EKON 203 MİKROİKTİSAT BÖLÜM 4 Konu: BİREYSEL VE PİYASA TALEBİ

İşlenecek Konular Bireysel Talep Gelir ve İkame Etkileri Piyasa Talebi Tüketici Artığı Ağ (network) Dışsallıkları 2

Bireysel Talep Fiyat Değişimleri Yiyecek fiyatındaki değişimlerin etkileri farksızlık eğrileri ve bütçe doğruları kullanılarak gösterilebilir. Yiyecek malının fiyatı düştüğü zaman bütçe doğrusunun dışa doğru döndüğünü hatırlayınız. (yada tersi) 4

Fiyat Değişiminin Etkisi Giyecek/(ay) I = $20 PC = $2 PF = $2, $1, $.50 Olduğunu varsayalım 10 4 5 6 U2 U3 A B D U1 12 20 Üç ayrı farksızlık eğrisi Bütçe doğrusuna teğet durumda. Yiyecek/(ay) 40 4

Fiyat Değişiminin Etkisi Giyecek/ay 6 A Fiyat-Tüketim Eğrisi U1 5 D B 4 U3 U2 Yiyecek/ay 4 12 20 40 4

Fiyat Değişiminin Etkisi Yiyecek Malının Fiyatı, YTL Talep Eğrisi Bireysel Talep tüketicinin satın aldığı mal miktarı ile fiyatı arasındaki ilişkiyi verir. H E G 2.00 4 12 20 1.00 0.50 Yiyecek/ay 4

Bireysel Talep Bireysel Talep Eğrisi Talep Eğrilerinin İki Önemli Özelliği 1) Talep eğrisi boyunca hareket ettikçe elde edilebilecek fayda düzeyi de değişmektedir 4

Bireysel Talep Talep Eğrilerinin 2 Önemli Özelliği Bireysel Talep Eğrisi Talep Eğrilerinin 2 Önemli Özelliği 2) Talep eğrisinin üzerindeki bütün noktalarda, tüketici yiyecek ve giyecek arasındaki fiyat oranları ile MRS’yi eşitleyerek faydasını maksimize etmektedir. 4

Fiyat Değişiminin Etkileri (Yiyecek) YTL Demand Curve E: Pf/Pc = 2/2 = 1 = MRS G: Pf/Pc = 1/2 = .5 = MRS H:Pf/Pc = .5/2 = .25 = MRS Fiyat düştüğünde: Pf/Pc ile MRS’de düşer H E G 2.00 4 12 20 1.00 0.50 Yiyecek (KG/ay) 4

Bireysel Talep Gelir Değişmeleri Gelirde meydana gelecek değişimlerin etkileri de farksızlık eğrileri ve bütçe doğruları kullanılarak gösterilebilir. 4

Gelir Değişmelerinin Etkileri 15 Giyecek (birim/ay) D 7 16 U3 Pf = 1YTL; Pc = 2 YTL I = 10, 20, 30 YTL olsun 10 5 10 B U2 Gelir-Tüketim Eğrisi Fiyatlar sabitken Gelirin artması Tüketici tercihlerini değiştirir 3 4 A U1 Yiyecek Birim/ay 20 30

Gelir Değişmelerinin Etkileri Yiyecek Malı Fiyatı YTL Gelir 10 YTL’den 20’ye ve 30’a yükseldikçe (fiyatlar sabit), tüketicinin talep eğrisini sağa doğru kaydırır. 16 D3 H 10 D2 G 4 D1 E 1.00 Yiyecek (birim/ay)

Bireysel Talep Gelir Değişmeleri Gelir tüketim eğrisi her gelir düzeyi için tüketicinin faydasını en üst düzeye çıkaran yiyecek ve giyecek mal bileşimlerini verir. 4

Bireysel Talep Gelir Değişmeleri Gelirdeki bir artış bütçe doğrusunu sağa paralel olarak kaydırır, gelir tüketim eğrisi boyunca tüketim artar. Aynı zamanda, gelirdeki artış talep eğrisini sağa kaydırır. 4

Bireysel Talep Gelir Değişmeleri Normal ve Düşük Mallar Gelir tüketim eğrisi pozitif eğimli olduğu zaman: Talep edilen miktar, gelir arttıkça yükselir. Talebin gelir esnekliği pozitiftir. Söz konusu mal Normal bir maldır. 4

Bireysel Talep Gelir Değişmeleri Normal ve Düşük Mallar Gelir Tüketim eğrisi negatif eğimli ise: Talep edilen miktar, gelir arttıkça düşer. Talebin gelir esnekliği negatiftir. Söz konusu mal Düşük maldır. 4

Düşük Mal 15 30 Kebap (tane/ay) 10 5 20 Hamburger (tane/ay) C Kebap (tane/ay) Gelir Tüketim eğrisi …fakat hamburger gelir-tüketim eğrisi, B ve C arasında tersine bükülünce düşük mal özelliği gösterir 10 5 20 A U1 B U2 Et ve hamburger, A ve B noktaları arasında normal mal özelliği taşır... Hamburger (tane/ay)

Bireysel Talep Engel Eğrileri Engel eğrileri gelir ile tüketilen malın miktarları arasındaki ilişkiyi betimler. Normal malların, Engel eğrisi pozitif eğimlidir. Düşük malların Engel eğrisi negatif eğimli olur. 4

Engel Eğrileri 30 20 10 4 8 12 16 Gelir (YTL/ay) Yiyecek (birim/ay) Engel eğrisi normal mallar 30 20 10 Yiyecek (birim/ay) 4 8 12 16

Engel Eğrileri 30 Düşük Normal 20 10 4 8 12 16 Gelir (YTL/ay) mallar için geriye büküktür. Düşük Normal 20 10 Yiyecek (birim/ay) 4 8 12 16

Tüketici Harcamaları Gelir Grubu (1997 $) ($) : altı 19,000 29,000 39,000 49,000 69,000 ve üstü Eğlenme-Din. 700 947 1274 1514 2054 2654 4300 Konut edinme 1116 1725 2253 3243 4454 5793 9898 Kira 1957 2170 2371 2536 2137 1540 1266 Sağlık 1031 1697 1918 1820 2052 2214 2642 Gıda 2656 3385 4109 4888 5429 6220 8279 Giyim 859 978 1363 1772 1778 2614 3442

İkame ve Tamamlayıcı Mallar Bireysel Talep İkame ve Tamamlayıcı Mallar 1) İki mal ikame mallarsa, birinin fiyatındaki artış (azalış) diğer maldan talep edilen miktarı arttırır (azaltır). Örneğin: sinema bileti ve video kaseti kiralama 4

İkame ve Tamamlayıcılık Bireysel Talep İkame ve Tamamlayıcılık 2) İki mal tamamlayıcı mallar ise, birinin fiyatındaki artış (azalış) diğer maldan talep edilen miktarı azaltır (arttırır). Ör. Çay-şeker 4

İkame ve Tamamlayıcılık Bireysel Talep İkame ve Tamamlayıcılık 3) Bir malın fiyatı değiştiğinde diğer maldan talep edilen miktarlar değişmiyorsa bu iki mal bağımsızdır. 4

Bireysel Talep İkame ve Tamamlayıcı Mallar Fiyat tüketim eğrisi negatif eğimli ise iki mal ikame mallardır. Fiyat tüketim eğrisi pozitif eğimli ise söz konusu mallar tamamlayıcıdır. 4

Gelir ve İkame Etkileri Bir malın fiyatı düştüğü zaman iki etki ortaya çıkar: Gelir ve ikame etkileri İkame Etkisi Tüketici, göreli olarak daha ucuz hale gelen maldan tüketici daha fazla ve göreli olarak pahalı hale gelen maldan daha az satın alma eğilimine girer.

Gelir ve İkame Etkileri Bir malın fiyatı düştüğü zaman iki etki ortaya çıkar: Gelir ve ikame etkileri Gelir Etkisi Bir malın fiyatında düşme olduğu zaman tüketicinin satın alma gücünde reel bir artış ortaya çıkar.

Gelir ve İkame Etkileri İkame Etkisi İkame etkisi bir malın fiyatındaki düşme sonucu, tüketicinin aynı maldan daha fazla satın almasıdır (fayda sabit) Bir malın fiyatı düştüğü zaman ikame etkisi her zaman bu maldan talep edilen miktarı arttıracak yönde hareket eder.

Gelir ve İkame Etkileri Gelir Etkisi Gelir etkisi tüketicinin satın alma gücündeki artışa bağlı olarak maldan talep edilen miktarın artması (malın fiyatı sabit iken). Bireyin geliri arttığında, talep edilen miktar artabilir veya azalabilir. Düşük mallarda dahi gelir etkisi nadiren, ikame etkisini ortadan kaldıracak kadar büyük olur.

Gelir ve İkame Etkileri: Normal Mal Giyecek (birim/ay) C2 F2 T U2 B Yiyecek fiyatı düştüğünde, tüketim F1 den F2 ye yükselir Tüketici dengesi A’dan B’ye yükselir. R F1 S C1 A U1 E Toplam Etki İkame Etkisi D İkame etkisi, F1den E’ye ( A dan D’ye), Göreli fiyatları değiştirmekte fakat reel geliri (tatmin düzeyi) sabit tutar. Gelir etkisi, EF2, (D’den B’ye) nisbi fiyatları sabit tutmakta fakat satın satın alma gücünü arttırmakta Gelir Etkisi Yiyecek (birim/ay) O

Gelir ve İkame Etkileri: Düşük Mal Giyecek (birim/ay) Toplam Etki Burada yiyecek düşük mal Özelliği taşımaktadır, gelir etkisi negatiftir. Bununla birlikte ikame etkisi, gelir etkisinden büyüktür B Gelir Etkisi U2 R A D İkame Etkisi U1 Yiyecek (birim/ay) O F1 E S F2 T

Gelir ve İkame Etkileri Özel Durum--Giffen Malları Teorik olarak gelir etkisi, talep eğrisinin pozitif eğimli olmasına neden olacak kadar büyük olabilir. Bu durum nadiren ortaya çıkar ve düşük bir pratik öneme sahiptir.

Piyasa Talep Eğrisi Fiyat Bay A Bay B Bay C Piyasa (YTL) (birim) (birim) (birim) (birim) 1 6 10 16 32 2 4 8 13 25 3 2 6 10 18 4 0 4 7 11 5 0 2 4 6

Yatay Toplama ile Piyasa Talep Eğrisine Ulaşma Fiyat 5 DA Bireysel talep eğrilerinin Yatay toplamından piyasa Talep eğrisine ulaşılır. DC DB Piyasa Talebi 4 3 2 1 miktar 5 10 15 20 25 30

Piyasa Talebi İki Önemli Nokta 1) Piyasa talep eğrisi, piyasaya daha çok kişi girdikçe sağa doğru kayar. 2) Çok tüketicinin talebini etkileyen unsurlar piyasa talebini de etkiler.

Piyasa Talebi Talep Esnekliği Talebin fiyat esnekliği, fiyat yüzde bir değiştiğinde talep edilen miktarda meydana gelen yüzde değişmeyi ölçer.

Fiyat Esnekliği ve Harcamalar Talep Fiyat Artarsa, Fiyat Düşerse, Harcamalar: Harcamalar: İn-elastik (Ep <1) artar Azalır Birim-Esnek (Ep = 1) Değişmez Değişmez Esnek (Ep >1) Azalır Artar

Piyasa Talebi Talebin Nokta Esnekliği Nokta esnekliği talep eğrisi üzerinde bir noktadaki esnekliği ölçer. Şu formülle hesaplanır:

Piyasa Talebi Nokta Esnekliğini Kullanmanın Sakıncaları Talep eğrisinin üzerindeki tek bir noktanın değil de, talep eğrisinin bir bölümünün esnekliği önemli olabilir. Baz yılı için kullanılan fiyat ve miktarlar hesaplanan fiyat esnekliğinin farklı çıkmasına yol açabilir.

Talebin Nokta Esnekliği (Örnek) Piyasa Talebi Talebin Nokta Esnekliği (Örnek) Fiyat 8 YTL’den 10 YTL’ye artarken talep edilen miktar 6’dan 4’e düşmüştür. Fiyattaki yüzde değişme: 2YTL/8YTL = 25% or 2YTL/10YTL = 20% Miktardaki yüzde değişme: -2/6 = -33.33% or -2/4 = -50%

Talebin Nokta Esnekliği (örnek) Piyasa Talep Eğrisi Talebin Nokta Esnekliği (örnek) Esneklik: -33.33/.25 = -1.33 veya -.50/.20 = -2.54 Hangisi Doğru?

42

Piyasa Talebi Yay Esnekliği (Örnek)

Buğday Talebi (Toplam Talep) Bir Örnek: Buğday Talebi (Toplam Talep) Buğday talebi iç talep ve ihracat talebinden oluşmaktadır İç Talep: QDD = 1700 - 107P İhracat Talebi: QDE = 1544 - 176P

Buğdayın Toplam Talebi Fiyat (YTL/KG) 20 18 Dünya Talebi AB ve CD’nin yatay toplamıdır. F Toplam Talep E 16 A B İç Talep 14 12 10 C D İhracat Talebi 8 6 4 2 Buğday (ton/yıl) 1000 2000 3000 4000

Tüketici Artığı Tüketici Artığı Tüketicinin bir mal için ödemeye razı olduğu maksimum fiyat ile fiili olarak ödediği fiyat arasındaki farktır.

Tüketici Artığı 20 19 18 17 16 15 14 13 Fiyat (YTL/bilet) 6 bilet satın almanın Tüketici artığı her bir biletten elde edilen artıkların toplamına eşittir. 20 19 18 17 16 Tüketici Artığı 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 = 21 15 14 Piyasa fiyatı 13 1 2 3 4 5 6 Konser Bileti

Tüketici Artığı Piyasa Talebi için 20 Tüketici Artığı 19 18 17 16 15 Fiyat (YTL\bilet) Piyasa Talebi için Tüketici Artığı 20 Talep Eğrisi 19 18 17 16 Tüketici Artığı Fiili harcamalar 15 14 Piyasa Fiyatı 13 1 2 3 4 5 6 Konser bileti

Tüketici Artığı Tüketici artığı ile üreticilerin elde ettiği toplam karları birleştirerek: 1) Farklı piyasa yapılarının fayda- maliyet analizi yapılabilir. 2) Tüketici ve firmaların davranışlarını değiştiren kamusal politikaların etkileri incelenebilir.

Temiz Havanın Değeri Örnek: Hava onu solumak için herhangi bir bedel ödenmemesi anlamında bedava bir maldır. Soru: havayı temizlemenin yararları bunu temizleme maliyetlerine katlanmaya değer mi?

Temiz Havanın Değeri Bireyler havanın temiz olduğu bir bölgede ev satın almak için daha fazla para ödemektedirler. Ormanlık alanlarda ev almak için insanlar daha çok ödeme yapmayı kabul etmektedirler.

Temiz Hava İçin Değer Biçmek NOX (pphm) Kirlilikte azalma Değer ($) Taralı alan bize hava kirliliği yüzde 5 azaldığında kazanılan tüketici artığını vermektedir. (kirliliği azaltma maliyeti 1000$) 2000 10 1000 5 A

Network (Ağ) Dışsallıkları (Externalities) Şu ana kadar bireylerin bir mal veya hizmete olan talebinin diğer malların talebinden bağımsız olduğunu kabul ettik. Aslında, bir kişinin talebi, aynı mal veya hizmeti satın alan diğer kişilerin sayısı tarafından etkilenebilir.

Network (Ağ) Dışsallıkları Bu durumda, ağ dışsallığı (network externality) söz konusudur. Ağ dışsallıkları (Network externalities) pozitif veya negatif olabilir.

Network (Ağ) Dışsallıkları Tüketicinin bir mal veya hizmetten talep ettiği miktar, diğer tüketicilerin satın alımlarındaki artışa tepki olarak yükseliyorsa pozitif ağ dışsallığından (positive network externality) söz edilir. Negatif ağ dışsallığı da bunun tersidir. (Negative network externality)

Network (Ağ) Dışsallıkları Bandwagon Etkisi (Bandwagon Effect) Bir malı sadece herkeste var diye tercih etmek (moda diye satın almak) yada geçici bir hevesle kendini kaptırmak. Bu pazarlamanın ve reklam kampanyalarının temel amacıdır.

Pozitif Ağ Dışsallığı: Bandwagon Etkisi 40 Tüketici söz konusu malı Çok sayıda insanın satın aldığına inanırsa, talep eğrisi daha sağa kayar. D40 Fiyat ($) D20 20 60 D60 80 D80 100 D100 Miktar (bin\ay)

Pozitif Ağ Dışsallığı: Bandwagon Etkisi Fiyat ($) D20 D40 D60 D80 D100 Piyasa talep eğrisi bireysel talep eğrilerinin bileşimi ile elde edilir. Göreli olarak piyasa talep eğrisi daha esnektir. Talep (Demand) Miktar (bin\ay) 20 40 60 80 100

Pozitif Ağ Dışsallığı: Bandwagon Etkisi Fiyat ($) D20 D40 D60 D80 D100 Fiyatın 30 Dolardan 20 Dolara düştüğünü varsayalım. Eğer Bandwagon etkisi olmasaydı, talep edilen miktar sadece 48 bine çıkacaktı. $30 Talep $20 Saf Fiyat Etkisi Miktar (bin\ay) 20 40 48 60 80 100

Pozitif Ağ Dışsallığı: Bandwagon Etkisi Fiyat ($) D20 D40 D60 D80 D100 Fakat malı daha çok insan satın aldıkça, Buna sahip olmak bir stil haline geliyor ve talep edilen miktarı daha da çok arttırmaktadır. $30 $20 Talep Saf Fiyat Etkisi Bandwagon Etkisi Miktar (bin\ay) 20 40 48 60 80 100

Network (Ağ) Dışsallıkları Snob Etkisi (Snob Effect) Eğer ağ dışsallığı negatif ise, snob etkisinden söz edebiliriz. Snob etkisi özel ve tek olan (nadiren bulunan) bir mala sahip olma arzusunu gösterir. Bu mala ne kadar az kişi sahip olursa, snob malından talep edilen miktar o derece artacaktır.

Negatif Ağ Dışsallığı: Snob Etkisi (Snob Effect) Fiyat ($) 2 D2 $30,000 $15,000 14 Saf Fiyat Etkisi Tüketici malı 2000 kişinin satın aldığını Düşündüğünde orijinal talep eğrisi D2 Talep 4 6 8 D4 D6 D8 Bununla birlikte, tüketici bu malı 4000 kişinin aldığını düşünürse, talep D2 den D4 ye kayacak ve bu malın snob değeri düşecektir. Miktar (bin\ay)

Negatif Ağ Dışsallığı: Snob Etkisi (Snob Effect) Fiyat ($) Bir mala çok sayıda insan sahipse Talep daha katı ve snob malının değeri oldukça düşük olacaktır. Sonuç olarak satışlar düşecektir. Örneğin: Rolex saatleri, kayak vs. Talep $30,000 Net Etki Snob Etkisi $15,000 D2 D4 D6 D8 Miktar (bin\ay) 2 4 6 8 14 Saf Fiyat Etkisi

Network (Ağ) Dışsallıkları ve Bilgisayar-Faks Makineleri Talebi Pozitif Geri Bildirim Dışsallıklarına Bazı Örnekler Merkezi Bilgisayarlar (Mainframe computers): 1954 - 1965 Kişisel Bilgisayarlar Cep Telefonları

Bazı Uygulamalar:Gelir ve Harcama Tipi Vergiler Devlete aynı vergi gelirini sağlayan gelir vergisi, harcama vergisine kıyasla toplumun refahına daha az yük getirir bu ilkeye “lump-sum principle” adı verilir. Şekil 2.6’ya bakalım. Başlangıçta tüketicinin harcayabileceği I kadar geliri vardır ve tüketeceği mal demetini X* ve Y* olarak belirlemiş ve U3 kadar fayda elde etmektedir.

Şekil 2.6: Gelir ve Satış Vergileri Y Malı Miktarı I Y* U3 X Malı Miktarı X*

Gelir ve Satış Vergileri Sadece X malına konan bir vergi malın fiyatını yükseltecek ve bütçe doğrusu vergi sonrasında I’ olacaktır. Bu durumda tüketim X1, Y1 ve fayda da U1 düzeyine düşecektir. Devlete aynı vergi gelirini sağlayan gelir üzerinden alınan vergi I’’ bütçe doğrusuyla ifade edilmiştir(X1, Y1).

Şekil 2.6: Gelir ve Satış Vergileri Y Malı Miktarı I Y1 Y* I’ Y2 U3 U1 X Malı Miktarı X1 X*

Şekil 2.6: Gelir ve Satış Vergileri Y Malı Miktarı I Y1 Y* I’ I” Y2 U3 U2 U1 X Malı Miktarı X1 X2 X*

Gelir ve Satış Vergileri I’’ bütçe doğrusu üzerinde faydayı maksimum yapan mal demeti X2, Y2 dir ve U2 kadar fayda sağlamaktadır. Satın alma gücü üzerinden alınan ve devlete aynı vergi gelirini sağlayan gelir vergisi, tüketiciyi (U2) fayda düzeyinde bırakmaktadır. X malı üzerinden alınan satış vergisi ise tüketiciyi (U1) fayda düzeyinde bırakmıştır.

Gelir ve Satış Vergileri Bu ilkenin (lump-sum principle) arkasındaki mantık şöyle açıklanabilir: Tek bir mala konan satış vergisi insanları iki biçimde etkiler: 1. Satın alma güçlerini azaltıcı etkide bulunur, 2. Tüketimi vergi konan maldan uzaklaştırır. lump-sum tipi vergi ise sadece birinci etkiye sahiptir.

Uygulama: Yoksullara Yardım Yapılırken Nasıl Bir Yol İzlenmeli? Lump-sum ilkesi bize ayni olarak yapılan yardımların yoksulların refahını daha az yükselttiğini söylemektedir. Bu programlar uygulanırken, ayni yardımlar, insanlara nakdi yardımlar kadar refah üretememektedir.

Uygulama: Ayni Yadım-Nakdi Yardım Şekilde X malına uygulanan bir destek (subbansiyon) (bütçe kısıtı I’) fayda düzeyini U2 düzeyine çıkarmaktadır. Aynı miktarda yardımı nakit olarak verdiğimizde (I’’) fayda düzeyi U3 olmaktadır.

Nakdi Yardımın Üstünlüğü Y\dönem I’’ U3 B I’ U2 I U1 X\dönem

Son