeklinde değil de, P = f(Q) olarak verilmektedir.]

Çalışma Soruları-I Çözüm: Firma karını maksimize eden üretim miktarı MC=MR eşitliği ile bulunur. MC= dTC/dQ = 2Q ve MR= dTR/dQ = 64-2Q MC=MR → 2Q=64-2Q → Q= 16 P= 64 - Q → 64 – 16 → P= 48

Çalışma Soruları-II Monopolcü firmanın marjinal hasılat fonksiyonu aşağıda verilmiştir. Buna göre firmanın ortalama hasılat fonksiyonunu elde edin. MR= 55 - 2Q   Bilgi: Marjinal hasılat fonksiyonunun ters türevi (integral) alındığında, firmanın toplam hasılat fonksiyonuna (TR) ulaşılır: TR= 55Q-Q2

Çalışma Soruları-II TR= 55Q-Q2 Çözüm: AR= TR/Q → 55Q-Q2 / Q → AR= 55-Q  

Çalışma Soruları-III Aşağıdaki veriler ışığında, firma dengesinde gerçekleşen “monopol (tekel) gücü”nü hesaplayın. TR= 20Q - 0,2Q2 TC= 2Q + 0,3Q2 P= 20 – 0,2Q Bilgi: Tekel piyasasında malın fiyatı daima MC ve aynı zamanda MR değerinden yüksektir. Firmanın, malın fiyatını MC değerinin üzerinde belirleyebilme gücü “monopol (tekel) gücü” olarak ifade edilir ve Lerner Endeksi adı verilen P-MC / P oranı ile ölçülür.  

Çalışma Soruları-III Çözüm: MC= dTC/dQ = 2 + 0,6Q ve MR= dTR/dQ = 20 - 0,4Q MC=MR → 2 + 0,6Q = 20 - 0,4Q → Q= 18 MC= dTC/dQ = 2 + 0,6Q → 2 + 0,6(18)= 12,8 P= 20 – 0,2Q → P= 20 – 0,2(18) → P= 16,4 Lerner Endeksi = P-MC / P → 16,4 - 12,8 / 16,4 = 3,6 / 16,4 → Lerner Endeksi = ~ 0,2  

Çalışma Soruları-IV Tekelci firmanın ürettiği mala yönelik talebin fiyat esnekliği -4 ve malın birim fiyatı 20 TL iken, firmanın marjinal hasılat değeri kaçtır? Bilgi: Tekelci firmanın belirlediği satış fiyatı (P), marjinal hasılat (MR) değeri ve mala yönelik talep esnekliğinin mutlak değeri (|e|) arasındaki ilişki, aşağıdaki formül (Amoroso-Robinson Formülü) çerçevesinde incelenir: MR = P. [ 1 - 1 / |e|]

Çalışma Soruları-IV P= 20 ve e= - 4 MR = P. [ 1 - 1 / |e|] Çözüm: MR = 20.[1- 1 /4] = 20 – 5 → MR = 15

İKTİSAT I ders notları Doç. Dr. Şenkan ALDEMİR

Ekonomi Bilimi ve Kıtlık Kanunu İhtiyaçlar ve kaynaklar (üretim faktörleri) arasındaki dengesizlik Ekonomik mallar ve serbest mallar ayrımı Tercih/seçim yapma zorunluluğu Alternatif Maliyet (Fırsat Maliyeti) kavramı

Tüketim Kararlarında Alternatif Maliyet * Kıt kaynaklarla sonsuz ihtiyaçların karşılanması noktasında karar alırken, yaptığımız seçimlerin alternatif maliyeti, seçiminden vazgeçtiğimiz en iyi alternatiftir. * Tüketicinin satın almaya karar verdiği bir mal veya hizmetin alternatif maliyeti, (satın alabileceği halde) satın almaktan vazgeçtiği mal veya hizmetlerdir. Çünkü, satın alma kararı verilirken yapılan her tercih, diğer alternatiflerden vazgeçilmesi karşılığında elde edilmektedir.

Üretim Kararlarında Alternatif Maliyet Ekonomide teknoloji düzeyi sabit, Mevcut üretim faktörlerinin miktar ve verimliliği sabit, Ekonomide sadece iki malın üretilmesi ve tam istihdam (çalışma) koşullarının geçerli olduğu varsayımları altında; mallardan birinin üretim miktarında gerçekleştirilecek artış, ancak diğer malın üretiminde yapılacak azalma sayesinde mümkün olacaktır.

Piyasa Dengesi Denge fiyat ve miktar düzeyi, P*=2 ve Q*=6 olarak gerçekleşmiştir. P S P=5 E1 E2 E E3 E4 P*=2 P=1 D 0 5 Q*=6 8 9 Q

Piyasa Dengesi Qd = Qs 10-2P = 4 + P 10-4 = 2P + P P*= 2

Piyasa Dengesi P = 5 birim iken arz miktarı? Qs = 4+5= 9 P = 5 birim iken talep miktarı? Qd = 10-2.(5)= 0 Aynı fiyattan (P= 5) arz fazlası (9-0= 9) 9 birimdir. P = 1 birim iken arz miktarı? Qs = 4+1= 5 P = 1 birim iken talep miktarı? Qd = 10-2.(1)= 8 Aynı fiyattan (P= 1) talep fazlası (8-5= 3) 3 birimdir.

Tekel (Monopol) Piyasası Yakın ikamesi bulunmayan bir ürünün piyasasında, tek firma faaliyet göstermekte ve çok sayıda alıcı bulunmaktadır. Doğal Monopol Ölçek Ekonomileri Yakın İkamesi Bulunmayan Hammaddelerin Tek Firma Tarafından Kontrolü Yasal Monopol Fikri Mülkiyet Hakları (patent, telif hakkı) Üretim İzinleri, Lisanslar

Tekelci Firmanın Karşılaştığı Talep Eğrisi Q

Üretim ve satış miktarı (Q) Satış Fiyatı (P) Toplam Hasılat (TR) Marjinal Hasılat (MR) 11 1 10 2 9 18 8 3 24 6 4 7 28 5 30 TRmax = MR:0 -2 -4 -6

Karşılaştırma TEKEL TAM REKABET Çok sayıda firma ve piyasaya giriş serbestisi Satış fiyatı tek ve denge piyasa fiyatına (P*) eşit Firma, belirli bir P* fiyatı üzerinden sattığı mal miktarına bağlı olarak toplam hasılat elde eder. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi sonsuz (∞) esnek; denge fiyatından başlayarak yatay eksene paralel çizilir. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi (D), aynı zamanda Ortalama Hasılat (AR) ve Marjinal Hasılat (MR) eğrilerini de temsil eder. Tek firma ve piyasaya giriş engellerinin varlığı Fiyat farklılaştırması uygulanır. Satış miktarının arttırılması için, satış fiyatı azaltılmalıdır. Ancak, bu politika e<1 iken toplam hasılatı azaltacağı için uygulanamaz. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi, aynı zamanda piyasa talep eğrisi olup; esnekliği her noktasında değişen negatif eğimli bir doğru şeklinde çizilir. Firmanın karşılaştığı talep eğrisi (D), aynı zamanda Ortalama Hasılat (AR) eğrisidir.

Tekelde Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat Piyasa ve Firma Talebi Toplam Hasılat TR P e= 1 TR max. e> 1 e<1 Q e> 1 e= 1 e< 1 MR D= AR 0 Q

Karşılaştırma TEKEL TAM REKABET Toplam Hasılat (TR) eğrisi orijiinden başlayarak çizilen 45 derecelik bir doğrudur. Marjinal Hasılat (MR) eğrisi, Firmanın Talep (D) veya Ortalama Hasılat (AR) eğrisinin yatay ekseni kestiği mesafeyi iki eşit parçaya böler. Toplam Hasılat (TR) eğrisi, çan şeklindedir. TR Q TR Q

Tekelde Talep Esnekliği, Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat İlişkisi Talep Esnekliği ve Marjinal Hasılat Talep Esnekliği ve Toplam Hasılat TR P e= 1 TR max. e> 1 e<1 Q e> 1 e= 1 e< 1 MR D= AR 0 Q

Tekelde Talep Esnekliği,Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat İlişkisi Tekelci firma, satış miktarını (Q) arttırmak için satış fiyatını (P) azaltmak zorundadır. Ancak e> 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) ARTTIRIRKEN; e< 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) AZALTACAKTIR. e= 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) DEĞİŞTİRMEZ.

Tekelde Talep Esnekliği,Marjinal Hasılat ve Toplam Hasılat İlişkisi e> 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) ARTTIRIR. Çünkü talep eğrisinin bu bölgesinde Marjinal Hasılat (MR) pozitif değere sahiptir. Ancak e< 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) AZALTACAKTIR. Çünkü talep eğrisinin bu bölgesinde Marjinal Hasılat (MR) negatif değere sahiptir. e= 1 iken, satış fiyatının AZALTILMASI, toplam hasılatı (TR) DEĞİŞTİRMEZ. Çünkü talep eğrisinin bu bölgesinde Marjinal Hasılat (MR) sıfır (0)’dır.

Tekelci Firma Dengesi Normal Kar Koşulu Aşırı Kar Koşulları E D= AR E AR (P) = AC MALİYET, HASILAT FİYAT AR (P) > AC MALİYET, HASILAT FİYAT MC AC MC P* P* A C B AC E D= AR MR Q* Q E MR D=AR Q* Q

Tekelci Firma Dengesi Zarar Koşulları Kapatma Koşulu E D= AR E AR (P) < AC MALİYET, HASILAT FİYAT AR (P) = AVC MALİYET, HASILAT FİYAT MC AC AVC MC AC C B P* A C B P* A AVC E D= AR MR Q* Q E MR D=AR Q* Q

Karşılaştırma Tam rekabet piyasasında gerçekleşen firma dengesinde daima P= MC yada P= MR iken; tekel piyasasında daima P> MC yada P> MR dir. P AR MR MC P tekel P tamrek. MC AR=D Q MR Q tekel Q tamrek.

«Tekelci firmanın arz eğrisi yoktur.» (Amoroso-Robinson Formülü) Karşılaştırma «Tekelci firmanın arz eğrisi yoktur.» Tam rekabet piyasasında fiyat (P=P*) daima marjinal hasılat (MR) değerine eşittir. Fiyat (ve aynı zamanda MR) azaldıkça, daha düşük bir MC değerini ifade edecek şekilde, denge üretim miktarı da azalır. Böylece, kısa dönemde tam rekabetçi bir firmanın arz eğrisi, MC eğrisinin, kapanma noktasını ifade eden – AVC eğrisinin minimum olduğu- nokta üzerinde kalan kısmıdır. Tekelde ise marjinal hasılat (MR), fiyat (P) ve talep esnekliği (e) tarafından belirlenir. Fiyat ve üretim miktarı arasında sürekli bir ilişki bulunmadığı için, tekelci firmanın arz eğrisi oluşmaz. MR = P. [ 1 - 1 / |e|] (Amoroso-Robinson Formülü)

Karşılaştırma Uzun dönemde ise mobilite varsayımı gereği, tam rekabet piyasasına yeni firmaların girişi söz konusu olurken, tekel piyasasındaki piyasaya giriş engelleri sebebiyle, firma sayısı değişmez. Dolayısıyla aşırı kar koşulları, tam rekabet piyasasında sadece kısa dönemde geçerli olabilir, uzun dönemde aşırı karlar ortadan kalkacaktır. Tekel piyasasında ise aşırı kar durumu, hem kısa hem de uzun dönemde görülebilir.

Monopolcü Rekabet Piyasası Atomisite varsayımı Mobilite varsayımı Mal birimleri homojen olmayıp, heterojen niteliğe sahiptir. Mal Farklılaştırması uygulaması sebebiyle mallar arasında «yakın ikame» ilişkisi vardır. Kısa dönemde görülebilen aşırı karlar, uzun dönemde ortadan kalkar.

Oligopol Piyasası Az sayıda firma ile çok sayıda tüketicinin oluşturduğu bir piyasadır. Firmalar arasında «karşılıklı bağımlılık» ilişkisi bulunur. Ancak firmalar, aralarındaki rekabeti ortadan kaldırmak üzere açık/gizli anlaşmalar (kartel, tröst vb.) da yapabilirler.

Çalışma Soruları-I Monopolcü firmanın talep fonksiyonu ile toplam hasılat ve toplam maliyet fonksiyonları aşağıda verilmiştir. Firmaya kar maksimizasyonu sağlayan üretim miktarını (Q) ve bu düzeydeki satış fiyatını (P) hesaplayın. TR= 64Q - Q2 TC= Q2 P= 64 - Q [Bilgi: P= 64 – Q ifadesi, bir “ters talep fonksiyonu”dur: Burada, talep miktarı ile fiyat arasındaki ilişki Q = f(P) şeklinde değil de, P = f(Q) olarak verilmektedir.]

Çalışma Soruları-I Çözüm: Firma karını maksimize eden üretim miktarı MC=MR eşitliği ile bulunur. MC= dTC/dQ = 2Q ve MR= dTR/dQ = 64-2Q MC=MR → 2Q=64-2Q → Q= 16 P= 64 - Q → 64 – 16 → P= 48

Çalışma Soruları-II Monopolcü firmanın marjinal hasılat fonksiyonu aşağıda verilmiştir. Buna göre firmanın ortalama hasılat fonksiyonunu elde edin. MR= 55 - 2Q   Bilgi: Marjinal hasılat fonksiyonunun ters türevi (integral) alındığında, firmanın toplam hasılat fonksiyonuna (TR) ulaşılır: TR= 55Q-Q2

Çalışma Soruları-II TR= 55Q-Q2 Çözüm: AR= TR/Q → 55Q-Q2 / Q → AR= 55-Q  

Çalışma Soruları-III Aşağıdaki veriler ışığında, firma dengesinde gerçekleşen “monopol (tekel) gücü”nü hesaplayın. TR= 20Q - 0,2Q2 TC= 2Q + 0,3Q2 P= 20 – 0,2Q Bilgi: Tekel piyasasında malın fiyatı daima MC ve aynı zamanda MR değerinden yüksektir. Firmanın, malın fiyatını MC değerinin üzerinde belirleyebilme gücü “monopol (tekel) gücü” olarak ifade edilir ve Lerner Endeksi adı verilen P-MC / P oranı ile ölçülür.  

Çalışma Soruları-III Çözüm: MC= dTC/dQ = 2 + 0,6Q ve MR= dTR/dQ = 20 - 0,4Q MC=MR → 2 + 0,6Q = 20 - 0,4Q → Q= 18 MC= dTC/dQ = 2 + 0,6Q → 2 + 0,6(18)= 12,8 P= 20 – 0,2Q → P= 20 – 0,2(18) → P= 16,4 Lerner Endeksi = P-MC / P → 16,4 - 12,8 / 16,4 = 3,6 / 16,4 → Lerner Endeksi = ~ 0,2  

Çalışma Soruları-IV Tekelci firmanın ürettiği mala yönelik talebin fiyat esnekliği -4 ve malın birim fiyatı 20 TL iken, firmanın marjinal hasılat değeri kaçtır? Bilgi: Tekelci firmanın belirlediği satış fiyatı (P), marjinal hasılat (MR) değeri ve mala yönelik talep esnekliğinin mutlak değeri (|e|) arasındaki ilişki, aşağıdaki formül (Amoroso-Robinson Formülü) çerçevesinde incelenir: MR = P. [ 1 - 1 / |e|]

Çalışma Soruları-IV P= 20 ve e= - 4 MR = P. [ 1 - 1 / |e|] Çözüm: MR = 20.[1- 1 /4] = 20 – 5 → MR = 15

İKTİSAT II 2011-2012 Bahar Dönemi (I) Yrd. Doç. Dr. Şenkan ALDEMİR

Başlıca Ulusal Hesap Büyüklükleri GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla GSMH: Gayri Safi Milli Hasıla Nominal (Piyasa Fiyatları/Cari Fiyatlar ile) GSYH/GSMH Reel (Sabit Fiyatlar ile) GSYH/GSMH

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH/GDP) Nominal GSYH: Bir ülke sınırları içinde, belirli bir dönemde (genellikle bir yıl içinde) ülkedeki yerleşikler tarafından üretilen nihai mal ve hizmetlerin CARİ YIL FİYATLARI ÜZERİNDEN- toplam parasal değeridir. Sadece A ve B malının üretildiği varsayılan bir ekonomide, cari yıla ait piyasa fiyatı ve üretim miktarı değerleri aşağıdaki gibidir. Nominal GSYH değerini hesaplayın. Pa: 10 br. GSYH= (Pa.Qa) + (Pb.Qb)= 250 + 500= 750 br. Pb: 5 br. Qa : 25 br. GSYH= Σ Pi.Qi Qb: 100 br.

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH/GDP) Reel GSYH: Bir ülke sınırları içinde, belirli bir dönemde (genellikle bir yıl içinde) ülkedeki yerleşikler tarafından üretilen nihai mal ve hizmetlerin -BAZ YIL FİYATLARI TEMEL ALINARAK HESAPLANAN- toplam parasal değeridir. 2008 2009 2010 Pa 2 5 10 2008 yılı fiyatları ile reel GSYİH ? Qa 10 15 25 2008 yılı reel GSYH= (2.10+1.5)= 25 Pb 1 2 3 2009 yılı reel GSYH= (2.15+1.10)= 40 Qb 5 10 20 2010 yılı reel GSYH= (2.25+1.20)= 70

Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH/GNP) Nominal GSMH: Bir ülke vatandaşları tarafından, belirli bir dönemde (genellikle bir yıl içinde) ülke içinde ve dışında üretilen nihai mal ve hizmetlerin, -CARİ YIL FİYATLARI ÜZERİNDEN- toplam parasal değeridir. Reel GSMH: Bir ülke vatandaşları tarafından, belirli bir dönemde (genellikle bir yıl içinde) ülke içinde ve dışında üretilen nihai mal ve hizmetlerin -BAZ YIL FİYATLARI TEMEL ALINARAK HESAPLANAN- toplam parasal değeridir.