1

YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR * Eriyen karlar ve yağmur sularının yeryüzündeki geçirimli kayaçlardan toprağa sızması,geçirimsiz tabakaya rastlayarak birikmesiyle oluşan sulara yer altı suyu, bunların kendiliğinden veya insan eliyle yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. * Eriyen karlar ve yağmur sularının yeryüzündeki geçirimli kayaçlardan toprağa sızması,geçirimsiz tabakaya rastlayarak birikmesiyle oluşan sulara yer altı suyu, bunların kendiliğinden veya insan eliyle yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. 2

YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR 3

* Eriyen karlar ve yağmur sularının yeryüzündeki geçirimli kayaçlardan toprağa sızması, geçirimsiz tabakaya rastlayarak birikmesiyle oluşan sulara yer altı suyu, bunların kendiliğinden veya insan eliyle yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. * Eriyen karlar ve yağmur sularının yeryüzündeki geçirimli kayaçlardan toprağa sızması, geçirimsiz tabakaya rastlayarak birikmesiyle oluşan sulara yer altı suyu, bunların kendiliğinden veya insan eliyle yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir. 4

Yüzey sularının yeraltına sızmasında ve yer altı suyunun az veya çok olmasında  Çevreye düşen yağış miktarı,  Kayaların geçirimlilik derecesi,  Arazinin yüzeydeki eğimi,  Yeraltındaki tabakaların eğim derecesi,  Çevrede bulunan bitki örtüsünün sık veya seyrek olması etkili olur. 5

Not: Yeraltı suyunun sıcaklığı, geldiği yerin derinliğine göre değişir. Yeraltı suyu yüzeye yakın yerlerden geliyorsa suları soğuktur. Suyun sıcaklığı o bölgenin yıllık ortalama sıcaklığına yakındır. Bu tür sularda mevsimlik ısı değişimi fazladır. Not: Yeraltı suyunun sıcaklığı, geldiği yerin derinliğine göre değişir. Yeraltı suyu yüzeye yakın yerlerden geliyorsa suları soğuktur. Suyun sıcaklığı o bölgenin yıllık ortalama sıcaklığına yakındır. Bu tür sularda mevsimlik ısı değişimi fazladır. Örneğin; karların eridiği dönemde suyun sıcaklığı düşer. 6

Yamaç kaynakları Karadeniz ve Doğu Anadolu’da bu tür kaynaklar yaygındır. Bu kaynağın suları atmosfer kökenlidir. (yağmurlar ) Yamaçlar boyunca çıkarlar. Karadeniz ve Doğu Anadolu’da bu tür kaynaklar yaygındır. Bu kaynağın suları atmosfer kökenlidir. (yağmurlar ) Yamaçlar boyunca çıkarlar. 7

2. Fay Kaynakları Ege bölgesinde yaygındır. Özellikleri  Debileri yıl boyunca fazla değişmez,  Mineraller bakımından zengindir,  Hem yüzey hem de mağmatik sularla beslenir,  Suları ılık ve sıcaktır,  Fay kaynaklarının en çok bulundukları yerler yer yapısının arızalı ve genç oluşumlu olduğu yerlerdir. 8

Fay kaynakları KAF,DAF,BAF hattında yaygındırlar Fay kaynakları KAF,DAF,BAF hattında yaygındırlar 9

ÖSS  Aşağıdakilerden hangisi şekilde yer alan kaynağın özelliklerinden biri değildir? A)Sularının ılık veya sıcak olması B)Sularının fazla eriyik içermesi C)Hem mağmatik sular hem de yağışlarla beslenmesi D)Sularının çok yükseklere fışkırması E)Debisinin yıl boyunca fazla değişmemesi 10

ÖSS  Aşağıdakilerden hangisi şekilde yer alan kaynağın özelliklerinden biri değildir? A)Sularının ılık veya sıcak olması B)Sularının fazla eriyik içermesi C)Hem mağmatik sular hem de yağışlarla beslenmesi D)Sularının çok yükseklere fışkırması E)Debisinin yıl boyunca fazla değişmemesi 11

ÖSS Bolu,Bursa,Kütahya,Denizli yörelerinde kaplıca ve şifalı suların bulunması bu yörelerin hangi bakımdan benzer olduğunu gösterir? Bolu,Bursa,Kütahya,Denizli yörelerinde kaplıca ve şifalı suların bulunması bu yörelerin hangi bakımdan benzer olduğunu gösterir? A)Yağış düzeni B)Engebelilik A)Yağış düzeni B)Engebelilik C)Yer yapısı D)Maden yatakları C)Yer yapısı D)Maden yatakları E)Toprak türü E)Toprak türü 12

4. Artezyen Kaynakları: Artezyen kaynağı, iki geçirimsiz tabaka arasındaki geçirimli tabakalardaki suların açılan sondajlarla basınçla yeryüzüne çıktığı yerlere denir. Avustralya’da çok yaygındır. Ülkemizde ise tarım alanlarının sulanmasında kullanılır. 13

ARTEZYEN(TOST KAYNAKLARI) 14

ARTEZYEN 15

5. Karstik Kaynaklar (Voklüz - Su Çıkan): Karstik Kaynaklar, eriyebilen (karstik) kayalar içerisindeki yeraltı suyunun boşluklarda ve çatlaklarda hareket ederek yeryüzüne çıktığı yerlere denir. Bu kaynaklar bol su taşır, yağışlarla beslendikleri için suları sürekli değildir ve soğuktur, kireç oranları fazladır. Akdeniz bölgesinde yaygındır. 5. Karstik Kaynaklar (Voklüz - Su Çıkan): Karstik Kaynaklar, eriyebilen (karstik) kayalar içerisindeki yeraltı suyunun boşluklarda ve çatlaklarda hareket ederek yeryüzüne çıktığı yerlere denir. Bu kaynaklar bol su taşır, yağışlarla beslendikleri için suları sürekli değildir ve soğuktur, kireç oranları fazladır. Akdeniz bölgesinde yaygındır. 16

KARSTİK KAYNAK(voklüz) 17

KARSTİK KAYNAK (VOKLÜZ) 18

5. Gayzer: AKTİF Volkanik bölgelerde yer altındaki gazların basıncı ile zaman zaman fışkırarak yeryüzüne çıkan kaynaklardır. Ülkemizde yoktur. AKTİF Volkanik bölgelerde yer altındaki gazların basıncı ile zaman zaman fışkırarak yeryüzüne çıkan kaynaklardır. Ülkemizde yoktur. 19

GAYZER (SICAK SU KAYNAĞI) 20

KARSTİK ŞEKİLLER 21

22

Yeraltı suları, çabuk eriyebilen jips, kayatuzu, kalker (kireçtaşı) gibi kayaların bulunduğu karstik arazilerde aşınım ve birikim şekilleri meydana getirirler. 23

24

TÜRKİYE’DE KARSTİK ALANLAR 25

2013-LYS3-COĞ.1 26

2013-LYS3-COĞ.1 27

ÖSS  Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur? A)Adapazarı Ovası A)Adapazarı Ovası B)Çarşamba Ovası B)Çarşamba Ovası C)Gediz Ovası C)Gediz Ovası D)Çukurova D)Çukurova E)Elmalı Ovası E)Elmalı Ovası 28

ÖSS  Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda karstik süreçler etkili olmuştur? A)Adapazarı Ovası A)Adapazarı Ovası B)Çarşamba Ovası B)Çarşamba Ovası C)Gediz Ovası C)Gediz Ovası D)Çukurova D)Çukurova E)Elmalı Ovası E)Elmalı Ovası 29

30

AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. Lapya (cm) 2. Dolin (m) 3. Polye (km) 4. Obruk (Doğal Kuyu) 5. Düden (Su batan) 6. Voklüz (su çıkaran) 7. Mağara (küçük erime boşluğu) 8. Galeri (büyük erime boşluğu) 9. Kör vadi (kuru vadi) BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. Sarkıt 2. Dikit 3. Sütun 4. Traverten 31

32

LAPYA 33

34

OBRUK 35

OBRUK 36

37

DOLİN 38

DOLİN-UVALA 39

40

41

42

43

44

DİKİT ve SÜTUN 45

TRAVERTEN 46

ÖSS Cennet-Cehennem,Karain,İnsuyu mağara-ları Akdeniz bölgesinin turistik özelliklerindendir Cennet-Cehennem,Karain,İnsuyu mağara-ları Akdeniz bölgesinin turistik özelliklerindendir Akdeniz Bölgesi’nin hangi özelliği bu yörelerin oluşmasında etkilidir? Akdeniz Bölgesi’nin hangi özelliği bu yörelerin oluşmasında etkilidir? A)Yüksek düzlüklerin geniş yer tutması A)Yüksek düzlüklerin geniş yer tutması B)Karstik arazinin varlığı B)Karstik arazinin varlığı C)Akarsu ağının sık olması C)Akarsu ağının sık olması D)Yer yer kırıkların olması D)Yer yer kırıkların olması E)Eski buzul alanların olması E)Eski buzul alanların olması 47

ÖSS Cennet-Cehennem,Karain,İnsuyu mağara- ları Akdeniz bölgesinin turistik özelliklerindendir Cennet-Cehennem,Karain,İnsuyu mağara- ları Akdeniz bölgesinin turistik özelliklerindendir AkdenizBölgesi’nin hangi özelliği bu yörelerin oluşmasında etkilidir? AkdenizBölgesi’nin hangi özelliği bu yörelerin oluşmasında etkilidir? A)Yüksek düzlüklerin geniş yer tutması A)Yüksek düzlüklerin geniş yer tutması B)Karstik arazinin varlığı B)Karstik arazinin varlığı C)Akarsu ağının sık olması C)Akarsu ağının sık olması D)Yer yer kırıkların olması D)Yer yer kırıkların olması E)Eski buzul alanların olması E)Eski buzul alanların olması 48

*DALGA AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1.FALEZ2.HALİÇ *DALGA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1.KIYI OKU 2.TOMBOLO (SAPLI ADA, BAĞLAMA SETİ) 3.KIYI SET GÖLÜ (LAGÜN, DENİZ KULAĞI) 49

FALEZ (YALIYAR) Genelde dağların denize paralel uzandığı, Genelde dağların denize paralel uzandığı, Kıta sahanlığının dar olduğu, Kıta sahanlığının dar olduğu, Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında görülür. Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında görülür. Dalga aşındırma şeklidir. Dalga aşındırma şeklidir. 50

FALEZ OLUŞUM SÜRECİ 51

FALEZ (YALIYAR) 52

FALEZ (YALIYAR) 53

HALİÇ  Gel-git genliğinin fazla olduğu OKYANUS kıyılarında görülür.  Genelde HALİÇ görülen kıyılarda DELTA görülmez.  Akarsuyun denize döküldüğü yerde birikme yerine, gel-git sonucu aşınma olur. Bunun sonucu deniz içeri doğru girer. 54

HALİÇHALİÇHALİÇHALİÇ 55

DALGA BİRİKİM ŞEKİLLERİ  Dalgalar,alçak,akıntısız,rüzgara karşı korunaklı yerlerde birikim yaparlar  Kıyı seti(Lagün):Bir koyun önü dalga birikimi ile kapatılır.Kıyı set gölleri bu şekilde oluşur.Küçük ve Büyük Çekmece Gölleri,Terkos(Durusu) Gölü.  Kıyı oku: Karaya bağlı uzantılardır.  Tombolo(Bağlama seti):Bir adanın dalga birikimi ile karaya bağlanmasıdır.Marmara Bölgesi’nde Kapıdağ Yarımadası. 56

KIYI OKU 57

TOMBOLO (SAPLI ADA, BAĞLAMA SETİ) 58

TOMBOLO 59

TOMBOLO (Kapıdağ yarımadası) 60

Lagün (Kıyı Seti) 61

LAGÜN (DENİZ KULAĞI, KIYI SET GÖLÜ) 62

ÖSS I-Falez I-Falez II-Delta II-Delta III-Lagün III-Lagün IV-Kıyı kordonu IV-Kıyı kordonu Türkiye’de görülen yukarıdaki kıyı şekillerinden hangileri dalga aşındırmasıyla oluşmuşlardır? Türkiye’de görülen yukarıdaki kıyı şekillerinden hangileri dalga aşındırmasıyla oluşmuşlardır? A)I B)II C)I-III D)II-III E)III-IV 63

ÖSS I-Falez I-Falez II-Delta II-Delta III-Lagün III-Lagün IV-Kıyı kordonu IV-Kıyı kordonu Türkiye’de görülen yukarıdaki kıyı şekillerinden hangileri dalga aşındırmasıyla oluşmuşlardır? Türkiye’de görülen yukarıdaki kıyı şekillerinden hangileri dalga aşındırmasıyla oluşmuşlardır?  A)I B)II C)I-III D)II-III E)III-IV 64

65

BOYUNA KIYI TİPİ  Dağlar kıyıya paralel uzanır.Karadeniz,Akdeniz Bölgeleri  İç kesimlerle ulaşım zor,geçitlerle sağlanır,kıyı-kıyı ardı iklimi farklı,doğal liman sayısı az,hinterland ve kıta sahanlığı dardır. 66

BOYUNA KIYI TİPİ 67

BOYUNA KIYI TİPİ 68

BOYUNA KIYI 69

ENİNE KIYI TİPİ  Dağlar kıyıya dik uzanır.Ege kıyıları  İç kesimerle ulaşım rahat,hinterland geniştir.  Doğal liman sayısı fazla  (Edremit,Çandarlı,Kuşadası,Güllük Körfezleri)  Kıta sahanlığı geniş  Gerçek –kuşuçuşu kıyı uzunluğu farkı en fazla olan kıyı tipidir.Boyuna kıyı tipinin tam tersidir. 70

ENİNE KIYI TİPİ 71

ENİNE KIYI TİPİ 72

DALMAÇYA KIYI TİPİ  Dağlar birkaç sıra halinde kıyıya paralel uzanır.En öndeki dağ sırası deniz ilerlemesi sonucunda sular altında kalınca,eski dağ dorukları ada halini alır.  Teke Yarımadasında Kaş-Finike arası dalmaçya kıyı tipindedir. 73

DALMAÇYA TİPİ KIYI 74

DALMAÇYA 75

LİMANLI KIYI TİPİ  Alçak,sığ kıyılarda dalgaların,kıyı oku tombolo lagün yapmasıyla oluşan kıyı tipine denir. 76

77

LİMANLI KIYI 78

RİA’LI KIYI TİPİ  Daha önce akarsular tarfından aşınmış vadilerin,deniz ilerlemesine uğraması sonucunda oluşmuştur.İstanbul- Çanakkale boğazları,MenteşeYöresi(gün eybetı Ege kıyıları) 79

TÜRKİYE’DE KIYI TİPLERİ BOYUNA KIYI ENİNE KIYI R R EN R R R R D BOYUNA KIYI L 80

81 KIYI TİPLERİ

HALİÇ Gel-git genliğinin fazla olduğu OKYANUS kıyılarında görülür. Gel-git genliğinin fazla olduğu OKYANUS kıyılarında görülür. Genelde HALİÇ görülen kıyılarda DELTA görülmez. Genelde HALİÇ görülen kıyılarda DELTA görülmez. Akarsuyun denize döküldüğü yerde birikme yerine, gel-git sonucu aşınma olur. Bunun sonucu deniz içeri doğru girer. Akarsuyun denize döküldüğü yerde birikme yerine, gel-git sonucu aşınma olur. Bunun sonucu deniz içeri doğru girer. 82

HALİÇLİ KIYI 83

FİYORT ve FİYORT-SKYER Buzul aşındırması sonucu oluşmuş olan vadilerin deniz suyu ile dolması sonucu oluşur. Buzul aşındırması sonucu oluşmuş olan vadilerin deniz suyu ile dolması sonucu oluşur. Kutuplara yakın yerlerde görülür. Kutuplara yakın yerlerde görülür. Matematik konum ile ilgilidir. Matematik konum ile ilgilidir. Türkiye’de görülmez. Türkiye’de görülmez. 84

FİYORT-SKYER 85

DİKKAT  Türkiye’de FİYORT,SKYER tipi kıyılara enlem nedeniyle(Kutba yakın bir ülke değiliz),  HALİÇ,WATT tipi kıyılara özel konum(okyanus kıyısında yer almamamız) nedeniyle rastlanmaz. 86

RÜZGAR ETKİSİ 87

RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU ŞEKİLLER Rüzgarın etkisi en çok çöllerde ve bitki örtüsünün cılız olduğu kurak yerlerde görülür. Rüzgarın etkisi en çok çöllerde ve bitki örtüsünün cılız olduğu kurak yerlerde görülür. NOT: Rüzgar etkisinin en fazla çöllerde etkili olması, buradaki mekanik çözülmeden ve bitki örtüsünün olmamasından kaynaklanır. NOT: Rüzgar etkisinin en fazla çöllerde etkili olması, buradaki mekanik çözülmeden ve bitki örtüsünün olmamasından kaynaklanır. 88

Türkiye’de rüzgar aşındırma ve biriktirme faaliyetleri en çok kurak bölgelerimiz olan İç ve G.Doğu Anadolu’da ayrıca kıyı deltalarından olan Çukurova ve Sakarya’da görülür. Türkiye’de rüzgar aşındırma ve biriktirme faaliyetleri en çok kurak bölgelerimiz olan İç ve G.Doğu Anadolu’da ayrıca kıyı deltalarından olan Çukurova ve Sakarya’da görülür. 89

90

Rüzgar Aşındırma Şekilleri: Mantarkaya(Şeytan Masası-Tafoni) Kayaların alt kısımlarının rüzgarlarla aşınması sonucu oluşur. 91

92

Yardang: Farklı dirençteki kayaların bulunduğu yüzeylerde aşınma sonucu oluşan pürüzlü alanlardır. Rüzgar Mağaraları: Şahit Tepeler: 93

94

95

RÜZGAR BİRİKTİME ŞEKİLLERİ Lös: Rüzgarın taşıyıp biriktirdiği kil, kum ve tozların karışımından oluşan verimli topraklardır. Kumullar (Kum Tepeleri): Rüzgarın taşıdığı kumları hızının azaldığı alanlarda biriktirmesiyle oluşur. 96

Barkan: Rüzgar biriktirmesi ile oluşan hilal şeklindeki kum yığınıdır. Barkan: Rüzgar biriktirmesi ile oluşan hilal şeklindeki kum yığınıdır. 97

98