HAYVAN REFAHI VE DAVRANIŞ ÖZELLİKLERİ 1960-1970’ li yıllarda hayvan refahı; Stres içinde olmayan hayvanlarda refah iyi düzeyde Stres içinde olan hayvanlarda refah zayıf Bu yıllardan sonra ve günümüzde; Hayvanlar duygulara sahiptir. Fiziksel sağlık olduğu kadar mental sağlıkta önemlidir. Hayvan refahının iyi olduğu nasıl anlaşılır? Çevresiyle uyum içindedir. Çevreye uyum sağlarken herhangi bir ağrı veya acı duymaz. Duygularını ifade edebilir. Doğal davranışlarını tam olarak gösterebilir.

Hayvan refahının zayıf olduğu nasıl anlaşılır? Yaşam süresi normalden kısa olur. Büyüme ve gelişme yetersiz olur. Bireysel veya sürü bazında yaralanma ve hastalıklar fazla olur. İmmun sistem yetersizliği görülür. Çevre koşullarına uyum sağlayamaz. Anormal davranışlar artar. Fizyolojik fonksiyonlar bozulur. 1965 yılında Brambell komitesi hayvan özgürlüklerini 5 madde toplamış; 1- Hiçbir güçlük olmaksızın yeterli hareket etme özgürlüğü 2- Dolaşabilme özgürlüğü 3- Kaşınma özgürlüğü 4- Ayaklarını rahatça uzatabilme özgürlüğü 5- Gerinme özgürlüğü

1993'te ingiliz hükümeti tarafından bir refah komitesi (Çiftlik Hayvanları Refah) kurulmuş ve 5 temel özgürlük aşağıdaki gibi düzenlenmiştir: 1)Hayvanlar açlık, susuzluk vb ihtiyaçlardan mahrum bırakılmamalı; önlerinde yeterince taze yiyecek ve su bulunmalıdır. 2)Hayvanlar bulundukları çevre şartlarında rahatsız olmamalıdır. Uygun barınak ve çevre şartları sağlanmalıdır. 3)Hayvanlar acı ve ağrıya neden olan çarpma ,yaralanma ve hastalıklardan korunmalıdır. Bu gibi durumlarda hızlı müdahale edilerek en uygun yöntemlerle sağaltılmalıdır. 4)Hayvanlar normal davranışlarını gösterebilmelidir. Bunu gerçekleştirilmeleri için yeterli alan ve uygun araç ve gereç sağlanmalıdır. Grup halinde barındırılan hayvanlar aynı türden olmalıdır. 5)Hayvanlar korku ve strese neden olan olaylardan korunmalıdır. Duygusal rahatsızlık veren şartlar ortadan kaldırılmalıdır.

Deney hayvanlarının bakım ve barındırma şartları deneylerden elde edilecek verileri doğrudan etkiler. Hayvanların stres semptomları göstermediği optimum şartlarda barındırılmaları gerekir. Barınak: Hayvanın sağlıklı yaşama ve beden fonksiyonlarını dengeli sürdürebilmesi, düşmanlarından ve hastalık etkenlerinden korunması amacıyla içinde yaşadığı sistemlere barınak denir. Barınak içindeki çevresel koşullar hayvanın refahı, sağlığı ve verimliliğini önemli derecede etkilemektedir. Özellikle çok küçük değişimlerden bile iç dengesi bozulan laboratuvar hayvanları için bu durum daha önemlidir. Barınak yapılmadan önce, hayvanın türüne göre, hayvanları etkileyen fiziksel ve kimyasal faktörler dikkate alınarak, hayvanın türünün bahsedilen bu etkenlerin zararlı etkilerinden koruyacak şekilde planlanmasına dikkat edilmelidir.

Barınak içindeki hayvanı etkileyen fiziksel faktörler; Yaşama alnı Sıcaklık Nem Aydınlatma Havalandırma Gürültü Hayvan-hayvan etkileşimi Hayvan-insan etkileşimi

Dar yaşam alanı → Oburluk, aşırı yağlanma Yaşama Alanı Hayvanların doğal davranışlarının tümünü rahatlıkla gerçekleştirebildiği genişlik ve düzende yaşam alanı sağlanmalıdır. Dar yaşam alanı → Oburluk, aşırı yağlanma Barınak kurulurken hayvan başına gerekli olan birim alan dikkate alınmalıdır. Rodentler ve tavşan için minimum kafes taban alanı ve yükseklikleri Tür Kafes taban alanı (cm2) Kafes yüksekliği (cm) Anne ve yavrular için kafes taban alanı (cm2) Fare 180 15 200 Sıçan 350 14 800 Suriye Hamsteri 12 650 Kobay 600 18 1200 Tavşan 1 kg 2 kg 3 kg 4 kg 5 kg 1400 2000 2500 3000 3600 30 35 40 3500 4000 4500 5000

Sıcaklık Barınağın iç sıcaklığın düzenlenmesinde hayvanın beden sıcaklığına dikkat edilmelidir. Bir hayvanın tüm metabolik fonksiyonlarının sürdürebildiği sıcaklığa beden sıcaklığı denir. Basit yapılı hayvanlar → Beden sıcaklıklarını kontrol edemezler. Yüksek yapılı hayvanlar → Beden sıcaklıklarını kontrol edebilirler. Barınak içi sıcaklığı ayarlarken vücut iriliği de göz önünde bulundurulmalıdır. Bilimsel çalışmalarda genellikle yüksek yapılı hayvanlar kullanılır. Büyük hayvanlarda; Beden yüzeyi/Canlı ağırlık oranı küçük, termoregülasyon için enerji az Küçük hayvanlarda; Beden yüzeyi/Canlı ağırlık oranı büyük, termoregülasyon için enerji fazla - Barınak içi çevre ısısını veya termoregülasyon sistemini uyaran herhangi bir faktörün değişimi deneme sonuçlarını etkileyebilir.

Nem Laboratuvar hayvanlarının bir çoğunda terleme yeteneği yoktur. Termoregülasyonu sağlayabilmek için solunum hızını arttırırlar. Bu nedenle hayvan barınaklarında nispi nem faktörüne dikkat edilmelidir. Nispi nem yüksek olursa; kafeslerde amonyak miktarı artar, aşırı nem dolayısıyla boğulmalar meydana gelir, yem ve yataklıklar ıslanır, küflenir, birçok mikroorganizma üreyerek barınağın içine yayılır. Nispi nem düşük olursa; kafeste aşırı tozlanma dolayısıyla kirlilik artar, hayvanların solunum yollarında irritasyonlar meydana gelir. Mikroorganizmaların ürememesi için nispi nem oranı %50-60 olmalıdır. Barınak ısısını düşürmek için havalandırma iyi yapılmalı ve ortamda su bulundurulmalı. Tür İdeal Oda/Kafes Sıcaklığı (C) Nispi Nem (%) Fare 20-24 50-70 Sıçan 50-55 Hamster 45-65 Kobay 50-60 Tavşan 15-21 40-50

Aydınlatma Hayvanlar ışığı; yaşadıkları ortamı, diğer canlıları, yem/su gibi yaşamsal kaynakları görmek için ve üreme sisteminin gelişimleri ve ritmik fonksiyonlarının yerine getirilmesinde hormonal mekanizma için kullanırlar. Barınak içindeki hayvan odalarında aydınlatma sistemi kurulurken; günlük aktivite dönemi, kafeslerin oda içindeki yerleşimleri ışık kaynağı, ışık yoğunluğu, ışığın rengi, ışığın şiddeti ve aydınlatma süresi dikkate alınmalıdır. Bütün hayvanların anı miktarda ışık alması sağlanmalıdır. Işık kaynağı olarak genellikle UV ışık kaynakları kullanılır. Aydınlatmanın yanında odada sürekli insanın bulunması da aktivitelerini uyarıcı etki yapar. Laboratuvar hayvanlarında vücudun 24 saatlik ritminin düzenlenmesi ve üreme siklusunun uyarılmasında aydınlık/karanlık süreleri çok önemlidir. Laboratuvar hayvanları için genellikle 12 saat aydınlık/12 saat karanlık uygulanır.

Havalandırma Havalandırma; hayvanlar için gerekli ve yeterli temiz oksijeni sağlamak, her türlü koku, toksik gaz, toz ve enfeksiyon etkenlerini ortamdan uzaklaştırmak, aynı zamanda ortamın sıcaklığı, nem düzeyi ve hava hareketlerinin kontrolünün de sağlanması demektir. Havalandırma için merkezi bir sistem ya da her oda için ayrı fanlar kullanılır. Havalandırma sistemi, mevsim şartlarına göre ısıtmalı ya da soğutmalı ve türlere özgü optimum ısı aralıklarında olmalıdır. Odalardaki sıcaklığı ve nemi çok değiştirmemelidir. Havalandırma tamamen dış ortam havası ile yapılmalıdır. Binaya konacak hayvan türü ve sayısı, gereksinim duyulan hava miktarı, binadaki ısı yükü, binanın yalıtım değerleri, toplam hacim ve alanı, kullanılan enerji kaynağı havalandırma miktarını belirleyen faktörlerdir.

Gürültü Hayvan barınaklarında 95db ve üzerindeki çok yoğun gürültünün fiziksel olarak işitme sistemi üzerinde zararlı etkisi olduğu tespit edilmiştir. Hayvanların gürültüye gösterdikleri tepki türe göre değişir. Sese çok duyarlı hayvanlar ile daha az duyarlı hayvanlar aynı binalarda barındırılmamalıdır. Personel odaları ve yüksek sesli aktivite odaları hayvanların bulunduğu yerlerden uzak olmalıdır. Deney hayvanlarının bakımlarını yapan personel gürültüyü en aza indirgeyerek yapmalıdır. Küçük rodentlerin yetiştirildiği odalardaki ses seviyesi 85 dB’yi geçmemelidir.

Hayvan-hayvan Etkileşimi Faydaları; kendi türleri ile bir araya gelen bireyler toplanma, oynama, mırıldanma gibi bir dizi davranış gösterir. Böylelikle sosyal davranışları gelişir. Zararları; sosyal gruplaşma, saldırma ve yaralama, güçlü bireyler zayıf bireylerin yem, su gibi yiyeceklerine saldırır. Hayvanlar ne kadar erken birlikte yaşamaya başlarlarsa birbirlerine tutumları o derece dostça olur. Hayvan-insan Etkileşimi Sıcakkanlı hayvanlar doğumdan itibaren kendisiyle ilgilenen bakıcılarını tanır ve ona saldırmazlar. Fakat yabancılara saldırganlık gösterebilirler. Hayvanları kötü tutma, hayvanlara uyumsuz bakıcılar deney sonuçlarını olumsuz etkiler. Yavruların doğumdan sonra elle tutulması, onların ergin dönem fizyolojisini ve davranışlarını önemli ölçüde etkiler.

Laboratuvar Hayvanlarında Davranış Özellikleri Farelerde Bazı Davranış Özellikleri Fareler aşırı sıcakta beden sıcaklığını korumak ve su kaybının önüne geçebilmek amacıyla tünel kazarak içinde yaşarlar. Grup ya da tek tek yaşarlar. Tüy kemirmek ve bıyık kemirmek sosyal dominansın özellikleridir. Dominant fareler genellikle bıyıklarını korurlar ve bu nedenle yamyam faredir. Fareler genellikle kafes içerisini yemek, işeme ve dışkılama gibi bölümlere ayırırlar. Yemlikten aldıkları yemi kafesin bir köşesinde biriktirirler ve genellikle en fazla akşam tüketirler. Yulaf, pirinç, buğday, et, yağ, şeker ver kurutulmuş meyve yerler. Su içme de yem yeme gibi düzenli aralıklarladır. (Akşam en fazla) Doğum yapan dişiler bir yuva yaparlar, bu yuvanın yakınlarında yavruların üzerine kapanarak zamanını geçirirler. Yeni doğan yavruyu erkek ve dişi fare beraber temizler, yuva içinde inaktif olan fare atılır. Anneleri ve yavruların gereksiz rahatsız edilmesi kannibalizme neden olabilir

Ratlarda Bazı Davranış Özellikleri Erkek fare çiftleşmeye hazır olsa bile dişi fare ratı sadece östrus döneminde kabul eder. Dişiler doğum yapmadan önce yuva yapmak için yataklık maddesini bir köşeye yığar, bunun için kağıtları yırtar, doğumdan sonra yavrularını içine yerleştirir ve üstlerini tamamen yataklık ile kapatır. Gruplar halinde yaşayabilirler. (Anne ve yavrular) Erginler ise bir arada yaşayabilirler, birbirlerine dayanarak uyurlar. Anne yavrunun anogenital bölgesini yalayarak ürinasyon işlemini başlatır. Çevre koşullarına göre ratların davranışları değişebilir. Ratlar koşarlar, arka ayağı üzerine kalkarlar, atlar ve ön deneme yaparak tırmanırlar. Erkekler daha saldırgandır. Ratların sosyal davranışları koku, ses ve duruş gibi stereotip işaretleri içerir. Bazı salgılar bir koloninin diğerleri tarafından tanınması, yabancı ya da östrustaki dişilerin bilinmesini sağlar.

Yavrular cızırtı çıkararak annelerini çağırırlar, erginler tıslayarak saldırıyı önlerler. Bir kenarda gözleri kapalı olarak yatmaları saldırgan durumda olmadıklarının belirtisiyken; yabancıya doğru bir kenara çekilmesi, sırtın kemerlenmesi ve bacakları tam olarak uzatması saldırganlık belirtisidir. Tek başına yaşayan ratlar stres altındayken ve sıkılınca kuyruklarını ağızlarında taşırlar.Bazen de boynunun altını yaralayabilirler. Gece çok aktiftirler. Hamsterlarda Bazı Davranış Özellikleri Tüm ergin hamster türleri (çiftleşme dönemindeki dişiler hariç) kendi türlerinde tanıdık olmayan bireylere karşı saldırgan davranırlar. Hamsterlar uygun bakım ve beslenme koşullarında saldırgan özellik göstermezler. Bu koşullar sağlanmazsa saldırganlık ve kannibalizm görülür. Özellikle doğumdan sonraki günlerde annelerin rahatsız edilmesi ya da yavrularına dokunulması yavruların anne tarafından yenilmesine neden olur.

Hamster arka kısımlarını kaldırıp kuyruklarını dikleştirdiğinde itaat ettiği anlamına gelir. Fakat arka ayakları üzerinde kalkar, dikleşir ve yanaklarının şişirirse bu tehdit anlamına gelir. Zamanla bakıcısını tanın ve bu kişiye saldırganlık yapmaz. Yemini iştahla yemesi, koklaması, zıplaması sağlıklı ve neşeli olduğunun göstergesidir. Buna karşın, yem yemelerinde sıkıntı varsa, kulaklarını arkaya doğru yatırıyorsa korku, yorgunluk ya da agresyon belirtisidir. Kendilerini sürekli temizlemeleri ve arkaya doğru kaçmaları bir şeyden korktuklarının belirtisidir. Böyle durumlarda hayvanlara dokunulmamalı, yalnız bırakılmalıdır. Kobaylarda Bazı Davranış Özellikleri Sosyal ve zeki hayvanlardır. Gürültü, şok, yeni bir çevre ve aniden hareket ettirilmekten korkan kobaylar donma ya da dağılma reaksiyonu gösterirler. Dağılma reaksiyonu panik ya da kafesten atlama, yavrulara saldırma ya da hızlıca dönme davranışlarıdır.

Donma reaksiyonları birkaç saniyeden 20 dakikaya kadar süren tonik hareketsizliktir. Kobaylar keskin sesler karşısında kulak kepçesini kaldırırlar. Bu refleks yoksa işitmesi sorunludur. Kafes içerisinde yeterince kemirecek malzeme olduğu halde kafes tellerini kemiriyorlarsa dışarı çıkmak istedikleri anlamına gelir. 5-10 bireylik gruplar halinde yaşayabilirler. Erkekler arasında hiyerarşi vardır. Sütten kesilen yavrulan annelerinin kıllarının koparırlar. Ergin kobaylar stres atındaysa ya da aşırı kalabalıkta genellikle bağırır, çoğunlukla kıl ya da yavrularının kulak memelerini yerler. İnsana saldırması nadiren görülür. Sosyal davranışlarda ses önemli rol oynar. Bakıcılarından yem istemek ya da ilgi çekmek için ses çıkarırlar. Yavrular annelerini koklama ve dokunma ile tanırlar. Kaprofaji görülebildiğinden beslenmelerine dikkat edilmelidir.

Tavşanlarda Bazı Davranış Özellikleri Sosyal iletişiminde koku işaretli davranışlar önemli olup yavrularını ve yabancıları bu şekilde tanırlar. Yeni doğum yapmış dişiler yavrularında en ufak bir koku değişimini hemen fark ederler ve yavrularını reddederler. Saldırganlık pek görülmez, aksine birbirlerine yardımcı olurlar. Feromonları sayesinde bölgelerini belirlerler. Gruplar halinde yetiştirilmeleri uygun değildir. Kulaklarını arkaya yatırıp boynunu ileri doğru germesi ve kuyruğunu germesi saldırmak için hazır oldu anlamına gelir. Arka ayaklarını sürekli yere vurması da agresif olduğunun göstergesidir. Doğum yapacak dişiler doğumdan kısa bir süre önce yataklık materyalinden yuva yapar, daha sonra göğüs kıllarında yolarak üzerine koyar ve yuvasını tamamlar. Genellikle sabah erken saatlerdeki doğumdan sonra yavrularının tek tek temizleyerek yuvaya taşır, göğüs tüylerinden bir örtü yaparak yavrularını tamamen örterler.