Kısraklarda Üremenin Denetlenmesi Doç. Dr. Halit KANCA Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi 1 Ocak tarihine en yakın zamanda gebelik istenir. Bu yüzden üreme sezonunun bir iki ay öne çekilmesi istenir. Yılın erken döneminde doğan kısraklar 2-3 yaşında iken hem performans hem de satış fiyatında avantaj sağlamaktadır.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi

Suni ışık uygulamaları GnRH GnRH agonistleri Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Suni ışık uygulamaları GnRH GnRH agonistleri Progesteron ve Progestagenler Foliküler Aspirasyon

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi 1.Suni Işık Uygulamaları   Fotoperiyod uyarımına yanıt fotoperiyodik geçmiş vs. ilgili Foliküler aktivite – 2 hafta sonra başlar (uygulama başlangıcından) Ovulasyon – 6-12 hafta sonra (uygulama başlangıcından)

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Çok uzun zamandır kullanılmaktadır. Kış aylarında artan ışık uygulamaları sonrasında üreme sezonu öne çekilebilmektedir. Sabit 16 saat olacak şekilde ovulatör sezonu yaklaşık 2 ay öne çekebilmektedir. Konvansiyonel ışık uygulaması Aralık ayında ışığı gün sonuna ekleyerek 16 saat gündüz 8 saat gece şeklinde başlamalı ve gün uzunluğu 14,5 saat (Ocak – Şubat) olana kadar uygulanmalıdır. Uygulamaya daha geç dönemde başlandığında (Ocak – Şubat) bir kazanım şekillenmemektedir. Önerilen 1 aralıkta başlamak. Böylece üreme sezonu şubat ayında başlatılabilir. İlk östrus ve ovulasyon için 15-16 saat günde uygulamada 50-60 günlük süreye ihtiyaç duyulur.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Incondescent – Akkor ışık / Ampul ışık / Floresan ışık kullanılabilir. (107 lux) Pratikte , rahat biçimde gazete okunabilir olmalı. 12x12 m tavlaya bir adet 100 watt ampül veya 2 adet 40 watt ampül Işık ilk hafta 3 saat daha sonra her hafta ½ saat arttırılarak 15-16 saate kadar gidilebilir. Aşamalı , kademeli steprise. INRA Fransada’ki çalışmalar daha önce 100 lux olarak düşünülen suni ışık yoğunluğunu 10 lux kadar düşük olduğu yönündedir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Şubat – Mart çiftleştirmeleri için ışık uygulaması 1 Aralıktan önce başlanılmasının hiçbir yararı yoktur. Otomatik ayarlayıcılar bu konuda iş gücü vs. kazandırır. Kısraklar ovulasyona ve düzenli siklusta başladığında daha fazla ışık uygulanılmasına gerek yoktur. Üreme sezonunun erken döneminde doğum yapacak kısraklarda gebelik süresini azaltmak için kullanılabilir. Hava karardıktan sonra 9.5 – 10.5 saat sonra 1-2 saat ışık uygulaması ve pulslighting – French method denir. Özellikle büyük işletmelerde giderlerin azaltılması için kullanılmaktadır. Pratikte 2.0 AM – 4.0 AM arasında kullanılır. Hava sıcaklığı düzenli siklusların oluşumunda sekonder rol oynar. Etkisi düzenli siklik aktiviteyi uyarmaktan ziyade baskılama üzerinedir. Dolayısıyla soğuk çevre ısısında suni ışık uygulamalarına yanıt daha geç şekillenebilir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Uygulama sırasında ışık kapatılırsa ne olur?   Programın ortasında en az 3 gün sekteye uğraması programı başlangıç noktasına geri götürür. Hatta kış anöstrusuna geri dönülebilir. Bu yüzden bir başka yaklaşım programı ovulasyondan yaklaşık 40 gün sonrasına kadar sürdürmektir. Burada kısrağın çiftleştirilmesi ve gebelik muayenesi veya 1 mayısa kadar programın sürmesi önerilir. Işık programını bu şekilde devam ettirerek ilk siklusta çiftleşip gebe kalmayan hayvanlar ve yavrusunu EEO ile kaybeden kısraklarda östrusa dönüş şansı artırılır. Aygırlar da ışık uygulamalarından etkilenir. Aygır yıl boyu fertil kalır ancak kış aylarında libido ve sperm konsantrasyonu azalır, ilkbaharda artar. Ve üreme sezonunda en yüksek noktadadır. Aygırda da kullanılır. Tek önemli nokta libido ve sperm konsantrasyonu erken artarsa normalden önce düşebilir

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Suni ışık uygulaması yılın ilk ovulasyonunu hızlandırmada başarılı olmakla birlikte yine de kış anöstrusunda normal siklisiteye geçiş için bir dönem gerekmektedir. Yani düzensiz östrus davranışları ve bunlara uymada ovulasyonların gözlendiği bir geçiş dönemi yaşanır. Bu yüzden genellikle suni ışık + progestagen uygulamalarına başvurulur. Tipik olarak suni ışık uygulaması 12-15 günlük progestagen ile kombine edilir. Ve yılın ilk ovulasyonu senkronize edilmeye çalışılır. Bu yaklaşıma kısrağın programlanması “programming” adı verilir. Böylece geçiş döneminde çiftleşme / tohumlama az çok kontrol edilir . Genellikle bir müddet 30-60 gün suni ışık uygulanır. Ve ovaryumda bir miktar foliküler gelişim sağlandıktan sonra progestagen kullanılır. Altrenogest (oral) ve yağlı progesteron kullanılagelmektedir. Son dönemlerde uzun etkili progesteron bileşikleri üretilmiştir. Bunlar 7-10 gün progesteron salacak şekilde dizayn edilmiştir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Altrenogest LA 150 , 1.5 ml 10 günlük formülasyon toplam doz 225 mg günlük doz 22.5 mg/gün 10 gün Altrenogest LA 150, 3 ml 15 günlük formülasyon toplam doz 450 mg günlük doz 30 mg/gün 15 gün Altrenogest MP 500, 7 ml içinde süspanze laktide, glikolite mikroperitol. 500 mg günlük doz- 16.6 mg/gün – 30 gün  

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi 2.Progestagenler   Progesteron şekli önemsiz biçimde progestine yanıt yalnızca geçiş döneminin ortasında ve sonunda etkili olmaktadır. Bu genellikle 25 mm’den büyük folikül varlığı ile belirlenmektedir. Progestagenlerin bir avantajı 10-20 gün arasında istenilen uzunlukta kullanılabilmesidir. Bu sayede belli bir günde çiftleştirilerek hayvan sayısını arttırma imkanı bulunur. Progestagenler derin anöstrusta ovulasyonu uyarmazlar. Ancak geçiş döneminin sonunda kullanıldıklarında tedavinin sonlanmasını takiben 15 gün içerisinde ovulasyon şekillenir. Progestagenlerin ovulasyon zamanını hızlandırma konusundaki etkileri tartışmalıdır. Daha ziyade ovaryum aktivitesini senkronize eder. Etkisinin Mekanizması : Progesteron, GnRH pulzasyon frekansını düşürür. Pulzasyon ampitüdünü yükseltir. Böylece FSH/LH , FSH lehine artar. Hipotez ; geçiş dönemindeki kısraklarda progesteron FSH / LH salınım şeklini değiştirir, foliküler gelişim üzerine kalıcı etki yapmaz teorisini ileri sürmüştür.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Progestagenler genellikle daha öncesinde suni ışık uygulaması görmemiş anöstrustaki kısraklar pansiyonlara geldiğinde geçiş döneminin problemlerini ortadan kaldırmak için kullanılır. Böylece ilk östruslar düzenlenir. Ve çok sayıda çiftleşmeye gerek kalmaz. Bu amaçla progesteron salan intravaginal cihazlar da kullanılabilir. PRID , CIDR-B ve Cumate kullanılır. Bunlar 1.55 – 1.9 g P4 içerirler. Vaginal duvarda emilirler ve hızla kan progesteron düzeyi 3-5 ng/ml ye çıkar. 10 gün içerisinde 1.5- 2 ng/ml’ye düşer. Alternatif olarak kullanılan progestagen Altrenogest 10 gün kullanıldığında ovulasyon tedavisinin kesilmesini takiben 9-12 gün sonra şekillenir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Progesteron salan cihazlar çıkarıldığında 4-8 gün içerisinde östrus ve ovulasyon gözlenir. Bu sırada HCG ve deslorelin kullanılması ovulasyonu 1-2 gün hızlandırır. Ayrıca ovulasyon gözlenen kısrak sayısı artar. Cihaz çıkarılmasını takiben 6 gün ve daha fazla gün içerisinde ovulasyonlardaki gebelik oranında azalma olabilir. Cihazlarda vaginitis genellikle streptococcus equi veya zooepidemicus kaynaklıdır. Genellikle 24 saat içerisinde kendisi çözülür. %5 oranında ıkınma ile cihazları atmaya çalışırlar. Cumate düzeneği bunun üstesinden gelir. Önemli bir yaklaşım, anöstrusta gelen kısraklarda foliküler aktiviteyi izlemek ve >25 foliküller şekillendikten sonra progestagen uygulanmaktadır. Uygulama geçiş döneminde çok erken başlarsa sadece anovulatör foliküller gelişebilir. Uygulama geçiş döneminde geç başlarsa uygulamanın ilk 10 günü içerisinde ovulatör büyüklükte bir folikül gelişebilir. Bu yüzden intravaginal cihaz takılan kısraklar 6-8. Günlerde muayene edilir. Ve hızlı büyüyen bir folikül varsa cihaz daha erken çıkarılır.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Tedavi ovulasyona 6-7 günü kalmış kısraklara yapılırsa ovulasyon etkilenmez ama östrus gözlenmez. Seksüel aktivitenin olmadığı anöstrusta neden GnRH salınımının aniden keskin şekilde düşmesidir. Periferal plazmanın yanında hipofizde de gonadotropinler azalır. Yeniden başlama evresinde ilk FSH artması ile ilk ovulasyon arasında geçen süre uzun ve değişkendir. 60 gün FSH fluktuasyonları devam eder. Ancak LH ovulasyondan hemen öncesine kadar artış göstermez. Ayrıca gelişen foliküllerdeki inhibitör faktörlerin salınımı sonucu FSH salınımı ve amplitüdü yavaş yavaş azalır. Bu büyük foliküllerden salınan östrojen düzensiz östrus davranışları ile sonuçlanır. Stimule foliküller gelişip periferal östrojen seviyelerini arttırınca GnRH ve LH artar.

Temel etki LH artışıdır. Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi 3- GnRH, GnRH agonistleri ve gonadotropinler   GnRH agonistleri enjeksiyon ya da yavaş salınım implantları şeklinde östrus ve ovulasyonu anöstrustaki ve geçiş dönemindeki kısraklarda kullanılmaktadır. Deslorelin siklik kısraklarda ovulasyonun uyarılması için kullanılmaktadır. Meyer (1990) Goserelin asetat yavaş salınım implantını anöstrusta kullandıklarında ovulasyon sıklığının ve ilk ovulasyona kadar geçen sürenin azaldığını bildirmişlerdir. Buna karşın Mumford ve ark. ( 1994) Goserelin asetatla ovulasyon insidensinin azalmış olduğunu, 28 gün implant kullanımının pratik olmadığını belirtmişlerdir. Harrison Buserelin 40 mikrogram BID 28 gün - geçiş döneminde enjeksiyonların 10-25 günleri arasında % 45 ovulasyon Buserelin implant 100 mikrogram/gün 28 gün - implant çıkarılması 4-30. Günleri % 60 ovulasyon Temel etki LH artışıdır.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi GnRH analoğu deslorelin siklik hayvanlarda LH yı arttırır ve ovulasyonu hızlandırır. Deslorelin (2.2 mg SC) doza bağlı bir etki oluşturur. Maksimum etki 12-24 saat şekillenir ve 3-4 gün sürer. Geçiş döneminin sonunda > 30mm folikül varlığında 8/10 ovulasyon ile sonuçlanmıştır. Östrus davranışı, ödem normal. Hayvan başına 2.1 implant ile 3 gün içinde ovulasyon gözlemlenmiştir. Erken geçiş döneminde gün aşırı implant kullanılarak 10 gün içerisinde 6/11 kısrakta ovulasyon sağlanmıştır. Derin kış anöstrusundaki kısraklar GnRH ve agonistleri ovulasyon indüksiyonu için kullanıldığında yeterli yanıt vermemektedir. Çok sayıda enjeksiyon gereklidir. İş gücü artar, masraf gereklidir. Pratik değildir. Ayrıca ovulasyon sonrası corpus luteum devamlılığı sağlanamadığında kısraklar anöstrusa dönerler. Ovulasyon sağlanabilir, ama etki tekrarlanabilir değildir. Ovulasyon oranı düşer ve pratik bir uygulama değildir. Gonadotropinlerin kendilerinin kullanıldığı çalışmalar da yapılmış ancak başarılı olmuştur. eFSH 5-7 gün günde 2 enjeksiyon tarzında uygulanmış tedavi sonrası 7. Günde ovulasyon şekillenmiştir. Günde 2 kez uygulama zorunluluğu ve eFSH nın pahalı olması bu yöntemin kullanımını kısıtlamıştır.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi 4. Foliküler aspirasyon   Araştırma veya ART için siklik kısraklarda 30-44 mm’lik foliküllerin aspirasyonu luteinizasyon ile sonuçlanmaktadır. Bogh ve arkadaşları (2000) geçiş dönemindeki hayvanlarda 8 mm’den büyük foliküllerin tekrarlayan aspirasyonları sonucunda tüm kısrakların son aspirasyonu izleyen 12 gün içerisinde ovulasyon gösterdiğini bildirmiştir. Bu çalışmada kontrol grubu olmasa da uygulamanın siklik aktivitenin başlamasını uyardığını bildirmiştir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Prolaktin birincil derecede laktotroplarda üretilir. Ama büyüme hormonu ile aynı sekrotik granüllerde mammasomatotrop hücrelerde de bulunur. Östrus siklusunun evresine bağlı olarak laktotroplar %5-16 mammasomatotroplar %10-16.5 hipofiz hücrelerini oluşturur. Bir çok hipofiz hormonunun olduğu gibi stimülatör bir faktör tarafından kontrol edilmez. Bunun yerlerine hipotalamustan salınan dopamin sürekli biçimde prolaktin salınımını kontrol altında (baskılayarak) tutar. Dopamin baskılayıcı etkisinden kurtulan hipofiz laktotropları spontan depolarizasyon özellikleri nedeniyle miktarda artış prolaktini salgılarlar. Dopamin agonisti uygulamaları atlarda prolaktin salınımını baskılamaktadır. Bir çok memelide olduğu gibi atlarda da TRH (hipotalamustan salınır) prolaktin salınımını uyarır. Laktotrop hücrelerde TRH reseptörleri vardır. Ancak atlarda günlük (day to day) saatlik (hour to hour) etkiler bilinmektedir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Tipik olarak prolaktin salınımını nispeten sabittir ve nadir dalgalanmalar şekillenmektedir. Gün ışığı prolaktin salınımını etkiler ve atlarda kışın prolaktin azalır yazın üreme sonucunda artar. Egzersiz ve TRH uygulamaları prolaktin salınımını arttırır. Aygır ve kısraklardaki dinlenme Prolaktin seviyesini arttırır. Fotoperiyod ve çevre ısısı da prolaktini etkiler. Organizmada farklı etkiler var. Diğer türlerde de olduğu gibi kısraklarda meme gelişimi ve süt sekresyonu artar. Üreme sezonu öncesinde LH artışı ile uyumlu (eşzamanlı) biçimde prolaktin artışı şekillenir. Kısa fotoperiyotta melatonin uygulaması prolaktini arttırır. Prolaktin sekresyonu dopamin antagonistleri ile artar.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Dopamin antagonistleri   Dopaminin reproduktif mevsimsellikteki etkisi Dopamin CSF’de anovulatör mevsimde artar. CSF dopamin miktarı plazma prolaktin ile ters ilişkilidir. Geçiş dönemindeki kısraklarda prolaktin ve folikül çapı arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. Dopamin reseptörleri kısrak ovaryumunda hem teka hem de granuloza hücrelerinde belirlenmiş. Dopamin d1 ve d2 reseptörleri atlarda Corpus Luteum da belirlenmiş ve primer sekonder preantral foliküllerin d2 reseptörü oluşturma yeteneğinde olduğu belirlenmiş. Dopaminin folikuler gelişimin d2 reseptörler aracılığıyla baskıladığı ileri sürülmüştür. (2011) D2 antagonistleri anovulatör kısraklarda foliküler büyümeyi uyarmakta ama FSH yı değiştirmemektedir. Yani follikül düzeyinde. Çok sayıda d2 antagonistleri var. Sülfiride, domperidone en sık kullanılan flufenozin, perfonozin nadir. Hepsi foliküler büyümeyi uyarmakta, etkinlikler farklı. Domperidone d2 ve d3 affinitesi artar. Yarılanma ömrü 7 -8 saat. Bağırsaklarda metabolize olur. Agalaksi ve se zehirlenmesinde kullanılır. Ovulatör ve geçiş dönemindeki kullanımı hızla artmaktadır. Sonuçlar birbiriyle pek uyumlu denilemez. Sulpride D2 için selektif yine tutarsız sonuç verir. Sulpride’nin daha etkili olduğu düşünülüyor.

Östrus senkronizasyonu Kısraklarda östrus senkronizasyonu kısrağın reprodiktif siklusların bir grup kısrakta çok sıkı senkronizasyonuna olanak vermemesi, ve östrus süresinin uzun olması bazı kısraklarda östrusun son iki gününde (%69) bazılarında ise östrusun bitiminden sonra (%14) ovulasyon şekillendiğinden, belirlenmiş bir sürede tek bir çiftleşmeye olanak tanıyan senkronizasyon programlarının uygulanmasının güçlüğü nedeniyle ineklerden farklılık gösterir. Kısrak protipinde senkronizasyonun en sık kullanıldığı durum embriyo transfer programlarıdır. Geniş bir verici kısrak sürüsü bulunmuyorsa az sayıdaki verici kısrak alıcı ile senkronize edilmelidir. Uygun verici alıcı olmak için vericiden -1, +3 günlerde ovulasyon gereklidir. Kısraklarda östrus senkronizasyonunun bir başka kullanım alanı aygırın kısıtlı bir süre için ulaşılabilir olduğu durumlardır. Bir grup kısrakta östrusların senkronizasyonundan ayrı olarak biçimde farmakolojik ajanların kullanılması ile ovulasyon senkronize edilebilir. Soğutulmuş veya donmuş sperma kullanılacaksa özellikle tek doz sperma kullanmak istenir ve çok sayıda dişiyle çiftleşmenin gerektiği durumlarda da bu yola başvurulur.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Kısraklarda östrus senkronizasyonunun sağlanmasında 4 temel yöntem mevcuttur.   Luteal fazın sonlandırılması Luteal fazın uzatılması Ovulasyonun uyarılması Foliküler fazın baskılanması Bu yöntemlerde kullanılan farmakolojik ajanlar prostaglandinler, progestinler, hCG, deslorelin asetat ve östradiol 17B

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi PGF2alfa CL lizisi yoluyla luteal fazın sonlandırılması ve östrusa dönülmesi amacıyla kullanılır. En sık kullanılan Kloprostenol sentetik bir PG analoğudur. PG’lerin etkili olabilmesi için PG’lere duyarlı bir CL’un varlığına ihtiyaç bulunmaktadır. Kısrak CL’u birçok kısrakta 5. güne kadar PG’lere tam duyarlı değildir. Önerilen standart doz dinoprost 9 mg/kg (5-10 ml,500 kg) , Kloprostenol250 mg/500 kg (0,55 mg/kg). Son çalışmalar çok daha az dozların luteolizis için yeterli olabileceğini 1,25 mg dinoprostun ve 25 mg’lık Kloprostenolün yeterli etkiyi yaptığını bildirmiştir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Ortalama olarak östrusa dönüş 5-7 gün sonra olur ve ovulasyon PG enjeksiyonunu takiben 9-11. Günlerde gerçekleşir. Bununla birlikte kısraklarda foliküler faz östrus siklusunun toplam uzunluğunu etkilemekte primer role sahip olduğundan ve PG uygulaması anında ovaryumlardaki folikül büyüklüğü ve statüsüne bağlı olarak PG enjeksiyonusonrası östrus ve ovulasyon zamanı çok değişken olabilmektedir. PG sonrası ovulasyon zamanı 2-15. gün içerisinde şekillenebilmektedir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi PG büyük bir folikül varken uygulanırsa kısrak östrusa döner ve 2-3 gün içerisinde ovulasyon gerçekleşebilir. Böyle kısrakların bazılarında östrus belirtileri , endometrial kıvrımlar ve servikal relaksasyon şekillenmeyebilir. Atreziye uğrayacak bir büyük folikül PG uygulama gününde mevcut ise folikül ovule olmayıp regrese olabilir ve yeni bir foliküler dalga şekillenir. Sığırlarda 11 gün arayla PGF2alfa uygulamaları ile %80 oranında 2-5 gün içinde östrus sağlanabilmektedir. Buna benzer bir yaklaşım kısraklarda 14 gün arayla 2 PG enjeksiyonu şeklinde ileri sürülmüştür. (östrus senkronizasyonunda) Bununla birlikte alıcı bir kısrağın verici ile senkronizasyonu için çok güvenilir bir metod değildir. Çalışmalar iki PG enjeksiyonu sonrasında ovulasyon genellikle ikinci enjeksiyondan 7-10 gün sonra şekillense de bu süre potansiyel olarak 0-17. gün içinde herhangi bir zamanda şekillenebilmektedir. Bir çalışmada verici ile 24 saat içerisinde en az 1 adet alıcının ovulasyonunu %80 oranında sağlamak için en az 10 kısrağa PG uygulanması gerektiği belirlenmiştir. Doğal olarak, bu yaklaşım pratik değildir. Özellikle de alıcı kısrak sayısı ile sınırlı ise. PG uygulaması sonrası ovulasyon çok değişken bir süre içerisinde şekillenebildiğinden tek başına östrus senkronizasyonunda kullanımı çok faydalı değildir. Bununla birlikte, USG ile PG öncesi muayene yapılıp ilaca yanıt vermeyecek olan hayvanların eliminasyonu ile ovulasyon zamanı daraltılabilir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Ekzojen progestinler – Östrus senkronizasyonu programlarında luteal fazı uzatarak sıklıkla kullanılır. Yağlı progesteron ve altrenogest kullanılır. Progestagenler uygulama devam ettirilmeyene kadar luteal fazı uzatacaktır. P4’un ön hipofizden LH salınımını baskılaması uygulamanın temelini oluşturur. Uzun(yeterli) süre kullanıldığında (15-18gün) CL regrese olacaktır ve östrusu baskılayacak tek P4 kaynağı ekzojen P4 olacaktır. Buna karşın gonadotropin salınımı, foliküler gelişim ve ovulasyon her zaman baskılanamamaktadır. Ayrıca çalışmalar günde 1 defa oral yolla uygulanan 0,44 mg/kg altrenogestin foliküler gelişimi baskılamadığı belirlenmiştir. Bu yüzden progestinler östrus senkronizasyonu için kullanılırken altrenogest (0,44 mg/kg PO q24) ve yağ içerisinde progesteronun (150 mg/day IM) 10 gün kullanılması ve progestin tedavisinin son gününde PGF2alfa yapılması ile eğer CL varsa lize edilmesi önerilmektedir.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi Rastgele siklus gösteren kısraklarda progesteron + östrojenler daha çok tercih edilmektedir. Bu iki hormonun kombine etkisi gonadotropinler salınımı üzerine daha güçlü bir negatif feedback etkisi oluşturur ve foliküler gelişim daha uniform biçimde baskılanır. Progesteron ve östrojen uygulamasına son verildiğinde foliküler maturasyon ve ovulasyon tarigi daha kısa süre içerisine sıkışmaktadır. Önerilen protokol IM 150 mg progesteron + 10 mg Estradiol 17B (in oil) 10 gün ve son tedavi gününde tek PGF2alfa şeklindedir. Ovulasyonu daha da sıkı senkronize etmek için >35 mm folikül belirlendiğinde hCG (5 IU/kg/IV) veya deslorelin asetat kullanılır. Bu protokol ile >%70 kısrak 10-12. Günde ovulasyon gösterir. Bununla birlikte ovulasyon son steroid enjeksiyonundan 8-17 gün sonra şekillenebilmektedir. Günümüzde bu iki steroidi bir arada sunan bir ilaç yoktur.

Üreme Sezonunun Öne Çekilmesi

Ovulasyonun Uyarılması Ovulasyonun indüksiyonu da östrus senkronizasyon programlarının önemli bir kısmını oluşturur. Bu amaçla en sık kullanılan farmakolojik iki ajan hCG ve deslorelin asetattır. Deslorelin asetat potent bir sentetik GnRH analoğudur. Deslorelin implant formunda (ovuplant) 2.1 mg etkin madde bulunur, SC uygulanır. Ovulasyonun uyarılmasında hCG ye üstünlüğü daha az antijenik olması nedeniyle çoğul uygulamalar sonrasında daha düşük antikor oluşumu riskidir. Bununla birlikte bazı kısraklarda ovulasyon sonrasında hipofizin devam eden deslorelin salınımına bağlı olarak down-regule olması ve interovulatör aralığın uzaması dezavantajdır. Bu down regülasyon özellikle erken diöstrusta deslorelin uygulamasını takiben PG yapıldığında daha sık görülür. Deslorelin uygulaması sonrasında östrusta kendiliğinden dönmesi beklenen kısraklarda daha az şekillenmektedir. Bu yan etki ovulasyondan sonra implantın uzaklaştırılması ile engellenebilmektedir.

Ovulasyonun Uyarılması Ovuplant Avrupa’da lisanslı iken USA’da enjektabl formlar mevcuttur. Önerilen dozu >35 mm folikül varlığında 1.5 mg/kg’dır. Çalışmalar bu enjektabl formun uzayan interöstrus aralığına sahip olmadığı >35 mm folikül varlığında uygulandığında ovulasyon 36+/-4h deslorelinde bu süre 41+/-3 saattir.

Ovulasyonun Uyarılması hCG ve deslorelin çoğunlukla tohumlama/çiftleşme sonrası 48 saat içerisinde ovulasyonun uyarılması amacıyla kullanılırlar. Bu ajanlar taze ve soğutulmuş sperma kullanılan programların yanısıra donmuş sperma programlarında da sıklıkla kullanılmaktadırlar. Donmuş spermanın yaşam süresi düşük olduğundan tohumlama ovulasyonun -12 ve +6. Günü içerisinde şekillenmelidir. Şayet 2 doz donmuş sperma mevcut ise >35 mm folikül belirlendiği gün saat 19.00’da deslorelin ve 24-41. Saatlerde tohumlamalar gerçekleştirilir. hCG kullanılırsa ikinci tohumlama hCG’den 36 saat sonra gerçekleştirilir. Yalnızca 1 doz sperma mevcut ise aynı temel plan uygulanır. Tek fark 24. Saatteki tohumlama yapılmaz, 24. Saatten sonra 6 saat aralıklarla USG muayenesi yapılır ve ovulasyon araştırılır. Ovulasyon belirlendiğinde kısrak tohumlanır.

Östrusun Baskılanması   Kısraklarda östrus davranışları siklisitenin askıya alınması yoluyla ortadan kaldırılır. Bunun temel endikasyonları ; Üreme yöntemi için senkronizasyon Östrusta ağrı/kolik Siklus ilişkili davranışsal/performans problemleri  

Östrusun Baskılanması   Üreme yöntemi için senkronizasyon   Östrusun senkronizasyonu; soğutulmuş veya donmuş sperma ile tohumlama aygırın ulaşıldığı zamana göre ayarlama, ilk PP östrusun ertelenmesi ve embriyo/gamet transferi gibi bazı üreme koşullarında başvurulan bir yöntemdir. Uygulama genellikle progestinler (östrojenle birlikte veya yalnız) ile belli bir süre hipotalamo-hipofiz ovaryum aktivitesi baskılanır ve böylece siklik aktivite ve östrus davranışları ortadan kaldırılır. Tedaviye son verildiğinde aksis tekrar aktif hale gelir.

Östrusun Baskılanması   Östrusta Ağrı/kolik   Bazı kısraklar preovulatör folikül veya luteinleşmekte olan yapı nedeniyle ağrı duyarlar. Nadir şekillense de bazı kısraklarda her siklusta rastlanmaktadır. Reprodüktif muayene sırasında duyarlılık çok belirgin olabilmektedir. Bazı kısraklarda ovulasyonun uyarılması iyi bir seçenektir. Bazı kısraklarda siklik aktivitenin baskılanması yoluna başvurulabilir. Östrus siklusunda östrojen/progesteron oranının değişmesi kısrağın fiziksel durumunu etkileyebilir. E2 kas relaksiyonuna neden olur ve bazı kısraklarda hafif laminitis şiddetli hale (östrusta) gelebilir. Belirlemek ve tedaviye yanıtı izlemek güç olmakla birlikte siklik aktivitenin baskılanması denenebilir.

Östrusun Baskılanması   Siklus ilişkili davranış ve performans problemleri   Belirgin bir patolojik bozukluk olmaksızın sahiplerinin beklediğinden farklı davranan kısraklarda genellikle problemin östrus ile ilişkili olduğu akla gelir. Painful, moody, feisty , pissy mare syndrome veya kısaca “mare madness” olarak tanımlanır. Aslında GI sistem bozuklukları, ürogenital sistem bozuklukları ve aygır benzeri davranışlar nedeniyle sık gerçekleşir. Bunlar yok ise östrus siklusu araştırılmalıdır. Gerçekte bazı kısraklar östrusta çok yoğun davranışlar gösterir ve sahiplerine uymazlar. Çoğu kısrakta ise antremanda daha az uyumluluk gözlenir. Nedenleri hakkındaki bilgiler kısıtlı olmakla birlikte böyle bir durumda seksüel aktivitenin askıya alınması denenebilir. Bununla birlikte bir çok kısrak ovaryum aktivitesini baskılayacak dozlardan daha az dozlarda yanıt vermektedir. Daha ziyade yarış atlarında seyisler tarafından talep edilmektedir. USA’da çok yaygın hormon kullanım alanıdır.