PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ

Psikososyal risk Yapılan işin gerekleri işçinin bilgi, beceri ve ihtiyaçlarıyla çatıştığında (nicel aşırı yük, nitel düşük yük)* ve özellikle işçinin işi üzerindeki denetimi ve işi ile ilgili sosyal desteği yetersiz olduğunda ortaya çıkan psikososyal tehlikeler stres yapıcı özellik kazanır ve sağlığı etkilemeye başlar.

Stres Değerlendirme Başa çıkma mekanizmaları Talep X Kaynaklar Fizyolojik uyarılma Savaş/Kaç Duygusal uyarılma Anksiyete Başa çıkma mekanizmaları

İhtiyaçlar hiyerarşisi (Maslow) Açlığın, susuzluğun, cinselliğin fizyolojik doyumu Emniyet, güven, düzen, değişmezlik Ait olma, sevgi (Sosyal ihtiyaçlar) Değer, başarı, kendine saygı (kendini gösterme) Kendini gerçekleştirme Zaman içinde, giderildiği sürece şiddeti azalır Zaman içinde şiddeti artarak ilerler

Başarma İhtiyacı David McClelland Bireyin ihtiyaçları üç grupta ele alınır : Başarma ihtiyacı Güç kazanma ihtiyacı Sosyalleşme ihtiyacı İhtiyaçların ve bunların derecesinin bireyin bulunduğu sosyal çevre iş ortamı tarafından etkilenir

Stres Organizmanın dengesini bozan herhangi bir durum Stres Beklentiler/ Sorumluluklar/ İhtiyaçlar Kendimizden Beklediklerimiz Başkalarından Beklediklerimiz Dünyadan Beklediklerimiz Kişisel kaynaklar Talepler Stres Tehdit: Talepler  Kaynaklar  Meydan okuma: Talepler  Kaynaklar  Adapted from: Stress Management on www.mindtools.com, 2004 and Powell, Trevor, Free Yourself from Harmful Stress, 1997.

Stres Stres; çevresinin kişiye yüklediği yüktür Stres kişide olan değil, kişiye olandır Bir semptomlar dizisi değil, nedenler dizisidir Sıklıkla geri dönüşümlü, nadiren geri dönüşümsüzdür

Karasek’in iş gerilimi modeli Karasek (1979) Admin Sci Quarterly

Bilişsel değerlendirme İşyeri ile ilişkili stres etkenleri Stres kaynakları Kişisel etkenler Bilişsel değerlendirme İşyeri ile ilişkili stres etkenleri Strese tepki Stresin sonuçları Durumsal etkenler

İş ortamında stres kaynakları

Fiziksel stres etkenleri İş görenin içinde bulunduğu çalışma ortamı ve onu etkileyen fiziksel koşullar fizyolojik ve psikolojik yapısı üzerinde yakından etkilidirler Aşırı gürültü, Kötü aydınlatma, Aşırı ısı, soğuk titreşim, hava kirliliği ve elektrikli araçların kullanılması sonucu ile oluşan radyasyon etkisi bu faktörler arasında yer alır.

İşe ilişkin sorunlar Rol çatışması İş-Ev Çalışma süresi Duygusal ihtiyaçlar İş baskısı

İşin sağladığı olanaklar Beceri çeşitliliği Kendini geliştirme olanağı Denetleme, yetiştirme Sosyal destek Otonomi

Denge Rol çatışması Beceri çeşitliliği İş-Ev Kendini geliştirme olanağı Çalışma süresi Yönetme, yetiştirme Duygusal ihtiyaçlar Sosyal destek İş baskısı Otonomi

İş dışı stres kaynakları

Stresten hastalIğa

Denge STRES Savaşma Kaçma Çevresel talepler Tehlike döneminde kaygı düzeyi artar, Endişe, karamsarlık, öfke, korku, sinirlilik ve tedirginlik artar, Bilişsel işlevler olumsuz yönde etkilenir. Bilinç durumunda uyanıklık artar, Kaygı düzeyi yükselir, Sempatik aktivite artar, Adrenalin düzeyi yükselir. Denge Savaşma Kaçma Çevresel talepler STRES

Selye’nin uyum kuramı Organizmada stres faktörleri ile ilk Normal düzeyde direnç Stres yaratan olaya tepki Alarm Direnme Tükenme Organizmada stres faktörleri ile ilk karşılaşmanın yarattığı değişimler görülür. Aynı zamanda direnç azaltılır. Eğer stres faktörlerinin etkisi devam ediyorsa, ikinci aşamaya, yani uyum aşamasına geçilir. Direnç normal düzeyin üzerine çıkar. Aynı stres faktörlerinin etkisi uzun süre devam ettiğinde organizmada bozulma olur. Sonunda uyum enerjisi tükenir

Tükenme İş yaşamındaki temel amaçları ve iş doyumunu yitirme Yaptığı işe ilgi kaybı Yorgunluk, bezmişlik Mesleksel krize girme Yabancılaşma Alaycı tavra bürünme Bulaşıcı bir durumdur!

Stresin Yarattığı Sonuçlar Stres Öğeleri Bireysel Değiş. Belirtiler FİZİKSEL Yüksek tansiyon Yüksek kalp ritmi Migren ve baş ağrıları Soluk almada zorlanma Aşırı terleme PSİKOLOJİK Öfkelenme,endişe Sinirlilik,yorgunluk Can sıkıntısı,depresyon İşten doyum alamama,hafıza kaybı Saldırganlık, tükenmişlik DAVRANIŞSAL Sigara kullanma,alkol Uyuşturucu, sataşma İştah kaybı,şişmanlık BİREYSEL Ülser,kalp damar hast. Organik hastalıklar Psikolojik ve psikiyatrik değişiklikler İşgörenin işinden kaynaklanan İş ortamından kaynaklanan Bireysel Örgütsel Kültür Kişilik Sosyo-kültürel durum ÖRGÜTSEL Doğrudan Verimlilik,satış ve karlılıkta azalmalar İlgi kaybı,sorumluluk duyg.azalma Dolaylı İşe geç gelme, devamsızlık,işg.devir hızında artış Ani emeklilik talebi

Stres Hastalıklar Davranışsal sorunlar İşle ilgili ruhsal sorunlar Dolaşım, solunum, sindirim, kas-iskelet ve bağışıklık sistemlerini etkiler. sigara, çay ve kahve tüketiminde artış, madde bağımlılığı ,uyku bozuklukları, işten kalma bozuklukları Davranışsal sorunlar İşle ilgili ruhsal sorunlar zevk alamama, ilgi ve istek azalması, çökkünlük gibi kısa süreli duygulanım ve duygudurum değişiklikleri

İşle ilgili ruhsal bozukluklar Organik psikozlar Depresyon Kurşun buharı, karbonmonoksit, klorlu çözücüler, iyonizan ışınlar, yükseklik, derinlik, bakteri ve virüs; akut-kronik ansefalopati Cıva, karbon, disülfit, tolüen, arsenik ve kurşun psikozlara yol açar Gürültü, tehlikeli koşullar, ısı, nem, duman ve soğuk gibi zararlı iş koşulları ile psikozlar arasında ilişki olduğunu saptanmıştır. Özellikle parça başı ve verimlilik esasına göre çalışan işçiler, artık robotlaşmış davranışlar gösterir. Psişik işleyiş tam olarak bastırılmaktadır. Aşırı yorgunluk, GIS yakınmaları, eklem ağrıları, baş ağrıları, uyku bozuklukları, çabuk sinirlenme depresyonla sonuçlanır.

İşle ilgili ruhsal bozukluklar Anksiyete Bozukluğu Travma sonrası Stres bozukluğu Aşırı iş yükü, hızlı tempo, son teslim tarihi baskısı, işçinin işi denetleyememesi gibi kurumsal baskılar işçilerde kaygı, endişe ve korku oluşturur ve bu aşırı baskı sonucunda anksiyete bozuklukları ortaya çıkabilir. Kişinin gündelik yaşamı için olağan dışı sayılan, kişiyi ezen beklenmedik ve genellikle yaşamı tehdit eden bir yaralanma yada ölümle sonuçlanan, bir iş kazası veya saldırı olayı, kişide korku, dehşet ve çaresizlik oluşturur

İşle ilgili ruhsal bozukluklar Tükenmişlik Sendromu Tükenme, işçinin enerjisinin tükendiği, giderek duygu, düşünce ve davranışlarında değişimin ortaya çıktığı bir aşırı yüklenme durumudur. Telefon santralinde, yazı, hesap makinesi ve bilgisayarla çalışanlarda tanımlanmış olan (iş nevrozları) asteni, uyuma ve uyanma güçlüğü, ile niteliksiz uyku bozuklukları… Tükenmişlik belirtileri Duygusal tükenme Duyarsızlaşma Kişisel başarı eksikliği

Tükenmişlik sendromu Fiziksel belirtiler; yorgunluk ve bitkinlik hissi, enerji kaybı, kronik soğuk algınlığı, sık baş ağrıları ve uyku bozuklukları, kilo kaybı, solunum güçlüğü, psikosomatik hastalıklar, koroner kalp rahatsızlığı artış Psikolojik belirtiler; duygusal bitkinlik, kronik bir sinirlilik hali, çabuk öfkelenme, zaman zaman bilişsel becerilerde güçlükler yaşama, hayal kırıklığı, çökkün duygu durum, anksiyete, huzursuzluk, sabırsızlık, benlik saygısında düşme, değersizlik, eleştiriye aşırı duyarlılık, karar vermekte yetersizlik, boşluk ve anlamsızlık hissi, ümitsizlik Davranışsal belirtiler; hatalar yapma, bazı şeyleri erteleme yada sürüncemede bırakma, işe geç gelme, izinsiz olarak yada hastalık nedeni ile işe gelmeme, işi bırakma eğilimi, hizmetin niteliğinde bozulma, işte ve iş dışındaki ilişkilerde bozulma Örgütsel belirtiler; işe geç gitme veya hiç gitmeme, işyeri kurallarını dikkate almama ve çiğneme, özellikle üstlerine karşı agresif bir kişilik yapısına bürünme, sürekli iş arkadaşlarıyla çatışma, performansta ve hizmet kalitesinde düşüş, rol çatışması yaşama, sorumluluktan kaçma, yapılacak işleri devamlı olarak erteleme

Tükenmişliğin sık görüldüğü meslekler Yüz yüze iletişim gerektiren meslekler (doktor, hemşire, öğretmen, bankacı, sosyal hizmet uzmanı, güvenlik görevlisi, gardiyan, yönetici, kütüphaneci vs) Hizmet sektöründe ve vardiyalı çalışanlar Zaman baskısıyla iş yetiştirmek durumunda kalanlar Dikkatin keskin olması gerektiren işler Ufak detaylara fazlasıyla önem verilmesinin gerekli olduğu işler

KİŞİ İşteki Özel Sorun Örgütteki Rolü İş İlişkileri Boz Kariyer Gelişimi Örgüt Yapısı Sor KİŞİSEL STRES ÖRGÜTSEL STRES Kan basınç artışı Depresyon Aşırı duyarlılık Göğüs ağrısı İşten kalmada artı İş ilişkisinde güçlük Kalite den. güçlüğü KİŞİ Kalp dolaşım boz Diğer sistemler boz Akıl sağlığı bozulması Çalışma barışı bozulur Kazalarda artış olur (sıklık-ağırlık)

Stres yönetİmİ

Stres yönetimi

Görevle ilgili düzenlemeler İş ve görevin yeniden düzenlenmesi Katılımcı yönetim Özerklik Esnek çalışma takvimi Fiziksel ortamın düzenlenmesi Ekip çalışması

Roller ve kişilerarası ilişkilerde düzenlemeler Ödüllendirme Kariyer gelişimi Danışmanlık sistemi Ekip oluşturulması Programda değişiklikler Uygun liderlik

Zor insanla uğraşırken Tepkisel davranmayın Soruna yönelin, kişiye değil Bu kişiye ilişkin amacınızı belirleyin ve bunu kişiye belirtin Anlaşma noktası bulun Karşınızdaki insanı çaresiz bir bebekmiş gibi hayal edin

Stres tampon sistemleri İyimserlik Çalışma Aile Doğa Sanat Espri, mizah Maneviyata yönelme, dua Eksersiz Diyet Gevşeme Durum ayarlaması Sosyal destek Yaratıcı aktiviteler

Stresör hakkındaki algı ve değerlendirmeyi değiştirmek Stresörü modifiye etmek Stres aşısı Stresöre tepkiyi değiştirmek

Stresten Uzak Tutmak Stresle Başa Çıkmak İşveren duyarlılığı Çalışan duyarlılığı Yeni alışkanlıklar, Değişim, Güven verici davranışlar, Beden sağlığını koruma, İşyeri streslerini saptama,

İşyerinde stresi azaltma Çalışanların kendilerini motive olmuş hissetmeleri bilgi ve uzmanlıklarına olan güvenlerinin artması insiyatif kullanarak harekete geçebilmeleri olayları kontrol edebileceklerine inanmaları organizasyonun amaçları doğrultusunda uygun ve anlamlı buldukları işleri yapmaları

İşyerinde stresi azaltma Bilginin paylaşılması Çalışanlara, kendilerini geliştirmelerini sağlayacak eğitim imkanı verilmesi ve ortam yaratılması Çalışana, kullanması gereken kaynakların verilmesi Performans değerleme, geribesleme ve olumlu pekiştireç uygulama

Çift Faktör Kuramına göre Durum koruyucu (hijyen) faktörler : İş tatminsizliği, iş ortamının, işle bağlantılı olan sorunlarından kaynaklanır Çalışma koşulları Kişilerarası ilişkiler İşletme yönetimi ve politikası Statü ve ücret Bu faktörler sadece kişilerin mutsuz olmasını önlerler.

Çift Faktör Kuramına göre Güdüleyici faktörler : Sorumluluk Takdir edilme İlerleme Başarı Gelişme imkanları İşin kendisi Bu faktörler iş tatminini oluşturabilir, ancak tatminsizliği önleyemezler. Önce hijyen faktörleri yeterince düzeltilmeli, daha sonra güdüleyici faktörlere yer verilmelidir