“mİ” SORU EDATI ve MORFOLOJİK ANALİZ

3. “mİ” SORU EDATI “mİ” soru edatı isim çekim eklerinde de verilmişti. Hatırlatma: “mİ” soru edatı cümlenin başı hariç, her yerinde kullanılabilir. Edat olmasına rağmen, ek gibi uyumlara girer ve varyantları vardır. “mİ” soru edatının dört varyantı vardır ve her iki ünlü uyumuna (büyük ve küçük ünlü uyumuna) girer. Sadece isimlerden sonra değil, fiillerden sonra da gelip, onların soru şekillerini kurar.

3. “mİ” SORU EDATI Fiil çekiminde “mİ” soru edatı farklı şahıs ekleri tipleriyle, bu eklerin farklı yerinde bulunabilir: a) I. tipte şahıs ekleri, “mİ” soru edatından sonra gelir: Bu adamı önceden görmüş müsünüz? Söylediklerime katılıyor musun? Bilmem, anlatabilecek miyim? Bana tuzu uzatır mısın? Şunu da görmezden gelmeli miyiz? İstisna: 3Çşe “mİ” soru edatından önce gelir: Hesabı kapatmalılar mı?

3. “mİ” SORU EDATI b) II. tipte şahıs ekleri, “mİ” soru edatından önce gelir. Emir kipinde de, 2T ve 2Ç biçimlerinin dışında, şahıs ekleri “mİ” soru edatından önce gelir: Size nefis yemekler yapalım mı? Bunu sırf siz göresiniz mi yaptık? Odayı gördü mü?

MORFOLOJİK VE MORFOSENTAKTİK ANALİZE GİRİŞ Morfolojik analiz, bir kelimenin morfemlerini bulmaya yarayan bir işlemdir. Örneğin: Yazı severim. Yazı yazarım. Ohri Yazı festivaline henüz hiç gitmedim. Odaya bir bakıver. Örneklerden de görüldüğü gibi, sadece morfemleri bulmak yeterli olmuyor. Dolayısıyla, morfosentaktik analiz, bu morfemlerin görevlerini tespit etmeye yarar.

YARDIMCI MORFOLOJİK UNSURLAR Yardımcı morfolojik unsurlar, morfemlerin arasına gelerek, çeşitli görevlerde bulunan seslerdir: Masaya oturdu. İkişer kişi içeri girdiler. Su içerek doyardık. Uzun uzun bakıyor. Bu unsurlar, yan yana gelemeyen sesleri birbirinden ayırır. Yardımcı morfolojik unsurlar her zaman ekten önce kullanılırlar. Eklerin sadece bir kısmı yardımcı morfolojik unsurlara ihtiyaç duyarlar.

YARDIMCI MORFOLOJİK UNSURLAR Bir sesin, yardımcı morfolojik unsur mu, ekin bir parçası mı olduğunu görmek için, kıyaslama yoluna başvurmak gerekir. Örneğin, “koşuyor” kelimesinde ünsüzle biten “koş-” fiilinden sonra gelen şimdiki zaman eki /-İyor/ mu, /-yor/ mudur görmek için, ünlüyle biten başka fiillere de şimdiki zaman eki getirilerek kıyaslanır. Böylece asıl ek bulunur.

YARDIMCI MORFOLOJİK UNSURLAR Örneğin: Ünsüzle biten fiiller Ünlüyle biten fiiller al-ıyor oku-yor gel-iyor başla-yor (>başlıyor) bul-uyor boya-yor (>boyuyor) gül-üyor çürü-yor Demek ki, şimdiki zaman ekinin asgari (minimal) şekli /-yor/’muş. Bu durumda da, ünsüzle biten fiillerde, şimdiki zaman ekinden önce dar bir ünlü girermiş.

YARDIMCI MORFOLOJİK UNSURLAR Bir diğer örnek: “ütüsü” kelimesinde “ütü” isim kökünden sonra 3T iyelik eki /-sİ/ midir, /-İ/ midir öğrenmek için, yine ünlü ve ünsüzle biten isimleri kıyaslamak gerekecek: Ünsüzle biten isimler Ünlüyle biten isimler yaz+ı yazı+sı ses+i veli+si dost+u boru+su göz+ü ütü+sü Burada da, asıl ek /-İ/ olduğu görülebilir. Ünlüyle biten isimlere bu ek getirildiğinde, ekten önce “s” sesi girer.

YARDIMCI MORFOLOJİK UNSURLAR Bu formulü her yerde kullanarak, kıyaslama yoluyla yardımcı morfolojik unsurları bulmak mümkündür. Yardımcı morfolojik unsurlar iki çeşit olabilir: a) ünlüler - yardımcı (Y) seslerdir; b) ünsüzler - kaynaştırma (K) sesleridir.

a) YARDIMCI ÜNLÜLER Yardımcı ünlüler, iki ünsüzü birbirinden ayırmak için, kelimenin sonu ve ek arasına giren yardımcı unsurlardır. Bunlar kendi arasında ikiye ayrılırlar: - geniş yardımcı ünlüler - “a” ve “e” sesleridir: koş-(a)r, öz-(e)l, git-(e)r > gider, vb. - dar yardımcı ünlüler - “ı”, “i”, “u” ve “ü” sesleridir: al-(ı)r, yeşil-(i)msi, diz-(i)n, tüt-(ü)n, giy-(i)n-, doğ-(u)m, söz+(ü)müz, kalem+(i)m, vb.

b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ Kaynaştırma ünsüzleri, Türkçede iki ünlünün yan yana (hiatus, ünlü çatışması) gelememe-sinden dolayı, onların arasına giren yardımcı unsurlardır. Genel kabule göre, Türkçede kullanılan kaynaştırma ünsüzleri şunlardır: “n”, “s”, “ş” ve “y”. İstek kipinin 1Ç biçimlerinde görüldüğü gibi, bir ünsüzün daha kaynaştırma ünsüzü olarak ele alınması mümkündür: “l”.

b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ “l” kaynaştırma ünsüzünün, sadece bir durumda kullanıldığı görülür. O kullanım da, istek kipinde 1Ç şahıs ekinden öncedir: al-a-(l)ım, ver-e-(l)im, yap-a-(l)ım, vb. “n” kaynaştırma ünsüzü, ilk önce “ben” ve “sen” kişi zamirlerinden analojiyle “o” kişi zamirinden sonra da ve ad durum eklerinden önce kullanılmaya başlamıştır: ben+i, sen+i, o+(n)u; ben+e > bana, sen+e > sana, o+(n)a; ben+im, sen+in, o+(n)un.

b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ - Ancak, bu ad durum eklerinden sonra da, “n” ünsüzü öteki ad durum eklerinden önce de kullanılmaya başlamıştır: ben+de, sen+de, o+(n)da; ben+den, sen+den, o+(n)dan; ben+le, sen+le, o+(n)la; ben+ce, sen+ce, o+(n)ca. - Bundan dolayı, bu ünsüze “zamir n’si” (pronominal n) de denir. - Zamir n’si; 3Tie, işaret zamirleri ve 3T kişi zamiri ile ADE arasında kullanılır.

b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ “s” kaynaştırma ünsüzü, sadece 3Tie’nden önce kullanılır: yapı+(s)ı, yedi+(s)i, pusu+(s)u, ütü+(s)ü, vb. - Bazen yanlış olarak, ünlüyle biten sayılardan (iki+(s)i, altı+(s)ı, yedi+(s)i)) analojiyle, diğer sayılarda da 3Tie’nin üst üste kullanıldığı görülür: bir+i+(s)i, üç+ü+(s)ü, vb. - Bu yanlış kullanım, bazı diğer kelimelere de yayılmıştır: kim+i+(s)i, vb.

b) KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ “ş” kaynaştırma ünsüzü, ünlü ile biten sayılarda, sadece üleştirme sayı sıfatları kuran /-Ar/ ekinden önce kullanılır: iki+(ş)er, altı+(ş)ar, yedi+(ş)er. - Bu ses, burada da “beş” sayısından analojiyle kullanılmaya başlamıştır: beş+er. “y” kaynaştırma ünsüzü, şu durumlarda kullanılır: - ACCade ve DATade eklerini alan bazı kelimelerde: oda+(y)ı, oda+(y)a, soba+(y)ı, soba+(y)a, vb. - /-İş/ infinitif ekinden önce: anla-(y)ış, söyle-(y)iş, vb. - INSade ekinden önce: araba+(y)la, töre+(y)le, vb. - Ek-fiilin düşmesi durumlarında: geldi idi > geldi-(y)di, aldı ise > aldı-(y)sa, vb.

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ Kelimeler birçok seviyede analiz edilebilir, ancak bu bölüm öğrencileri için sadece iki seviye yeterli olacaktır. Bir kelimenin morfemlerini bulmak çok da zor iş değil, ancak asıl önemli olan bu morfemlerin farklı bağlamda farklı görevlerini bulmaktır. Buradan hareketle, morfolojik analiz derken, aslında buna iki seviyeli morfolojik analiz teorisi de denilebilir. Analizin iki seviyesi şunlardır:

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ I. seviye veya morfolojik seviye. Bu seviyede kelimelerin morfemleri bulunur. Buna ayrıştırmak (parsing) de denilir. - Bu seviyede kullanılan işaretlerin semiyolojisi şöyledir: - Morfolojik seviyede analiz “<“ (daha küçüktür) işaretiyle başlar. Anlamı: soldaki kelime, sağdaki morfemlerden oluşmuştur. - Fiillerden sonra “-” (eksi) işareti kullanılır. - İsimler ve isim soylu kelimelerden sonra “+” (artı) işareti kullanılır.

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ II. seviye veya morfosentaktik seviye. Ayrıştır-maktan (parsing) sonra, morfemlerin sentaktik seviyedeki görevlerini bulmak gerekir. Onun için bu seviyeye, morfosentaktik seviye denir. - Bu seviyede kullanılan işaretlerin semiyolojisi şöyledir: - Morfosentakik seviye “!” (ünlem) işaretiyle başlar. - Devamda morfemlerin görevleri “{“ ve “}” (büyük parantezler) içinde verilir.

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ - Morfemlerin görevleri genellikle Türkçe kısaltmalar-dan ibarettir. Farklı olan durumlar şunlardır: - Ad durum ekleri farklı dilciler tarafından farklı adlandırıldığı için, Latince kısaltmalar kullanılmıştır. - Şahıs ekleri, kip ekleriyle (ke) karıştırılmaması için, kişi ekleri yerine (şe) olarak verilmiştir. - Çatı eklerinin (edilgen, ettirgen, edingen) Türkçe karşılıklarının birbirine benzer kısaltmaları olduğu için, Latince karşılıkları verilmiştir. Bundan hareketle, fiillerde kullanılan ve geriye kalan diğer kısaltmalar da (işteşlik, mastar) yabancı karşılıklarıyla verilmiştir.

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ Her iki seviye art arda devamda verilir, ancak uzun kelimelerde, her seviye alt alta da verilebilir. İki seviyeli morfolojik analizde kullanılan kısaltmalar: İ – isim İk – isim kökü Fk – fiil kökü İİye – isimden isim yapan ek İFye – isimden fiil yapan ek Fİye – fiilden isim yapan ek FFye – fiilden fiil yapan ek

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ 1T, 2T, 3T – birinci/ikinci/üçüncü teklik 1Ç, 2Ç, 3Ç – birinci/ikinci/üçüncü çokluk ie – iyelik eki şe – şahıs eki ke – kip eki Ø – boş morfem [#] – birleşik kelime recp – reciprocive (işteşlik) refl – reflexive (edingen)

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ caus – causative (ettirgen) pssv – passive (edilgen) (Y) – yardımcı ses (ünlü) (K) – kaynaştırma sesi (ünsüzü) BsizGZ – belirsiz geçmiş zaman BliGZ – belirli geçmiş zaman ŞZ – şimdiki zaman GşZ – geniş zaman GkZ – gelecek zaman

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ İ – istek (kipi) E – emir (kipi) G – gereklilik (kipi) DŞ – dilek-şart (kipi) H – hikaye R – rivayet Ş – şart ade – ad durum eki

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ NOM – nominative (nominatif, yalın durumu) ACC – accusative (akuzatif, belirtme durumu) DAT – dative (datif, yönelme durumu) GEN – genitive (genitif, tamlayan durum) LOC – locative (lokatif, bulunma durumu) ABL – ablative (ablatif, çıkma durumu) INS – instrumental (enstrümental, vasıta durumu) EQU – equative (ekfatif, eşitlik durumu)

İKİ SEVİYELİ MORFOLOJİK ANALİZE GİRİŞ SFe – sıfat-fiil eki (partisip) ZFe – zarf-fiil eki (gerundiyum) INFe – infinitive (infinitif, mastar eki) Oe – olumsuzluk eki Ae – aitlik eki Çe – çokluk eki Be – bildirme eki (koşaç) ( ) – yardımcı morfolojik unsurlar [ ] – düşen unsurlar

ANALİZ ÖRNEKLERİ Evimizde bugün müzik çalıyor. evimizde < ev+(i)miz+de !{İk+(Y)1Çie+LOCade} bugün < bu[#]gün !{İk[#]İk} müzik < müzik !{İ} çalıyor < çal-(ı)yor[-Ø] !{Fk-(Y)ŞZke[-3Tşe]}

BUGÜNLÜK BU KADAR. 