Anizotrop mineraller döner tablo her 900 çevrildiğinde 4.5. SÖNME Anizotrop mineraller döner tablo her 900 çevrildiğinde söner. Sönme olgusu mineralin bir titreşim yönünün analizöre paralel olduğu durumda gelişir. Bu konumda mineralin bünyesindeki ışığın hiçbir bileşeni analizörün titreşim yönüne giremez. Bunun sonucu olarak mineralin bünyesinden çıkan ışığın tümü analizörde emilir ve dolayısıyla mineral karanlık görünür (Şekil 20 a). Şekil 20 a, b. Sönme

Döner tabla 450 çevrildiğinde yavaş ve hızlı ışın maksimum miktarda analizörün titreşim yönüne girer. Mineralin bünyesinden maksimum miktarda ışık geçmesi sonucu, mineral en parlak görüntüsüne ulaşır (Şekil 20 b). Tabla dönderildiğinde, girişim rengi değişmeksizin, renklerde parlama ve kararma izlenir. Şekil 20 a, b. Sönme Bazı mineraller uzanıma sahiptir ve belirgin dilinime sahiptir. Mineral uzanımı ile veya dilinimi ile titreşim yönü arasındaki açıya “sönme açısı” denir.

SÖNME AÇISI, TAYİNİ ve Sönme Türleri Anizotrop bir minerale ait özel kesitler dışında herhangi bir kesit çift nikol arasında incelendiği ve mikroskop tablası 360 derece çevrildiği zaman, kesidin aralarındaki açı 90 derece olan dört defa sönme durumu (karanlık durumu) gösterdiği gözlenir. 1.Paralel Sönme: Bu durumda mineral tanesinin dilinimi veya uzanımı haçkılına paralel iken sönme gerçekleşir (Şekil 22 a, 66 a, 66 b ). Sönme açısı 00 dir. Örn. Ortopiroksen, biyotit.

Minerallerin tanınmalarında en önemli özelliklerinden biri olan sönme açısının belirlenmesi için I. nikolde; kesitte bir kristal kenarı veya dilinim izi oküllerdeki dik kıllardan birine paralel duruma getirilir. İkinci nikole geçildiğinde tam sönme görülüyorsa mineral “PARALEL SÖNME” gösteriyor denir (Şekil 22 a, 66 a, b). a b Şekil 66 a, b. Paralel sönme (a: I. nikol, b: II. Nikol)ab Şekil 22. Sönme türleri (a. Paralel

2. Eğik Sönme: Mineral tanesinin dilinimi haç kılına eğik konumdayken sönme gerçekleşir (Şekil 21 a, 21 b,22 b, 67a, 67 b). Örn. Klinopiroksen, hornblend. Mineral tam sönme durumu göstermiyor ise ve tam sönme durumunu elde etmek için mikroskop tablasını çevirmek gerekiyorsa, mineral “EĞİK SÖNME” gösteriyor demektir (Şekil 21 a, 21 b, 22 b, 67 a, 67 b). Burada mikroskop tablasının çevrildiği miktar bize sönme açısını verir. Yalnız iki tam sönme arasındaki açı 90 derece olduğundan, eğik sönme de daima en küçük sönme açısı alınır. Örneğin sönme açısı 75 derece olarak okunmuşsa, mikroskop tablasının aksi yönde döndürülmesi ile bunu dik açıya tamamlayan 15 derece ölçülecektir. Bunlardan 15 derece aranılan eğik sönme açısıdır. Şekil 21 a, b. Sönme açısının ölçülmesi Şekil 22. Sönme türleri (b. Eğik)

Şekil 67 a, b. Eğik sönme (II. Nikol)

sahip ise, bu durumda her iki yüzeyin açı ortayı konumunda sönme 3. Simetrik Sönme: Mineral iki dilinime veya iki farklı kristal yüzeyine sahip ise, bu durumda her iki yüzeyin açı ortayı konumunda sönme gerçekleşebiliyorsa, buna simetrik sönme denir (Şekil 22 c, 68 a,b,c,d) Sönme durumu, kristal yüzeylerinin veya dilinim izlerinin tam açı ortayını oluştaracak şekilde ise buna “SİMETRİ SÖNME” adı verilir (Şekil 68 a, b, c, d). b a c d Şekil 68. Simetrik sönme (a, b: I. nikol; c, d: II. Nikol) Şekil 22. Sönme türleri (c. Simetrik)

4.Dilinimsiz: Mineral tanesinin uzanımı veya dilinimi yoksa, h er 90 derecede bir söner. Bu tür minerallerin sönme açısı yoktur. Buna “açısız sönme “denir (Şekil 22 d, 69) d.Açısız Şekil 69.Açısız sönme (II.Nik.)

söner. Bu olay kimyasal zonlanma veya stresin etkisiyle gelişir. 5.Diğer Sönme Türleri: Bazı tanelerin farklı kesimleri farklı zamanlarda söner. Bu olay kimyasal zonlanma veya stresin etkisiyle gelişir. a)Kimyasal Zonlanma: Bir mineralin optik davranışı kimyasal bileşimine göre değişebilir. Bu durum mineralin farklı sönme açılarına sahip olmasına yolaçar. b)Mineral taneleri deformasyona uğradığında bükülürler. Böylece tanenin farklı bölümleri farklı yönelime sahip olduğundan, farklı zamanlarda söner. Buna “dalgalı sönme” denir (Şekil 70). Şekil 70.Dalgalı Sönme (II.Nik.)

UZANIM İŞARETİ (ELANGASYON) UZANIM İŞARETİ, bir mineralin uzun ekseninde göreceli olarak hangi indikatriksin (büyük veya küçük) bulunduğunu saptama işlemidir. ► Gerek TOE gerekse ÇOE minerallerin uzanım işaretlerinin belirlenmesinde aynı aşama izlenir. ► İzotrop minerallerde ise Δ = 0 olması nedeniyle elangasyon ölçülemez.

Uzanım işareti, titreşim yönünün bulunması

Ä Ortoskop konum ve haç nikollerde ince uzun bir mineral seçilir İŞLEM AŞAMALARI Ä Ortoskop konum ve haç nikollerde ince uzun bir mineral seçilir Ä Mineralin uzun ekseni okülerdeki düşey kıl haçı ile çakıştırılır. İki durum söz konusudur 1) Mineral paralel sönme gösteriyordur 2) Mineral eğik sönme gösteriyordur. 1) Paralel sönme durumuna göre elangasyon işareti belirleme Ä Mineralin uzun ekseni ökülerdeki düşey kıl haçı ile çakıştırılır.

Ä Kuvars levhası devreye sokulur. İŞLEM AŞAMALARI Ä Sönük durumda bulunan mineral sağa doğru 45° çevrilir. Girişim renginin Michel-Levy renk çizelgesindeki Δ (gecikme) değeri not edilir. Δ = 200 Δ = 550 Ä Kuvars levhası devreye sokulur. Kuvars levhasının verdiği renk ve Michel-Levy renk çizelgesindeki değeri Δ = 550

Ä Kuvars levhası devreye sokulduktan sonra oluşan renkler gözlenir ve Michel-Levy renk çizelgesindeki Δ (gecikme) değeri tekrar not edilir. Δ = 750 Ä Renk mavi-yeşile kaymışsa uzanım işareti (+) yani, mineralin değeri (200) ile kuvars levhasının değeri (550) toplanması sonucu oluşan renk görülmüş ve toplama işlemi gerçekleşmiştir. Δ = 200 (mineral) + 550 (kuvars levhası) Δ = 750

Ä Yapılan işlemin anlamı MİNERALİN UZUN EKSENİNDE BÜYÜK İNDİKATRİKS VARDIR. Ä Tanımı MİNERALİN UZANIM İŞARETİ + DİR.