PUBERTAS ve SİKLİK AKTİVİTENİN BAŞLAMASI-1 Prof.Dr. Mustafa Kaymaz

PUBERTAS (Puberta, Puberty) Dişide seksüel açıdan meydana gelen değişikliklerin başladığı seksüel olgunluk dönemine puberta adı verilir. Puberta dişilerde fiziksel olgunluğun tamamlanmasıyla başlar. Pubertanın başlaması fonksiyonel olarak çoğunlukla hayvanın yaşına, gelişme kapasitesine ve genetik şifresine bağlıdır.

Pubertada meydana gelen değişiklikler direk olarak ovaryumdaki aktiviteye bağlıdır. Ovaryumların 2 fonksiyonu bulunmaktadır. Birincisi; Dişi gametlerin oluşturulması, İkincisi ise; Hormonların sentezlenmesidir. Doğumda her ovaryum 150,000 primer veya primordial follikül içerir. Doğumdan hemen sonra ov.’daki aktivite başlar ve folliküller üretilmeye başlar daha sonra atreziye olurlar. Düve pubertaya ulaşınca follikül sayısı 200’e kadar geriler.

Pubertas’ın Başlamasını Etkileyen External Faktörler Beslenme Sezon; Pubertanın başlaması yavrunun hangi dönemde doğduğu ile ilişkilidir. Ocak-Şubat aylarında doğan bir tay ilk östrusunu 5-6.aylarda (16-17 aylıkken), Temmuz-Ağustos ayında doğanlar ise ilk östruslarını 21-22 aylık dönemde gösterirler. Erkeğin varlığı; Koyunlarda koç etkisi belirgindir. İklim Hastalık

Prepubertal hayvanlarda, östradiol salgılayan küçük moleküllerin gelişmesini stimüle etmek için yeterli FSH sekresyonu bulunsa da, bu folliküler ovulatör yeteneğe sahip değillerdir. Seksüel maturasyon oluştuğunda, östrojen reseptörlerinde bir azalma meydana gelir ve östradiol'ün GnRH dalga sıklığı ve LH sekresyonundaki inhibitör etkisi ortadan kalkar.

Ovaryum aktivitesinin başlamasından primer sorumlu olan hormon LH’dır. Bunun yanında; LH sekresyon sıklığı GnRH’nın salınımının düzeni Opioid peptidler gibi faktörler de etkili olmaktadır.

Evcil Hayvanların Pubertasa Ulaşma Yaşları İnek 7-18 ay Kısrak 1-2 yaş Koyun 6-15 ay Keçi 4-8 ay Köpek 6-20 ay Kedi 7-12 ay Domuz 6-8 ay

İneklerde Pubertas Puberta ilk östrusun görülmesiyle belirlenir. Düve 5-20 aylar arasında ilk östrusunu gösterir. Vücut ağırlığı yaştan daha belirleyici bir göstergedir. Etçi inek ırklarında puberta için erişkin vücut ağırlığının %50’sine, sütçü ırklarda ise %35-45’ine ulaşması beklenmelidir. Holstein’larda pubertal ağırlık 240-260 kg, Hereford’larda 270-300 kg, Aberdeen angus’larda 230-250 kg’dır. Pubertanın başlangıcında düvenin yem alımı ve aldığı yem miktarı (arttıkça pubertal yaş azalır), diyetteki protein, vitamin ve mineral madde konsantrasyonu da önemlidir.

Kısraklarda Pubertas Kısraklar, çiftleşme mevsimine günlük ışık alma süresinin uzadığı dönemlerde girmektedir. Bu dönem kuzey yarım kürede ilkbahar, güney yarım kürede sonbahar aylarıdır. Güney yarım küredeki at ırklarının %90’ı Kasım-Şubat ayları arasında seksüel aktivite gösterirken, kuzey yarım kürede Mayıs -Kasım ayları arasında seksüel aktivite göstermektedir. Ekvatorda ve ekvatora yakın bölgelerde yaşayan kısraklar yıl boyunca östrus gösterme eğilimindedirler.

PİNEAL BEZ (EPİFİZ) ve MELATONİN Kısraklarda pineal bez 3.ventrikülle corpus callosum'un posterior sınırı arasında bulunur.

Pineal bezin en önemli sekretorik aktivitesi melatonin hormonu salgılamasıdır. Melatonin, tüm omurgalı türlerde pineal bezden karanlıkta sentezlenen ve salınan bir hormondur. Bu sentez ritmi, triptofan'ın alımını takiben pinealositlerde meydana gelmektedir.

Yüksek lipofilik doğasından dolayı melatonin pinealositlerde hazır olarak bulunur. Tüm türlerde pineal sekresyon geceleri yüksek, gündüzleri ise daha düşük seviyededir. Melatonin pinealositlerden yakınındaki kapillarlara direk olarak diffuze olur ve kan melatonin seviyesi bu şekilde değişir.

Kısraklarda Melatonin'in Reprodüksiyondaki Etkisi Melatoninin kısrak reprodüksiyonunda farklı birçok noktanın düzenlenmesinde rolü olduğu bilinmektedir. Melatonin reseptörlerinin çoğu beyinde lokalize olmuştur. Bu reseptörler, reprodüksiyonun endokrin ve fizyolojik işlevlerini düzenleyen bölgelerde ya da çok yakınında bulunmaktadır.

Melatonin kısraklarda, reprodüksiyonun nöroendokrin bileşiklerinin mevsime bağlı olarak düzenlenmesinde önemli bir role sahiptir. Melatonin ayrıca, ovaryumdaki folliküler ve luteal steroiogenezisinin düzenlenmesinde de önemli role sahiptir.

Köpeklerde Pubertas Köpeklerde ilk östrusun başlamasında ırkın önemli bir rolü vardır. Genellikle köpekler ilk östruslarını erişkin vücut ölçülerine ve ağırlıklarına ulaştıktan 2-3 ay sonra gösterirler. Bazı küçük ırklar 6-10 aylıkken ilk östruslarını gösterirken, büyük ırklar 18-24 aylık dönemlerde pubertaya ulaşırlar. Bazı köpeklerde ilk kızgınlıklar sakin geçebilir yada gözlenemeyebilir. Bu şekilde meydana gelen kızgınlıklara sakin kızgınlık (silent heat) adı verilir.

Köpeklerde Pubertas Dişiler erkeklerden birkaç ay önce pubertaya ulaşırlar. Beagle köpeklerde ilk östrus gösterme yaşı 343.4 15.7 gün olarak belirtilmiştir. Pubertanın başlamasını birçok faktör etkilemektedir. Irk önemli bir faktördür. Yarımkan veya evcilleştirilmiş ırklar safkan ırklardan daha önce seküel olgunluk gösterirler. Yaşın ilerlemesiyle östruslar arasında bir bağlantı yoktur fakat, östruslar arası süre (interöstrus aralığı) yaşın artmasıyla uzar.

Koyun ve Keçilerde Pubertas Koyunlar pubertasa yaşamlarının 1. veya 2. yılında ulaşırlar. Yılın ilk aylarında doğan kuzular geç doğanlara oranla daha erken cinsel olgunluğa erişmektedirler. Örneğin Şubat - Mart ayında doğan kuzular 5-9 aylık, Haziran-Temmuz ayında doğanlar ise 15-16 aylık iken pubertasa ulaşmaktadırlar. Pubertası izleyen ilk kızgınlıklar sakin geçer ve izleyen 2. östrüsta östrüs belirtileri daha nettir.

Koyun ve Keçilerde Pubertas Pubertas yaşını; fizyolojik çevre, fotoperiyot, annenin ve babanın yaşı ve ırkı, çevre ısısı, vücut ağırlığı, beslenme ve sütten kesme yaşı gibi birçok faktör etkilemektedir. Örneğin Ramney ırkı koyunlar yetişkin vücut ağırlığının %40, Suffolks %50, Scottisch Blackface ırkı koyunlar %63' üne ulaştıklarında pubertasa erişirler.

Koyun ve Keçilerde Pubertas Beslenme pubertas yaşını etkileyen çok önemli bir faktördür. İyi beslenen koyunlar daha genç yaşta erişmekte, dengesiz veya yetersiz beslenme bu süreyi uzatmaktadır. Mevsime bağlı ırklarda doğum zamanı da pubertas yaşı ile yakından ilgilidir. Örneğin Ocak aylarında doğan kuzular 8 ayda, Nisan aylarında doğanlar 6 aylık iken östrüs göstermektedirler.

Kedilerde Pubertas Puberta yaşı; hayvanın ırkına ve mevsime bağlı olarak değişkenlik gösterir. Yavru kedilerin çoğu ilk östruslarını 2.3-2.5 kg vücut ağırlığına ulaştıklarında gösterirler ve bu yaklaşık 7. ay civarında görülmektedir fakat bazı olgularda cinsel olgunluk 3 ay gibi kısa bir zamanda görülmekte ve İran kedileri gibi bazı uzun tüylü safkanlarda 12-18 aya kadar puberta görülmemektedir. Dişide pubertanın başlamasını hayvanın yaşından çok onun hangi mevsimde doğduğu etkilemektedir.