Evrenin yapIsI ve geçmişe bakIş EVRENİ TANIYALIM Evrenin yapIsI ve geçmişe bakIş

Evrenin yapısı ve geçmişe bakış Her bilim dalında olduğu gibi astronominin de kendine özgü terim ve kavramları vardır. Bu konuda astronomide kullanılan bazı terim ve kavramları inceleyeceğiz. Günlük hayatta da astronominin uzay, evren ve gökyüzü gibi kavramları çok sık kullanılmaktadır. Bu terimleri kısaca tanımlayalım:

Uzay İçerisinde bütün gök cisimlerini, her türlü madde ve enerjiyi barındıran, yerin atmosferi dışındakalan, sınırsız üç boyutlu sahadır.

Evren Yerküre de dahil olmak üzere, bütün gök cisimleri ile her türlü madde ve enerjinin bütünüdür.

Görünür Evren Evrenin görülebilen kısmıdır. Teknoloji ilerleyip daha güçlü teleskoplara sahip olundukça görünen evrenin sınırları da genişlemektedir. Günümüz teknolojisine göre görünen evren 14 milyar ışık yılı yarıçaplıdır. Evrenin kendisinin ne büyüklükte olduğu ya da evrenin sonlu mu, sonsuz mu olduğu henüz cevaplanamamış sorulardır. Evrenin gerçek boyutları, görünür evrenden muhtemelen çok daha büyüktür.

Gök Ada (Galaksi) Çekim kuvveti ile birbirine bağlı milyonlarca yıldızdan, yıldız kümelerinden, bulutsu ve gaz bulutları ile yıldızlar arası gaz ve tozdan oluşmuş sistemdir. Güneş sisteminde adına Samanyolu dediğimiz böyle bir gök adanın içerisinde yer almaktadır. Uzayda böyle milyarlarca gök ada vardır. Birbirlerine çekimsel olarak bağlı çok sayıda gök adadan oluşan sistemlere de gök ada kümeleri denmektedir. Bazen büyük bir gök adanın uydu gök adaları da olabilmektedir. Örneğin, Samanyolu’nun böyle 12 uydusu vardır. Büyük ve Küçük Macellan Bulutsuları, Samanyolu’nun en meşhur uydularıdır.

Yıldız Merkezlerinde çekirdek (nükleer) tepkimeleri ile enerji üreten ve uzaya salan yoğun plazmadan oluşan küme şeklindeki gök cisimleridir. Kendisi de bir yıldız olan Güneş’ten sonra bize en yakın yıldız, uzaklığı 4,2 ıy (Işık yılı, ışığın boşlukta bir yılda alacağı mesafedir.) olan Proxsima Centauri (Proksima Sentori)’dir. Çıplak gözle görülemeyecek kadar sönüktür.

Bulutsu Uzayda bulunan hidrojen ve helyum gibi gazlar ile tozlardan oluşmuş büyük ölçekli bulutlardır. Bir bulutsunun yakınında parlak yıldız var ise yıldızın yaydığı ışık enerjisi sayesinde bulutsu görünür hale gelir. Böyle bulutsulara aydınlık bulutsu, diğerlerine de karanlık bulutsu denir. Avcı (Orion), Macellan, Kedi Gözü, Atbaşı ve Kartal bulutsuları en çok bilinen bulutsulardır.

Gezegen Bir yıldızın etrafında dolanan, ancak kütlesi enerji üretmeye yetmeyecek kadar küçük olan gök cisimleridir.

Meteor Dünya atmosferine büyük hızlarla giren güneş sistemindeki küçük bir katı cismin (meteoroid) sürtünme sonucu akkor haline gelmesiyle yeryüzünden kısa süreli olarak görülen ışık çizgisidir. Meteorlara halk arasında “yıldız kayması” veya “kayan yıldız” denmektedir. Bu olay, tipik olarak, atmosferin 80-110 km’ leri arasında oluşur. Meteorları oluşturan gök cisimleri çoğunlukla nohut büyüklüğündedir ve her gün milyonlarca meteor oluşmaktadır. Atmosfere giren gök cismi çok daha büyük ise bu durumda cismin bir kısmı yanıp yok olmadan yeryüzüne düşebilir. Uzaydan gelerek yeryüzüne düşen bu cisimlere gök taşı (meteorite) adı verilir.

Kuyruklu Yıldız Güneş sisteminin küçük cisimlerinden biridir. Donmuş su ve gazlardan oluşmuştur. Kuyruklu yıldız Güneş’e yaklaştıkça buharlaşarak hareket doğrultusunun aksi yönünde uzayan ve yerden çıplak gözle görülebilen uzun bir kuyruğa sahip olur. Gözlemin yapıldığı anda elde edilen görüntü ve bilgilerin cismin gözlem anındaki mi yoksa daha önceki bir zamandaki durumunu mu yansıttığı sorusu ışık hızının sonlu mu, sonsuz mu olduğu ile kolayca cevaplanabilir. Fizikten biliyoruz ki ışığın hızı sonludur. O halde bir ışık fotonunun, gök cisminden çıkıp gözlemcinin gözüne ulaşmasına kadar belli bir süre geçmesi gerekir. Gök cismi ne kadar uzak ise ışığının gözlemciye ulaşması için o oranda uzun süre gerekir. O halde, biz gök cisimlerine baktığımızda onların geçmiş bir zamandaki hallerini görmekteyiz. Astronomide gök cisimleri arasındaki uzaklıkları ifade etmek için “astronomi birimi (AB), ışık yılı (IY) ve parsek (pc) uzaklık birimleri kullanılmaktadır.