ARAÇ-GEREÇLERİN ÖĞRETİMDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

Öğretme öğrenme sürecinin temel ögelerinden biri de öğretim araç, gereç ve materyalleridir. Öğretim materyalleri doğru yerde ve doğru zamanda kullanıldığında etkilidir.

Öğretim materyallerinin eğitim-öğretimin vazgeçilmez ögesi olmasının nedenlerinden biri de öğretim materyallerinin aynı zamanda iletişim aracı olmasıdır. Eğitim bir iletişim süreci olduğundan iletişimde bulunulmaksızın öğretme ve öğrenmenin gerçekleştirilmesi olanaklı değildir. Etkili bir öğretme-öğrenme, iyi bir iletişim sonucu gerçekleşmekte; iyi bir iletişim ise öğretimi etkilemesi söz konusu olan öğretim materyallerinin öğretim sürecinde kullanılmasıyla olanaklı olabilmektedir.

Eğitim alanında yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlara göre, yeterli nitelik ve niceliğe sahip olan öğretim materyalleri yerinde ve zamanında kullanıldıkları takdirde, hem konular daha kolay anlaşılmakta, hem de kazanılan bilgiler daha kalıcı olmaktadır. Böylece öğretimin kalitesi de yükselmektedir.

Öğretim etkinliklerinin planlanması safhasında, öğrencilere kazandırılması hedeflenen davranışları kazandırmaya ve öğrenmelerin kalıcı olmasını sağlamaya yönelik, daha fazla duyu organına hitap eden bir öğretim ortamının hazırlanması ve bu ortamın özellikle görsel ve işitsel araçlarla zenginleştirilmesi büyük önem taşımaktadır.

ÖĞRETİM ARAÇ-GEREÇ VE MATERYALLERİ KULLANIMININ ÖĞRETİME SAĞLADIĞI FAYDALAR Öğretim materyallerinin eğitim-öğretim sürecine sağladığı katkılar aşağıdaki konu başlıklarıyla açıklanabilir.

Çoklu öğrenme ortamı sağlarlar.

Eğer öğretimimiz sadece anlatımdan meydana geliyorsa, öğrencilerimiz duyduklarının % 20'sini hatırlayacaklardır. Görsel materyallerin kullanımı, öğrettiklerimizin % 50'sinin hatırlanmasına katkı sağlayacaktır. Öğrencilerin ayrıca derse katılımlarının sağlanması, öğrendiklerinin % 70'ini hatırlamalarına yardımcı olacaktır. Bir ödev veya etkinlik tamamlandığında öğrenciler öğrendiklerinin % 90'ını hatırlayacaktır. Dolayısıyla, araç-gereçlerin kullanımı, öğrenme işlemine katılan duyu sayısını artırarak daha fazla ve kalıcı öğrenmenin gerçekleşmesine yardımcı olacaktır.

Öğrencilerin öğrendiklerini daha fazla hatırlayabilmeleri için sınıf içinde çoklu ortam öğrenme durumunun geliştirilmesi ve öğrenme sürecine koşulması önem taşımaktadır. Öğrenciler genelde, öğrenilecek bilgileri daha önceki bilgileriyle ilişkilendirerek öğrenirler. Bu süreçte teknolojiden büyük ölçüde yararlanırlar.

Öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olurlar. Öğrenciler farkı öğrenme stil ve öğrenme ihtiyaçlarına sahiptirler. Bu nedenle, bütün öğrenciler aynı öğretme-öğrenme etkinliklerinden eşit derecede yararlanmazlar. Öğrencilerden bazıları ders ve tartışmaları dinleyerek, bazıları görerek, bazıları okuyarak, bazı öğrenciler de bilgiler farklı araç-gereçlerle sunulduğunda (dersleri dinlemek yanında, sunulan bilgilerle ilgili görsel materyalleri inceleyerek) daha kalıcı bir öğrenme gerçekleştirebilirler.

Öğretimde kullanılan araç-gereç sayısı arttıkça, her bir öğrencinin bireysel öğrenme ihtiyaçlarına uygun bir öğretim kanalının bulunması ihtimali de artacaktır. Diğer yandan, araç-gereçler öğrenme içeriğini, öğrencilerin kolaylıkla algılayabilecekleri, kullanabilecekleri ve özümseyebilecekleri; miktar, zaman ve sunuluş olarak üzerinde kontrole sahip olabilecekleri bir biçimde sunar.

Dikkat çekerler. Geleneksel öğretim ortamlarında öğrenciler ders süresinin önemli bir kısmını öğretmenin sözel açıklamalarını, tartışmaları, diğer öğrencilerin soru ve açıklamalarını dinleyerek geçirirler. Çoğu sınıfta yüz yüze sözel iletişim belki de tek başına en çok kullanılan iletişim metodudur. Durum böyle olunca, bilgilerin görsel/işitsel araç-gereçler yoluyla sunulması sonucu ortaya çıkan göreceli yenilik, öğrencilerin dikkatlerini çekecek, duygusal tepkiler yaratarak motive edecektir.

Bilişsel kurama göre çevreden algılanan uyarıcılardan çok az bir kısmı seçici algı yoluyla kısa süreli belleğe gelir. Kısa süreli belleğin kapasitesi dikkate alındığında dikkatlerin çekilmesinin ne kadar önemli olduğu kendiliğinden anlaşılacaktır. Dikkat çekmek için yarışan bütün uyarıcılara karşın, öğrenenlerin amaçlanan mesaja odaklanmasını sağlamak ancak, ilgi çekici uyarıcılar sunarak gerçekleştirilebilir.

Hatırlamayı kolaylaştırırlar. Bilgilerin uzun süreli belleğe nasıl kodlandığı ve saklandığı ile ilgili en önemli kuramlardan biri ikili kodlama kuramıdır. Bu kurama göre bilgi uzun süreli bellekte hem sözel hem de görsel olarak kaydedilir. Dolayısıyla hem görsel hem de sözel olarak sunulan bilgilerin hatırlanma ihtimali daha yüksektir. Görsel sembollerle sözel önermeleri birlikte kullanmak, bilginin bellekten geri çağrılmasına yardımcı olan çoklu yollar sağlar.

Soyut şeyleri somutlaştırırlar. Araç-gereçlerin öğretme-öğrenme sürecindeki en önemli rollerinden biri soyut, karmaşık kavramları, anlaşılması güç olgu ve olayları basitleştirmesidir.

Zamandan tasarruf sağlarlar. "Bir resim bin kelimeye bedeldir" ifadesi uyarınca, araç-gereçlerin öğretim ve öğrenme zamanından tasarruf sağlaması beklenir. Örneğin, "Suyun dönüşümü" gibi bir konuyu ele alalım. Suyun dönüşüm evrelerini öğrencilere en etkili ve yararlı şekilde nasıl sunabiliriz: Anlatım ve tartışma yoluyla mı yoksa basit bir çizim ile mi? Bir saydam, bir karton ya da bir slayt üzerinde gösterilen bir çizim diğer yöntemden daha etkili olacaktır. Öğrenciler görselde kullanılan sembollerin ne anlama geldiklerini biliyorlarsa, suyun dönüşümü konusunda daha kısa sürede daha etkin bir öğrenme gerçekleştireceklerdir.

Güvenli gözlem yapma imkanı sağlarlar. Sınıfa getirilmesi imkansız, doğrudan gözlenmesi tehlikeli ya da mümkün olmayan cisim, olgu, olay ve işlemlerin kolayca ve güvenli olarak gözlenmesini sağlar.

Farklı zamanlarda birbirleriyle tutarlı içeriğin sunulmasını sağlarlar. Görsel ve işitsel gereçlerin etkili kullanımı, bellek problemleriyle başa çıkılmasına yardımcı olur. Farklı sınıflardaki bütün öğrencilerin aynı öğretim içeriğini almalarını sağlar. Bir tepegöz saydamı, öğretmenin önemli noktaları hatırlamasına yardımcı olabilir. İyi hazırlanmış bir video sunusu, unutulan önemli noktaları güvenilir bir şekilde vurgulayabilir. Öğretim içeriği ile ilgili bir PowerPoint sunusu örneklerde tutarlılık sağlar.

Tekrar tekrar kullanılabilirler. Etkili bir materyali farklı sınıflarda tekrar kullanan bir öğretmen, aynı içeriği öğrencilerine tutarlı olarak sunmakla kalmaz, zaman ve maliyetten tasarruf eder, materyali geliştirmek için harcadığı zaman ve enerjiyi tekrarlama probleminden kurtulur.

İçeriği basitleştirerek anlaşılmalarını kolaylaştırırlar. Bazen gerçek eşyalar, ilk anda öğrencilere çok karmaşık gelebilir. Bir eşyanın, öğrencilerin öğrenmelerini zorlaştıracak çok karmaşık unsurları olabilir. Böyle durumlarda, örneğin bir sunumda kullanılacak basit çizimlerle öğrencilerin, eşyanın normalde görünmeyen iç parçalarını görmeleri sağlanabilir. Aracın farklı çalışma biçimleri; sistemin alt unsurlarının birbirleriyle olan ilişkileri farklı renk, sembol ya da tekniklerle gösterilebilir.

Filmler, gözün takip edemeyeceği hızda oluşan bir sürecin aşamalarını yavaşlatarak ya da çok yavaş oluşan bir sürecin aşamalarını hızlandırılarak, sürecin izlenebilmesine imkan sağlayabilir.

ÖĞRETİM ARAÇ-GEREÇLERİNİN SEÇİMİ Öğretim araçları, "bilginin öğrenene ulaştırılabileceği farklı yollar ve ortamlar" olarak tanımlanabilir (Heinich ve diğerleri, 1996: 3). Öğretim aracı bir iletişim kanalı; kaynakla (öğretmen) öğrenciler (alıcılar) arasında bilgi paylaşımına imkan sağlayan ortamdır. Öğretim materyalleri ise farklı araçlarla sunulan bilgiler, mesajlar, malzemelerdir.

Araç-Gereç Seçimini Etkileyen Faktörler Öğrenim Kazanımları Araç-Gereç Özellikleri Öğretmenin (tutum, becerisi vb.) Yöntem Seçimi Araç-Gereç Seçimi Öğrenci Özellikleri Kısıtlamalar (bütçe, zaman..) Öğretim Ortamı (ışıklandırma, öğrenci sayısı vb.)

Araç-gereç seçimini etkileyen bu faktörler karşılıklı etkileşim içerisinde olup birinin seçim, tasarım ya da kullanımı diğerinin seçim, tasarım ya da kullanımını doğrudan etkiler.

Öğrenim Kazanımları ve Araç-Gereç Seçimi Kullandığınız bütün araç-gereçler öğrencilerin programda yer alan kazanımlara ulaşmalarına yardımcı olmalıdır. Bir kazanım için etkili olan bir araç-gereç, başka bir kazanımın öğretimi için uygun olmayabilir. Ayrıca, belirli bir kazanımın öğretimi ve öğrenilmesinde kullanılabilecek en iyi, tek bir gereçten bahsetmek de mümkün değildir.

Ortam Özellikleri ve Araç-Gereç Seçimi Araç-gereç seçimini etkileyen önemli kriterlerden biri öğretim ortamının büyüklüğü, niteliği ve öğrenci sayısıdır. Öğretim ortamı, öğretim ve öğrenmenin gerçekleşeceği fiziksel çevredir. Öğretim için seçilen ortam, öğretimin kalitesini doğrudan doğruya etkiler, çünkü bazı konular en iyi sınıf ortamında, bazıları laboratuvar ortamında ve bazıları da bireysel çalışma materyalleriyle öğretilebilir/öğrenilebilir.

Öğretmen Tutumları ve Araç-Gereç Seçimi Araç-gereçlerin teorik faydaları ne olursa olsun, bunların kullanımı belirli düzeyde bilgi ve beceriyi gerektirir. Eğer öğretmen bu araç-gereçleri kullanma becerisine sahip değilse, onları kullanmakta istemeyecektir. Ayrıca, araç-gereçleri kullanıp kullanmama sadece bilgi ve beceriye bağlı da değildir. Öğretmenlerin bunların faydasına inanması ve kullanma yönünde istekli olmaları gerekir.

Öğrenci Özellikleri ve Araç-Gereç Seçimi Araç-gereç seçiminde öğrencilerin yaş-gelişim düzeyi, öğrenme stilleri gibi temel kriterler dikkate alınmalıdır. Tüm öğrencilerin aynı araç-gereçle aynı şeyleri öğrenebileceği düşüncesi önemli bir yanılgıdır. Öğrencilerin bireysel farklılıkları da araç-gereç seçiminde belirleyici bir faktör olmalıdır.

Araç-Gereç Seçiminde Kısıtlamalar Araç-gereç seçiminde ekonomik sebepler belirleyici bir unsurdur. Maliyetin yüksekliği araç-gereç teminini engelleyebilir. Bununla birlikte araç-gereç kullanımı uzun bir zaman alacaksa bu da bir sınırlılık olarak görülmektedir. Ayrıca tüm araç-gereçlerin tüm yaş gruplarında kullanılamaması da bir kısıtlamadır.

Araç-Gereçlerin Özellikleri

Sosyal Bilgiler Öğretim Programında Yer Alan Becerilerin Kazandırılmasında Öğretim Araç-Gereç ve Materyallerin Rolü Becerilerin gelişmesi, daha çok bilgi düzeyindeki öğrenmelere bağlıdır. Bir beceri birden çok bilginin birleşiminden oluşan yeni bir yapıdır ve bu bilgilerin kullanılmasını içerir. Tablo, grafik, harita okuma; tablo, grafik oluşturma; veri toplama ve verileri sınıflama; gözlem yapma vb. durumlar beceriye örnektir. Bir becerinin başarıyla yapılabilmesi, birden fazla bilginin aynı anlamda kullanılmasını gerektirir.

Yeni programın temelinde yer alan yapılandırmacı model, öğrencinin eğitim sürecinde bazı temel becerileri edinerek, okul ve toplumsal yaşam içerisinde kendi kendine yeter etkin bir birey haline gelmesini sağlamak için her disiplin alanının hizmet edeceği bazı temel beceriler belirlemiştir. Sosyal Bilgiler Programı, 4 -7. sınıf düzeyinde diğer derslerle birlikte ilk 9 beceriyi kazandırmanın yanında, kendine özgü 5 beceriyi kazandırmayı da amaçlamaktadır.

Bu becerileri şöyle sıralayabiliriz: Eleştirel Düşünme Becerisi Yaratıcı Düşünme Becerisi İletişim Becerisi Araştırma Becerisi Problem Çözme Becerisi Karar Verme Becerisi Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi Girişimcilik Becerisi Türkçeyi Doğru, Güzel ve Etkili Kullanma Becerisi

Program, Sosyal Bilgiler dersinde genel becerilerin yanı sıra Sosyal Bilgilerle doğrudan ilişkili Gözlem Becerisi Mekânı Algılama Becerisi Zaman ve Kronolojiyi Algılama Becerisi Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi Sosyal Katılım Becerisi olmak üzere 5 beceriyi de öğrenciye kazandırmayı hedeflemektedir.

Sosyal Bilgiler Öğretim Programındaki Becerilerin Kazandırılmasında Öğretim Materyallerinin Kullanımına Yönelik Örnekler Kanıtı Tanıma Ve Kullanma Becerisi Sosyal bilgiler dersinin en önemli amaçlarından biri de öğrencilere kanıtı tanıma ve kullanma becerisi kazandırmaktır. Başka bir deyişle öğrencilerin kanıta dayalı olarak akıl yürütebilmelerini sağlamaktır. Bu amaçla öğrencilerin Sosyal Bilgiler derslerinde kanıt niteliği taşıyan kaynaklarla tanışmalarına önem verilmelidir.

Bu kaynaklar yazılı, görsel ve işitsel dokümanlardan ve nesnelerden oluşmaktadır: Gazeteler, mektuplar, günlükler Nüfus verileri, haritalar, mimari çizimler Fotoğraflar, aile fotoğrafları, filmler, videolar Sözlü tarih kayıtları, görüşme kayıtları, müzik kayıtları Buluntular, aletler, silahlar, aletler, malzemeler, giysiler icatlar, mezar taşlarıdır. Bununla birlikte ilkokul öğrencilerinin öncelikle, kendi yaşamlarına ait kanıtlar kullanmaları daha uygun olacaktır. Kimlik belgeleri, doğum günü kartları, çocuk kitapları, oyuncaklar, koleksiyon defterleri, aileye miras kalan eşyalar, okul kayıtları, posta kartları, demir ve kağıt paralar bu tür kanıtlardandır.

Mekânı Algılama Becerisi Sosyal bilgiler dersinde ilkokul 4. sınıflarda mekânı algılama ile ilgili olarak öğrencilerin kroki ve taslak çizimler oluşturma, nesne veya olguları sembollerle ifade etme, hazırlanmış krokilerden faydalanabilme ve küre kullanma becerilerini kazanmaları amaçlanmaktadır.

Görsel Kanıt Kullanma Becerisi Görsel materyaller (fotoğraf, resim, grafik, karikatür, harita vb.), sadece metinden oluşan bir yazılı materyalden daha etkilidir. Bazı öğrencilerin görsel betimlemeler yoluyla daha kolay öğrendikleri bilinmektedir. Hatta sözel yolla daha kolay öğrenen öğrenciler bile bazı kavramları öğrenmede, görsel desteğe ihtiyaç duymaktadırlar. Görsel kanıtlar fotoğraf, karikatür, minyatür, gravür vs. türünden çeşitlilik arz edebilir.

Zaman ve Kronolojiyi Algılama Becerisi Zamanın farklılığını anlamalarına yardım eden çeşitli etkinlikleri kapsayan sosyal bilgiler dersi, çocukların zaman kavramıyla ilgili deneyimleri sürecinde somut tanımlar sunmaktadır. Öğrenciler zaman içinde gelişen olayların, düşüncelerin ve insanların zihinlerindeki zaman çizgisi üzerinde anlamlı bir şekilde yapılandırmak isterler.

Öğrencilerin bu yeterliği kazanmaları için kronoloji ile tarih arasında kavramsal bağlantılar kurmaya yönelik pratikler yapılmalıdır. Öğrenciler aslında tarih derslerinin içerisinde zamana ilişkin birçok kavramı da dolaylı olarak öğrenmektedirler. Örneğin tarih şeridi bunları kolaylaştırmada kullanılan öğretim materyallerinden biridir. Zamanı algılamaya yönelik çeşitli kavramların öğrenilmesi sosyal bilgiler dersi ile beraber diğer derslerde de üst sınıflarda desteklenmelidir.