Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Yasama Fonksiyonu/Yetkisi/İşlemleri TBMM'nin Görev ve Yetkileri Anayasa Hukuku Yasama Fonksiyonu/Yetkisi/İşlemleri TBMM'nin Görev ve Yetkileri

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri Yasama organının kendine has biçimde yerine getirdiği işlemlere denir. Yani yasama organından çıkan işlemlerdir. 1982 AY Md. 87’de tanımlanmıştır. TBMM’nin bu maddede sayılan görev ve yetkilerini yerine getirmek için yaptığı işlemler yasama fonksiyonunu meydana getirir.

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri AY Md. 7 “Yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez” demektedir. 1.   Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak. 2 .  Bakanlar Kurulu (BK) ve bakanları denetlemek. (2019 3.  BK’ya KHK çıkarma yetkisi vermek. (2019’dan sonra yok) 4.   Bütçe tasarılarını görüşmek ve kabul etmek. 5.   Para basılmasına karar vermek. 6.   Savaş ilânına karar vermek. 7.   Milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak. 8.   Genel ve özel af (AY Md. 14 hariç) ilânına karar vermek. 9. AY’nin diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmek.

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri Yasama yetkisinin özellikleri: - Genellik, - Aslîlik ve - Devredilmezlik olmak üzere başlıca üç temel özelliği vardır.

Yasama Yetkisinin Özellikleri A. Yasama Yetkisinin Genelliği Yasama yetkisi genelliğinin üç anlamı vardır: 1. Kanunla düzenleme alanının  konu itibarıyla sınırlandırılmamış olduğu anlamına gelir. Yasama organı, anayasaya aykırı olmamak şartıyla, istediği her konuyu kanunla düzenleyebilir. 2. Yürütme organına bırakılmış bir “mahfuz alan”ın olmadığı anlamına gelir. 3. Yasama organının bir konuyu dilediği ölçüde ayrıntılı olarak düzenleyebileceği anlamına gelir.

Yasama Yetkisinin Özellikleri A. Yasama Yetkisinin Genelliği İstisnaları var: - Ay Md. 107 - Yasama organı maddi bakımdan Yargı işlemi niteliğindeki bir işlemi kanun biçiminde yapamaz (AY Md. 9, 138) - Yasama Organı kanunların uygulanmasından ibaret olan işlemleri yapamaz (Ör: Valiliğe atama gibi) - Yasama organı kanunla belli bir kişiye mükellefiyet yükleyemez/mükellefiyetten kurtaramaz (AY Md 2 ve 10’a aykırılık teşkil eder.)

Yasama Yetkisinin Özellikleri B. Yasama Yetkisinin Aslîliği Yasama organının bir konuyu doğrudan doğruya, yani araya herhangi bir işlem girmeksizin düzenleyebilmesi anlamına gelir. Yürütme organı, yasama organı tarafından önceden düzenlenmemiş bir alanı doğrudan doğruya düzenleyemez. Yürütme organının işlemleri kanuna dayanmak zorundadır. Bu anlamda yürütme organının işlemleri, kanundan kaynaklanan, kanunu izleyen, yani secundum legem (kanunu izleyen, kanundan sonra) işlemlerdir.

Yasama Yetkisinin Özellikleri B. Yasama Yetkisinin Aslîliği Oysa yasama organı, bir alanı doğrudan doğruya düzenleyebilir. O alanın daha önce anayasa ile düzenleniyor olmasına gerek yoktur. Bu anlamda yasama yetkisi, “ilk-el”, “aslî” bir yetkidir. Yasama organının anayasaya dayanma zorunluluğu yoktur. Yasama organının tek zorunluluğu, anayasaya aykırı düzenleme yapmamaktır. Kanun, anayasa karşısında secundum constitutionem (anayasayı izleyen, anayasadan sonra) değil, sadece intra constitutionem (anayasa içi)  olmak zorundadır. Sadece yasama organı, bir konuyu ilkel, özerk ve serbest olarak düzenleyebilir.

Yasama Yetkisinin Özellikleri B. Yasama Yetkisinin Aslîliği Yürütme organı, kendisini yetkilendiren bir kanun hükmüne dayanmaksızın hiçbir işlem yapamaz. Oysa, yasama organının çıkardığı kanun bu organın sahip olduğu “teşebbüs kudreti”ne dayanır. Bu şu anlama gelir: - Yasama organı, belli bir kanunu çıkarabilmek için, hiçbir metnin ön iznine tâbi değildir. - Anayasadan aldığı genel yetki ile, her konuyu doğrudan doğruya düzenleyebilir.

Yasama Yetkisinin Özellikleri C. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği 1982 Anayasası Md. 7, “Yasama yetkisi Türk Milleti adına TBMM’nindir. Bu yetki devredilemez” demektedir. Yasama yetkisinin devredilemeyeceği yolunda bir kural olmasaydı bile, yasama yetkisi devredilemezdi. Zira, kamu hukukunda hiçbir devlet organı, anayasa ve kanunlardan aldığı bir yetkiyi, bu metinlerde açık bir izin olmaksızın bir başka devlet organına devredemez. Kısaca, Anayasa “yasama yetkisi”nin devredilmesini yasaklamaktadır.

Yasama Yetkisinin Özellikleri C. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği Bu ilke mutlak değildir, Anayasa ile istisna getirilebilir: - TBMM çıkaracağı Yetki Kanunları ile Bakanlar Kuruluna KHK çıkarma yetkisi verebilir (AY Md. 87, 91) . (2019’dan sonra yok)

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri Yasama işlemi, yasama organının, yasama görev ve yetkileriyle ilgili olarak belli bir hukuki sonuç doğurmaya yönelik olarak yaptığı irade açıklamalarıdır. Yasama işlemi iki gruba ayrılır: - Kanun ve - Parlamento Kararı

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri - Parlamento Kararı TBMM’nin; * ‘İç yapısına’ ve ‘çalışma düzenine’ ilişkin olarak veya * TBMM’nin ‘yürütme’ ve ‘yargı’ organlarıyla ilişkileri çerçevesinde aldığı kararlardır. Bu tür işlemlere “TBMM Kararı” da denir.

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri - Parlamento Kararı Çeşitleri: a) Yasama Organın Kendi iç Yapısı veya Çalışma Düzeni Hakkında: * TBMM İçtüzüğü * Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması * Milletvekilliğinin düşmesi kararı vb.

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri - Parlamento Kararı Çeşitleri: b) Yasama Organın Yürütme Organı ile İlişkileri Çerçevesinde: * «Genel görüşme» açılması kararı * Göreve başlama esnasında «güven oyu» kararı * «Meclis araştırması» kararı * «Olağanüstü hal ilan kararının onaylanması» karar vb.

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri Yasama İşlemleri - Parlamento Kararı Çeşitleri: c) Yasama Organın Yargı Organı ile İlişkileri Çerçevesinde: * Anayasa mahkemesine üye seçme (3 üye) kararı Bu üç başlıkta sınıflandırdığımız Parlamento Kararlarının bunlar dışındaki örnekleri de vardır: - Savaş İlanı, TSK’nın yabancı ülkelere gönderilmesi kararı, - Bağımsız İdari Otoritelere üye seçme kararı (RTÜK, Kamu Başdenetçisi) gibi

Yasama Fonksiyonu, Yasama Yetkisi, Yasama İşlemleri Yasama İşlemleri - Parlamento Kararı Üç istisna dışında Anayasa Mahkemesi denetimine tabi değildir (AY Md. 85, 148): * TBMM İçtüzüğü * Dokunulmazlığın Kaldırılması Kararı, * Milletvekilliğinin Düşmesi Kararı, Anayasa Mahkemesi bu denetim yasağını zaman zaman Parlamento Kararlarını “içtüzük düzenlemesi niteliğinde” görerek aşmıştır.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Yasama Yetkisi Kapsamına Giren TBMM’nin görev ve yetkileri (AY Md. 87): 1.   Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak. 2 .   Bakanlar Kurulu (BK) ve bakanları denetlemek. (2019 sonrası yok) 3. BK’ya kanun hükmünde kararname (KHK) çıkarma yetkisi vermek. (2019 sonrası yok) 4.   Bütçe tasarılarını görüşmek ve kabul etmek. 5.   Para basılmasına karar vermek. 6.   Savaş ilânına karar vermek. 7.   Milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak. 8.   Genel ve özel af (AY Md. 14 hariç) ilânına karar vermek. 9. AY’nin diğer maddelerinde öngörülen yetkileri kullanmak ve görevleri yerine getirmek.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Yasama işlemlerini; - Kanun ve - Parlamento Kararı olarak iki gruba ayırmış ve Parlamento Kararını özetlemiştik. Şimdi Kanun konusuna geçiyoruz. Kanun Koymak Kanun, - Anayasanın yetki verdiği TBMM tarafından (m.7, 87), - Anayasada öngörülen kanun yapma usullerine uyularak yapılan (m.88) ve - Cumhurbaşkanınca yayımlanan (m.89) işlemlerdir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanun Koymak Kanunların Yapılış Usulü   Bu konu AY Md. 88 ve 89 ile Meclis İçtüzüğü Md. 73-93’de düzenlenmiştir. Kanunların yapılması sürecini; - Öneri, - Görüşme, - Kabul ve - Yayım şeklinde 4 aşamada inceleyebiliriz.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   Anayasamıza göre, kanun “önermeye” Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir (m.88/1). - Bakanlar Kurulunca yapılan kanun önerisine “kanun tasarısı”, - Milletvekilleri tarafından yapılan kanun önerisine ise “kanun teklifi” denmektedir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   a) Kanun Tasarısı Bakanlar Kurulu tarafından verilen bir kanun önerisidir. İçtüzük Md. 73’e göre, kanun tasarılarının bütün bakanlarca imzalanmış olması gerekir. Kanun tasarıları gerekçeli olmak zorundadır. TBMM Başkanı, Bakanlar Kurulu tarafından bu şekilde gelen kanun tasarılarını ilgili Komisyonlara doğrudan doğruya havale eder.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   b) Kanun Teklifi Milletvekilleri tarafından verilen kanun önerilerine kanun teklifi  denir. Her milletvekili kanun teklif etmeye yetkilidir. Kanun teklifleri de gerekçesiyle birlikte TBMM Başkanlığına verilir, Başkanlıkça doğrudan doğruya Komisyonlara havale edilir. Komisyonlar şartlarına uymayan kanun tekliflerini sahiplerine tamamlatmaya yetkilidirler (İçtüzük, m.74).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   Geri Alma Verilen kanun teklif ve tasarıları gündeme alınmadan önce Genel Kurula bilgi verilmek şartıyla geri alınabilirler. Ancak, tasarı veya teklifler gündeme alınmışlarsa, geri alınabilmeleri için Genel Kurulun karar vermesi gerekir (İçtüzük, m.75).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   Reddedilen Kanun Tasarı ve Teklifleri TBMM tarafından reddedilmiş olan kanun tasarı ve tekliflerinin, aynı yasama dönemi içinde yeniden verilebilmeleri için bir tam yılın geçmesi gerekir (İçtüzük, m.76).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   1. Öneri   Kadük Olma Bir yasama döneminde sonuçlandırılamamış olan kanun tasarı ve teklifleri hükümsüz sayılır (İçtüzük, m.77). Buna anayasa hukuku literatüründe “kadük olma” denir. Ancak, Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri bu tasarı ve teklifleri yenileyebilirler (İçtüzük, m.77).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   2. Görüşme Toplantı Yeter Sayısı TBMM’de “toplantı yeter sayısı” üye tam sayısının en az 1/3’ü, yani 184 milletvekilidir (AY Md. 96). Görüşmeler Başlama Görüşmelere başlamak için kanun tasarısı veya teklifi hakkında komisyon raporunun TBMM Başkanı tarafından Genel Kurula sevk edilmesi gerekir. Genel Kurula sevk edilen komisyon raporu, aksine karar alınmadıkça dağıtımı tarihinden itibaren 48 saat geçmedikçe görüşülemez (İçtüzük, m.52/1).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   2. Görüşme Öncelikle Görüşme - 48 saatlik bekleme süresi geçmeden komisyon raporunun gündeme alınması, - Gündemdeki kanun tasarı veya teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işlerden birine öncelik verilerek bu kısmın ilk sırasına geçirilmesi, Hükûmet veya Esas Komisyon tarafından gerekçeli olarak Genel Kuruldan istenebilir. Bu takdirde Genel Kurul işaret oyuyla karar verir. Buna anayasa hukuku literatüründe “öncelikle (takdimen) görüşme ” denir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   2. Görüşme Görüşmelere Başlama Bir kanun tasarı veya teklifinin TBMM Genel Kurulu’nda görüşülmesi iki aşamada olur (İçtüzük m.81/2): a) Birinci Aşama.- Genel Kurulda önce kanun tasarı veya teklifinin tümü üzerinde görüşme yapılır (İçtüzük, m.81). Bundan sonra maddelere geçilmesi konusunda oylama yapılır. Maddelere geçilmesi kabul edilmezse, kanun tasarı veya teklifi reddedilmiş sayılır.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   2. Görüşme Görüşmelere Başlama b) İkinci Aşama: Maddelere geçilmesi oylama sonucunda kabul edilmişse, maddelerin tek tek görüşülmesine geçilir. Bu safhada; - Bir maddenin reddi, tümünün veya bir maddenin komisyona iadesi, - Bir maddenin değiştirilmesi, metne ek veya geçici madde eklenmesi hakkında “değişiklik önergeleri” verebilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   3. Kabul Kanun tasarı ve teklifleri hakkında yapılan görüşmeler tamamlandıktan sonra oylamaya geçilir. Oylama kural olarak “işaret oyuyla” olur. Ancak 20 üye “açık oylama” istemişse, oylama açık yapılır (İçtüzük, m.81). Kabul yeter sayısı “toplantıya katılanların salt çoğunluğu”dur. Ancak bu kabul yeter sayısı üye tam sayısının ¼’nin bir fazlasından, yani 139’dan az olamaz.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   4. Yayım AY Md. 89’a göre, Cumhurbaşkanı, TBMM’nce kabul edilen kanunları 15 gün içinde yayımlar. Kanunun RG’de yayımlanması onun varlığı için bir şart değil, onun üçüncü şahısların “ıttılaına ulaştırılmasının” bir vasıtasıdır. TBMM tarafından kabul edilen kanun, yayımlanmamış olsa bile yine de bir kanundur. Ancak böyle bir kanun vatandaşları bağlamaz. Öte yandan RG’de  yayımlanmayan bir kanun hakkında Anayasa Mahkemesinde iptal davası da açılamaz. Çünkü, böyle bir kanun için iptal davası açma süresi (m.151) hiçbir zaman başlamaz

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   4. Yayım Cumhurbaşkanının Geri Gönderme Yetkisi Cumhurbaşkanı, yayımlanmasını uygun bulmadığı kanunları, bir daha görüşülmek üzere, bu hususta gösterdiği gerekçe ile birlikte aynı süre (15 gün) içinde, TBMM’ye geri gönderir (AY Md. 89). Bütçe kanunları bu hükme tâbi değildir. Cumhurbaşkanına kanunları kısmen uygun bulmama yetkisi 2001 tarihli Anayasa değişikliğiyle tanınmıştır. Bu durumda da kanunun tümünü geri gönderir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   4. Yayım Cumhurbaşkanının Geri Gönderme Yetkisi - TBMM, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayımlanır; - Meclis, geri gönderilen kanunda yeni bir değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar Meclise geri gönderebilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   5. Kanunların Yürürlüğe Girmesi Bir kanunun uygulanabilmesi için, Cumhurbaşkanı tarafından RG’de yayımlanması gerekli bir şarttır, ama yeterli bir şart değildir. Bir kanunun uygulanabilmesi için “yürürlüğe girmesi” de gerekir. Genellikle her kanun kendisinin hangi tarihte yürürlüğe gireceğini kendisi tespit eder.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Kanunların Yapılış Usulü   5. Kanunların Yürürlüğe Girmesi Kanun metninde kanunun hangi tarihte yürürlüğe gireceği konusunda bir hüküm yok ise, RG’de yayımlandığı günü izleyen günden itibaren 45 gün sonra yürürlüğe girer. Ör: Kendi yürürlük tarihini kendisi saptamayan bir kanun 1 Ekim 2000 günü RG’de yayımlanmış ise bu kanun 16 Kasım 2000 tarihinde yürürlüğe girer. Süre şöyle hesaplanır. Yayımlandığı gün (1 Ekim) sayılmaz. 2 Ekim’e “bir” diyerek 45 gün parmak hesabıyla sayılır. 45’inci gün 15 Kasım’a gelir. Kanun 16 Kasım saat 00.01’de yürürlüğe girer.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek Ay Md. 87’e göre, TBMM’nin bir görev ve yetkisi de “Bakanlar Kurulu ve bakanları denetlemek”tir. Bunu sağlayan araçlara “denetim yolları” denir. Bu denetim AY Md. 98, 99 ve 100’ de düzenlenmiştir: - Soru, - Genel görüşme, - Meclis araştırması, - Meclis soruşturması ve - Gensoru’dur.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru Bakanlar Kurulu adına, sözlü veya yazılı olarak cevaplandırmak üzere Başbakan veya Bakanlardan bilgi istemektir (AY Md. 98) - Soruluş Usulü Yazılı olarak sorulur. Buna “soru önergesi” denir. Meclis Başkanlığına verilir (İçtüzük, m.96). Soru önergesi sadece bir (1) milletvekili tarafından imzalanır (İçtüzük, m.96).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru - Çeşitleri Soru, “sözlü soru” ve “yazılı soru” olmak üzere ikiye ayrılır. Ancak bu ayrım sorunun soruluş şekline göre değil, soruyla istenilen cevabın veriliş tarzına göredir: Cevabın yazılı olarak verilmesi isteniyorsa burada “yazılı soru” vardır. Cevabın sözlü olarak verilmesi isteniyorsa burada “sözlü soru” vardır.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru 1. Sözlü Soru Başbakanlığa veya ait olduğu bakanlığa sevk tarihinden itibaren “beş gün” sonra gündeme alınır (İçtüzük Md.98). Cevaplandırılması için, haftanın en az iki gününde, birleşim başında ve birer saatten az olmamak şartıyla Danışma Kurulunun önerisi ve Genel Kurulun onayı ile belli bir süre ayrılır (İçtüzük, m.98/2). Hükûmet adına verilecek cevabın süresi beş dakikayı geçemez.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru 1. Sözlü Soru Üç birleşim içinde cevaplandırılmayan sözlü sorular yazılı soruya çevrilir ve istemi hâlinde aynı önerge sahibine beş dakikayı geçmemek üzere söz verilir (İçtüzük, m.98/son). Sözlü soruda kural olarak soruyu cevaplandıran Bakan konuşur. Soruyu soran milletvekili ise ancak yerinden çok kısa bir ek açıklama isteyebilir (İçtüzük, m.98/3).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru 1. Sözlü Soru Diğer milletvekilleri soruyla ilgili tartışmalara katılamamaktadırlar. Sorunun cevaplandırılmasından sonra da herhangi bir oylama yapılmamaktadır. Bu nedenle, sözlü sorunun etkinliği çok düşük olan bir denetim yoludur.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru 2. Yazılı Soru Sorunun cevabı Başbakanlık veya ilgili bakanlık tarafından Meclis Başkanlığına sunulur. Başkan bu cevabı derhal soru sahibi milletvekiline iletir. Yazılı sorular, Başbakanlığa veya ait olduğu bakanlığa gönderildiği tarihten itibaren en geç “onbeş gün” içinde cevaplandırılır. Meclis Başkanı bu süre içinde cevaplandırılmayan yazılı sorular için Başbakanın veya ilgili bakanın dikkatini çeker.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru 2. Yazılı Soru Yazılı sorular, dikkat çekme yazısının gönderildiği tarihten itibaren “on gün” içinde cevaplandırılmazsa, bu durum gelen kağıtlar listesinde ilân edilir. Hükûmet yazılı sorunun cevabını gereken bilgilerin derlenebilmesi için Başkanlığa bilgi vermek suretiyle bir ayı geçmemek üzere geciktirebilir (İçtüzük, m.99).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek A. Soru Etkililik Derecesi Soru, etkili bir denetim aracı değildir. Yazılı sorunun etkililiği daha da düşüktür. Sorudan sonra bir oylama yapılmaz. Soru sorularak, Hükümet veya bir bakan uyarılmış olur. Belli bir konuda bilgi istemek bile bir anlamda o konuda Hükümeti denetlemek anlamına gelir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek B. Genel Görüşme Toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, TBMM Genel Kurulunda görüşülmesidir (AY Md. 98). “Hükümet”, “siyasî parti grupları” veya en az “20 milletvekili” bir önergeyle isteyebilir. Önerge Meclis Başkanlığına verilir. Genel görüşme açılıp açılmayacağına Genel Kurul işaretle oylama suretiyle karar verir. (İçtüzük, m.102).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek B. Genel Görüşme Genel görüşmenin başlayacağı gün, görüşme açılmasına karar verilmesinden itibaren 48 saatten önce ve 7 tam günden sonra olamaz. Genel görüşme sonucunda Hükümetin siyasal sorumluluğunu doğuracak bir oylama yapılmaz. Ancak, genel görüşme sorudan çok daha etkili bir denetim aracıdır. Zira, artık sadece bakan ve önerge sahibi milletvekili değil, diğer milletvekilleri de görüşmeye katılabilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek C. Meclis Araştırması Tanımı: Belli bir konuda bilgi edinilmek için yapılan incelemeden ibarettir (AY Md. 98). Yasama meclisleri, anayasal görevlerini yerine getirebilmek için belli bir konuda bizzat bilgi toplamayı tercih edebilirler. Meclis araştırması bu amaca yönelik bir kurumdur. Açılması: Genel görüşme açılmasındaki hükümler uygulanır (İçtüzük Md. 104/3): “Hükümet”, “siyasî parti grupları” veya en az “20 milletvekili” bir önergeyle isteyebilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek C. Meclis Araştırması Komisyon: TBMM Genel Kurulu Meclis araştırması  açılmasına karar verdiği takdirde, bu araştırmanın yürütülmesi, genel hükümlere göre seçilecek bir özel komisyona verilir. Bu komisyonun üye sayısı, çalışma süresi ve gerektiğinde Ankara dışında da çalışabileceği hususu Meclis Başkanının teklifi ile Genel Kurulca tespit edilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek C. Meclis Araştırması Meclis araştırma komisyonu; tüm kurum ve kuruluşlardan; - bilgi istemek, - bu konularda inceleme yapmak, - ilgililerini çağırıp bilgi almak yetkisine sahiptir. Komisyon gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilir. Devlet sırları ile ticarî sırlar, Meclis araştırması kapsamının dışında kalır (İçtüzük, m.105).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek C. Meclis Araştırması Sonucu: Meclis araştırması komisyonu, araştırma faaliyetini tamamladığında TBMM’ye bir rapor sunar. Bu rapor hakkında TBMM Genel Kurulunda “genel görüşme” açılır (İçtüzük, m.104/son). Genel görüşme neticesinde Genel Kurulda; - Herhangi bir karar alınması ve - Hükümetin siyasal sorumluluğunun doğması müm-kün değildir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek C. Meclis Araştırması Meclis araştırması da Hükümetin düşmesine yol açan bir denetim aracı değildir. Ancak Meclis araştırması bulgularına dayanılarak; - Bir “gensoru” önergesi verilmek suretiyle Hükümetin “siyasal sorumluluğu” tahrik edilebilir, - Keza, Meclis araştırması neticesinde elde edilen bilgilerin ışığında TBMM’nin; * Yeni bir kanun yapması veya * Mevcut bir kanunda değişiklik yapması müm-kündür.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Meclis soruşturması  Başbakan ve bakanların görevleriyle ilgili “cezaî sorumluluklarının” araştırılmasını sağlayan bir denetim aracıdır. Meclis Soruşturması Açılması İstemi Başbakan veya bakanlar hakkında, TBMM üye tamsayısının 1/10’nin vereceği önerge ile soruşturma açılması istenebilir. Meclis bu istemi en geç bir ay içinde görüşür ve karara bağlar (AY. Md. 100/1).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Meclis soruşturması açılması isteminin konusu, Başbakan veya bakanların görevleriyle ilgili cezaî sorumluluklarını gerektiren bir fiilî işleyip işlemediklerinin araştırılmasıdır.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Görüşülmesi: Önerge Genel Kurulda okunur. Okunan önergenin bir örneği hakkında soruşturma açılması istenen Başbakan veya Bakana Meclis Başkanlığı tarafından gönderilir (İçtüzük, m.108/1). Bir ay içinde soruşturma açılıp açılmaması hakkında görüşmelere geçilir. Görüşme günü öncelikle, önergeyi veren milletvekillerinden ilk imza sahibi veya onun göstereceği diğer bir imza sahibi önerge hakkında görüşlerini bildirir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Görüşülmesi: Keza üç milletvekili de şahısları adına görüşünü bildirebilir. Bundan sonra hakkında soruşturma açılması istenen Başbakan veya bakana söz verilir. Nihayette Genel Kurul, Meclis soruşturması açılıp açılmamasına karar verir (İçtüzük Md. 108) Oylama gizli oyla, toplantıya katılanların salt çoğunluğu (adi/basit çoğunluk) yapılır (AY md. 100/1).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Meclis Soruşturma Komisyonu Meclis soruşturması komisyon marifetiyle yürütülür. Bu Komisyon 15 kişiden kuruludur. Komisyonun bu üyeleri Meclisteki siyasî partilerin, güçleri oranında komisyona verebilecekleri üye sayısının üç katı olarak gösterecekleri adaylar arasından her parti için ayrı ayrı ad çekmek suretiyle tespit edilir (AY Md. 100/2). Komisyon, soruşturma sonucu belirtilen raporunu iki ay içinde Meclise sunar.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Meclis Soruşturma Komisyonu Komisyonun raporu, Meclis Başkanlığı tarafından bastırılarak hakkında soruşturma açılması istenen Başbakan veya bakana derhal gönderilir ve 10 gün içinde de TBMM üyelerine dağıtılır. Rapor üyelere dağıtıldıktan itibaren 10 gün içinde görüşülür (İçtüzük, m.112).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Yüce Divana Sevk Kararı Görüşmeler tamamlandıktan sonra Komisyon raporu Genel Kurulda karara bağlanır. Yüce divana sevk ancak üye tamsayısının salt çoğunluğuyla, yani en az 276 oy ile karar verebilir (AY.Md. 100/3). Yüce Divana sevk kararı  verilmişse, bu kararda hangi ceza hükmüne dayanıldığı belirtilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Yüce Divana Sevk Kararı Sevk kararı alınmışsa, Başbakan veya ilgili bakan hakkındaki dosya en geç yedi gün içinde Anayasa Mahkemesi Başkanlığına gönderilir (İçtüzük, m.112). Sevk kararı kesin bir karardır. Bunun geri alınması mümkün değildir. Bir “parlâmento kararı” niteliğinde olan bu kararın iptali için Anayasa Mahkemesine de başvurulamaz. Çünkü, Anayasa Mahkemesine başvurulabilecek kararlar dokunulmazlığın kaldırılması kararı ile üyeliğin düşmesi kararıdır (AY Md.85).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Yüce Divana Sevk Kararı - Yüce Divana sevk edilen bakan, bakanlıktan düşer. - Başbakanın Yüce Divana sevki hâlinde Hükümet istifa etmiş sayılır (Anayasa, m.113/3 ). Bunun için Meclisin bir kararına gerek yoktur, bunlar kendiliklerinden olur. Ama milletvekillikleri düşmez.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Yüce Divan Kararı Yüce Divan sıfatıyla yargılama görevini Anayasa Mahkemesi yapar (Anayasa, m.148/3). Yüce Divanda savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Vekili yapar. Yüce Divan kararı kesindir (AY Md. 148/5). Ancak, yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilebilir. Yüce Divan mahkûmiyet kararı vermiş ise, verilen ceza infaz edilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Yüce Divan Kararı Yüce Divandan beraat kararı çıkmış ise, Başbakan veya bakanın eski görevine dönmesi mümkün değildir. Eğer Yüce Divanda beraat eden bakanın mensup olduğu Hükümet hâlâ görevde ise belki, beraat eden bakanın tekrar görevine atanması mümkün olabilir

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek D. Meclis Soruşturması Etkililiği “Meclis soruşturması” yolu, soru, genel görüşme ve Meclis araştırması yollarından çok daha etkili bir denetim aracıdır. Ancak, Meclis soruşturması usulü, Başbakan ve bakanların siyasî değil, “cezaî” sorumluluklarıyla ilgilidir, Hükümetin siyasal anlamda denetlenmesine imkân vermez. Eski Başbakan ve eski bakanların cezaî sorumluluklarının işletilebilmesi için de Meclis soruşturması usulü gerekir (İçtüzük Md. 107).

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın siyasal sorumluluğunu doğuran bir denetleme yoludur Gensoru diğer denetleme araçları arasında en etkili olanıdır. Başbakan veya bakanlar “gensoru” ile düşürülebilirler. Siyasal sorumluluğun kolektif ve bireysel olmak üzere ikiye ayrılmasına paralel olarak gensoru, Bakanlar Kurulu veya sadece bir bakan veya aynı anda birden fazla bakan hakkında verilebilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Gensoru Önergesinin Verilmesi Bir siyasî parti grubu adına veya en az 20 milletvekilinin imzasıyla verilir (AY Md. 99) Gensoru önergesi, verilişinden sonraki üç gün içinde bastırılarak üyelere dağıtılır; dağıtılmasından itibaren on gün içinde gündeme alınıp alınmayacağı görüşülür. Bu görüşmede, ancak önerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adına Başbakan veya bir bakan konuşabilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Gündeme Alma Kararı Meclis Genel Kurulu karar verir. Karar yeter sayısı, yani toplantıya katılanların salt çoğunluğu aranır. Önergesinin Görüşülmesi Gensorunun görüşülmesi, gündeme alma kararının verildiği tarihten başlayarak iki gün geçmedikçe yapılamaz ve yedi günden sonraya bırakılamaz.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Güvensizlik Önergeleri  ve Güven İstemi Gensoru görüşmeleri sırasında, milletvekilleri ve siyasî parti grupları güvensizlik önergeleri verebilirler. Bu önergeler gerekçeli olmak zorundadır. İşte gensoru kurumunun etkili yönü bu “güvensizlik önergeleri” sonucu ortaya çıkmaktadır. Keza Bakanlar Kurulu da, gensoru görüşmeleri sırasında “güven” isteyebilir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Güven Oylaması Başbakan veya bakanlar hakkında - “güvensizlik” önergesi verilmiş veya - Bakanlar Kurulunun kendisi “güven” istemiş ise, bu güven isteminden veya güvensizlik önergelerinin verilmesinden bir tam gün sonra “güven oylaması” yapılır (90/3). AY Md. 99/3,4’de öngörülen bu “iki” ve “bir tam günlük” sürelere, literatürde “serinleme süresi  (cooling-off period)” denir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Güven Oylaması Güven oylamasında, Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın düşürülebilmesi için, üye tamsayısının salt çoğunluğu (276) gerekir. Anayasanın 99’uncu maddesi, güven oylamasına ilişkin bir özel kural daha koymuştur: - Oylamada yalnızca güvensizlik oyları sayılacaktır  (Anayasa, m.99/5). Bu hüküm de Hükûmetin prestijini korumaya yöneliktir.

TBMM'nin Görev ve Yetkileri Hükümeti Denetlemek E. Gensoru Ör: 540 milletvekilinin katıldığı bir güven oylamasında; - 265 üye güvensizlik oyu, - 260 üye güven oyu vermiş, - 15 üye de çekimser kalmış olsun. Hükümet görevde kalır mıydı? AY Md. 99/4

Çağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi