EDİMSEL KOŞULLANMA BURRHUS FREDERIC SKINNER (1904-1990) ERALP EKREM GEÇE ÖĞRENME VE ÖĞRETMENİN KURAMSAL TEMELLERİ AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM FAKÜLTESİ

Klasik şartlanma ile birçok öğrenme durumunu açıklamak mümkün değildir Klasik şartlanma ile birçok öğrenme durumunu açıklamak mümkün değildir.Çünkü, insanlar sadece çevrelerindeki uyaranlara tepki vermekle kalmayıp bilinçli ve açık bir şekilde birçok davranış sergilerler. PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK TEKNİKLERİ

Klasik şartlanma yoluyla öğrenmeyi sağlamak için yapılan bir davranışa neden olan uyarıcının bilinmesi gerekir.Ama,insan davranışlarına neden olan uyarıcıları her zaman tahmin etmek mümkün değildir.Bu gibi durumlarda Operant Şartlanma karşımıza çıkmaktadır.

Operant Şartlanmayı Skinner isimli bir araştırmacı,uzun yıllar süren çalışmalarının sonucunda Klasik Şartlanmadan yola çıkarak ortaya koymuştur.

BURRHUS FREDERIC SKINNER Skinner,öğrenme kuramlarının gelişimine katkıda bulunan en etkili psikologlardan birisidir.Skinner,en çok programlı öğretimin kurucusu olarak tanınmaktadır.Skinner’ın görüşleri psikoterapi alanında da yaygın olarak kabul görmüştür. Skinner;araştırmalarını güvercin,köpek,fare,maymun ve çocuklar üzerinde yapmıştır. Skinner’a göre Tepkisel ve Operant olmak üzere 2 çeşit davranış vardır

TEPKİSEL DAVRANIŞ: Bu tür davranışlar bir uyarıcı tarafından oluşturulur.Tepkisel davranış belirli bir dış uyarıcı karşısında organizmanın verdiği tepkidir.Tepkisel davranışlar tüm refleksleri kapsar.Örneğin;karanlıkta göz bebeğinin genişlemesi,aydınlıkta daralması,insanın limonu ya da başka bir yiyeceği gördüğünde ağzının sulanması,terleme,titreme tepkisel davranıştır.

OPERANT DAVRANIŞ: Operant Davranış,organizmanın hiçbir dış uyarana bağlı olmadan ortaya koyduğu davranışlardır. Operant Davranış kendiliğinden ortaya çıkar ve sonuçları birey tarafından kontrol edilir.Örneğin;çocuğun koşması,ayağa kalkması,ıslık çalması gibi insan +davranışlarının çoğunluğu operant davranıştır.

Tepkisel davranışa neden olan uyarıcı her zaman bilinirken, operant davranışa neden olan uyarıcı çok belirgin değildir. Tepkisel davranışlar klasik şartlanma ile öğrenilmektedir. Ancak, Skinner insan hayatındaki davranışların büyük bir bölümünün operant olduğuna inanmaktadır. Ayrıca davranışın eylemlerden önceki olaylardan çok,eylemlerin sonuçları tarafından kontrol edildiğini öne sürmektedir. Örneğin; bir soruya doğru cevap veren öğrenciye “aferin” demesi bir sonuçtur.

Klasik koşullanmada önce uyaran vardır ve organizma ona tepki gösterir Klasik koşullanmada önce uyaran vardır ve organizma ona tepki gösterir. (U-T) Edimsel davranışta önce tepki yapılır sonra tepkinin doğurduğu uyarıcı gelir. (T-U)

Skinner deneyinde Skinner Kutusu adı verilen bir araç kullanmıştır Skinner deneyinde Skinner Kutusu adı verilen bir araç kullanmıştır. Operant şartlanma deneyi, farenin kutu içindeki manivelaya basarak yiyecek elde etmeyi öğrenmesi esasına dayanmaktadır. Fare kutu içerisindeki birkaç bilinçsiz davranışından sonra manivelaya basarak yiyecek elde etmiştir. Bu yiyeceği yiyen fare büyük bir çaba ile etrafı araştırmaya başlamıştır. Sonuç olarak, hayvan manivelayla yiyecek arasındaki bağlantıyı kurmuş ve her acıktığında manivelaya basarak yiyecek elde etmiştir.

Skinner‘a göre, bir davranışın sonucu olumlu bir durum yaratıyorsa davranışın yapılma sıklığı artarken, davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya edimsel koşullanma denir. PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK

Bu tür edimsel koşullanmada davranışı izleyen ve organizma üzerinde olumlu etki yaratarak davranışın ortaya çıkma olasılığını artıran uyarıcılara PEKİŞTİREÇ denir.

Bir davranışın arkasından gelen ve organizma için hoşa gitmeyen bir durum yaratan uyarıcılara CEZA denir. Ceza davranışı zayıflatır veya belli bir süre için durdurur.

Pekiştireç OLUMLU ve OLUMSUZ pekiştireç olmak üzere 2’ye ayrılır.

OLUMLU PEKİŞTİRME: Bir davranışın sonucunda ortamda bulunmayan bir uyarıcının ortama katılması ve bu uyarıcının o davranışın tekrarlanma ihtimalini artırması olayına OLUMLU PEKİŞTİRME denilir. Örneğin; okulda iyi not alma, evde anne babasından teşekkür alma gibi…

OLUMSUZ PEKİŞTİRME: Bir davranış ortamdaki hoş olmayan bir uyarıcıyı ortadan kaldırıyor ve bu istenen davranışın tekrarlanma ihtimalini artırıyorsa buna OLUMSUZ PEKİŞTİRME denilir. Örneğin; bir öğretmen geçen derslerdeki konu ile ilgili özellikle çalışmayan öğrencilere sorular sormaktadır. Öğrencide bu sıkıcı durumdan kurtulmak için her derse çalışarak gelmektedir.

Hem olumlu hem de olumsuz pekiştireç organizmanın hoşuna giden bir etki yaratır ve davranışın yapılma sıklığını artırır.

Yapılan bir davranışın sonucunda organizma için olumsuz bir durum yaratan uyarıcılara CEZA denilir. Bunlar olumsuz pekiştireç değildir. Ödül kelimesi olumlu pekiştirme ile eş anlamlı olarak kullanılabilir; ama, ceza ile olumsuz pekiştirme birbirinden farklı kavramlardır. Ceza istenmeyen davranışa verilirken, olumsuz pekiştireç istenen davranış ortaya çıktığında ortamdan çekilmektedir.

Pekiştireç davranışı güçlendirirken, ceza zayıflatır yada belli bir süre için durdurur.Ceza davranışı kısa zamanda durduğu ve uygulaması kolay olduğu için öğretmenler ve aileler tarafından sıkça kullanılır.

Ceza ikiye ayrılır: I. TÜR CEZA ve II. TÜR CEZA

I. TÜR CEZA: Bir davranışın sonucunda ortama hoş olmayan bir uyarıcı katılıyor ve bu davranışın yapılma sıklığı azalıyorsa, bu işleme birinci tür ceza denilir. Örneğin, fiziksel darbeler, para cezası, kızma, düşük not ….

II. TÜR CEZA: İkinci tür cezada ise ortamda bulunan olumlu bir uyarıcı ortamdan çekilerek, organizma için olumsuz bir durum yaratılır. Örneğin; teneffüse çıkarmama, harçlığını kesme, sevdiği oyunu oynatmama, çocuktan sevgiyi esirgeme gibi

Skinner cezaya alternatif olarak şunları önermektedir. 1) İstenmeyen davranışa neden olan ortamı değiştiriniz,böylece davranış değişecektir. 2) İstenmeyen davranışı bıkıncaya kadar yaptırınız. 3) Eğer istenmeyen davranış,çocuğun gelişim döneminin bir özelliği ise çocuğun bu dönemi atlatmasını sabırla bekleyiniz. 4) İstenmeyen davranışı görmezden gelip,istenen davranışı gördüğünüzde hemen pekiştiriniz. 5) Cezalandırmaya alternatif en etkili süreç SÖNMEdir. Eğer istenmeyen davranış pekiştirilmezse zamanla sönme meydana gelir.

Olumlu, Olumsuz Pekiştirme ve Ceza Kavramları SÜREÇ DAVRANIŞTAN SONRA DAVRANIŞIN DURUMU Olumlu pekiştirme Olumlu uyarıcı ortama eklenir. Davranışın yapılma sıklığı artar. Olumsuz pekiştir. Olumsuz uyarıcı ortamdan çıkarılır. Ceza 1 Olumsuz uyarıcı ortama eklenir. Davranışın yapılma sıklığı azalır. Ceza 2

PREMACK İLKESİ (BÜYÜKANNENİN KURALLARI) Premack’a göre organizma birçok etkinlik yapmaktadır. Bunlardan bir kısmını çok sık, severek yapmakta, bir kısmını ise daha az yapmaktadır. Bu durumda organizmanın çok sık yaptığı etkinlikler daha az yapılan etkinlikleri pekiştirmek için kullanılabilir. Bu ilkeye “Premack ilkesi” denilmektedir. Premack ilkesini uygulamak için öncelikle davranışını biçimlendirmek istediğimiz organizmayı gözleyerek hangi etkinlikleri sık, hangi etkinlikleri az gösteriyor bunu belirlemek gerekiyor.

PEKİŞTİRME ÇEŞİTLERİ SÜREKLİ PEKİŞTİRME: En basit pekiştirmedir. Bu, deneğe bir şey öğretilirken kullanılmaktadır.Tepki öğrenildikten sonra sürekli pekiştirme bırakılıp diğer pekiştirme tarifelerine geçilmelidir. Aksi takdirde bir süre sonra pekiştirmenin etkisi kalmayacaktır.

SABİT ORANLI PEKİŞTİRME: Kaç davranıştan sonra pekiştirecin geleceği bellidir. SABİT ARALIKLI PEKİŞTİRME: Organizmanın belli bir zaman dilimindeki davranışları pekiştirilir. Burada doğru davranış sayısı önemli değil, zaman önemlidir. DEĞİŞKEN ORANLI PEKİŞTİRME: Kaç doğru davranıştan sonra pekiştireç verileceği belli değildir.

DEĞİŞKEN ARALIKLI PEKİŞTİRME: Bu pekiştireç tarifesinde zaman belli değildir. Değişken oranlı pekiştirme tarifesinde olduğu gibi bunda da zaman önemlidir. SİMGESEL ÖDÜLLÜ PEKİŞTİREÇ: Belirli sayıdaki davranış yapıldıktan sonra ödül verilir. KOŞULLU ANLAŞMA: Koşula bağlı anlaşma bir şeyi elde etmesi için, belli etkinlikleri yapmasını, belli bir şekilde davranmasını gerektirir.

Sonuç olarak; edimsel davranış bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz. Organizma tarafından ortaya konur. Edim, herhangi bir ihtiyaç durumunda organizmanın kendiliğinden ortaya koyduğu davranıştır. Edimsel davranış kendiliğinden ortaya çıkar ve sonuçları tarafından kontrol edilir. Edimsel koşullanma özellikle çocuk eğitiminde sınıfta disiplinin sağlanmasında psikomotor ve duyuşsal davranışların kazanılmasında önemli rol oynar.

KAYNAKÇA Senemoğlu, N. (2004).Gelişim Öğrenme ve Kuramdan Uygulamaya,Gazi Kitabevi, Ankara Ülgen, G. (1995).Eğitim Psikolojisi Birey ve Öğrenme,Bilim Yayınları,Ankara Yavuzer, Y. Demir, Z, Çalışkan, M.Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi (Eğitimin Psikolojik Temelleri), Mikro Yayınları, Konya Selçuk,Z. (2001).Gelişim ve Öğrenme,Nobel Yayınları, Ankara Binbaşıoğlu,C.(1995),Eğitim Psikolojisi,Yargıcı matbaası,Ankara http://www.egitim.aku.edu.tr/kuramsal02.ppt(20.03.2006) Arık,A.(1995),Öğrenme Psikolojisine Giriş,Der Yayınevi,İstanbul Özbay,Y.(2004),Gelişim Öğrenme Psikolojisi Kuram ve Araştırma Uygulaması,Öğreti yayınları,Ankara Ülgen, G.(1997),Eğitim Psikolojisi Kavramlar,İlkeler,Yöntemler http://www2.aku.edu.tr/~skaratas/ders.htm ( 21.03.2006)