Ayçiçeği Neden Stratejik Ürün Olmalı? Yrd. Doç. Dr. Haluk GEDİKOĞLU Dekan Yardımcısı Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Konya Gıda ve Tarım Üniversitesi & Kısmi Zamanlı Öğretim Üyesi Tarım ve Uygulamalı İktisat Bölümü Missouri Üniversitesi, ABD

Ayçiçeğinin Stratejik Ürün Kapsamına Alınmasına İlişkin Araştırma Raporu Prof. Dr. Hasan Kürşat GÜLEŞ (Proje Yürütücüsü) Prof. Dr. Menşure ÖZGÜVEN (Proje Koordinatörü) Sosyal ve Beşeri Bilimler Proje Uzmanları Doç. Dr. Mustafa Atilla ARICIOĞLU Yrd. Doç. Dr. Haluk GEDİKOĞLU Arş. Gör. Mustafa GÖMLEKSİZ Uzm. Dilara Ulu Tarım ve Doğa Bilimleri Proje Uzmanları Yrd. Doç. Dr. Harun ÇİÇEK Yrd. Doç. Dr. İsmail KÜSMENOĞLU 2016

Amaç Bu araştırma projesinin amacı; Türkiye’de yerli ayçiçeği üretiminin artırılması için gerekli olan ekonomik ve agronomik koşulları araştırmaktır. Bu kapsamda hem makro ölçekte hem de mikro düzeyde araştırmalar gerçekleştirilmiştir.

Kapsam Makro İktisadi Araştırmalar Mikro İktisadi Araştırmalar Durum Analizi Çiftçi Bazında Üretim Analizi Ayçiçek Yağı Ekonomik Analizi Yerel Tüketici Analizi Devlet Desteğinin Kısa ve Uzun Dönem Etkilerinin Belirlenmesi Agronomik Araştırmalar Ayçiçeğinin Ekim Nöbetindeki Yeri ve Agronomik Analizi Üretim ve Pazarlama Kanalları Analizi Uluslararası Pazarların Analizi Ekonomik Senaryo Analizleri

Veri ve Yöntem Makro İktisadi Araştırmalar İkincil verilere dayalı analizler kapsamında başta Türkiye İstatistik Kurumu ve Amerika Birleşik Devletleri Tarım Bakanlığı olmak üzere çeşitli veri tabanlarından yararlanılmıştır. Zaman serisi ayrıştırma metodu (gelecek yıllara ait tahminleri oluşturmak için) ve doğrusal regresyon yöntemleri kullanılmıştır. Mikro İktisadi Araştırmalar Birincil verilerin kullanıldığı analizler için proje kapsamında oluşturulan ‘Çiftçi Anketi’ ve ‘Tüketici Anketi’ verileri kullanılmıştır. Doğrusal ve probit regresyon yöntemleri kullanılmıştır.

Türkiye Yağlık Ayçiçeği Üretimi ve Tüketimi Durum Analizi Türkiye’de 2015/2016 yılı itibariyle yağlık ayçiçeği üretimi yaklaşık 1,2 milyon ton, ayçiçeği tüketimi ise 1,7 milyon ton olmuştur. Yapılan hesaplamalarda 2030 yılında yağlık ayçiçeği üretim miktarının 2,3 milyon ton, ayçiçeği tüketim miktarının ise 3,6 milyon ton olacağı tahmin edilmektedir. Türkiye Yağlık Ayçiçeği Üretimi ve Tüketimi

Durum Analizi Türkiye ayçiçeği üretim açığında hem büyük dalgalanmalar hem de genel olarak pozitif bir trendin etkisi görülmektedir. 2020 yılında ortalama 891 bin ton olacağı tahmin edilmekte olan üretim açığının, 2030 yılında artarak ortalama 1,3 milyon ton olacağı beklenmektedir.

Durum Analizi 1. Türkiye’de 2004 yılında 482 bin ton olan ayçiçeği ithalatı artarak 2011 yılında 911 bin ton olmuştur. 2011 yılından itibaren azalmakta olan ayçiçeği ithalatı 2015/2016 yılı itibariyle 340 bin ton olmuştur. 2. Tahminlere göre Türkiye’nin ayçiçeği ithalatının 2020 yılında ortalama 665 bin ton ve 2030 yılında ortalama 1,1 milyon ton olacağı görülmektedir. Türkiye Ayçiçeği Dış Ticareti ve Gelecek Tahminleri

Devlet Desteğinin Kısa ve Uzun Dönem Etkilerinin Belirlenmesi 𝐴𝑦ç𝑖ç𝑒ğ𝑖Ü𝑟𝑡 𝑡 = 𝛽 0 + 𝑆𝑎𝑡ış𝐹𝑖𝑦𝑎𝑡ı 𝑡−1 𝛽 1 + 𝑃𝑟𝑖𝑚Ö𝑑𝑒𝑚𝑒𝑠𝑖 𝑡 𝛽 2 +𝜀 Doğrusal Regresyon   Gözlem 12 F (2,12) 34.63 Prob>F 0.0001 R2 0.8850 Root MSE 69211 Üretim Katsayı Robust Std Hata t P>|t| %95 Conf. Interval Fiyat 3177 1411 2.25 0.051 -16 6370 Prim Ödemesi 31771 10025 3.17 0.011 9092 54450 Sabit 73934 145237 0.51 0.623 -254614 402483 Devlet prim ödemesinin ayçiçeği üretimi üzerinde satış fiyatından daha etkili olduğu bulunmuştur. Fiyatlardaki 1 kuruşluk artış ayçiçeği üretimini ortalama 3.177 ton artırırken, prim ödemesindeki aynı artışın üretimi ortalama 31.771 ton artıracağı hesaplanmıştır.

Devlet Desteğinin Kısa ve Uzun Dönem Etkilerinin Belirlenmesi 𝐴𝑦ç𝑖ç𝑒ğ𝑖Ü𝑟𝑡 𝑡 = 𝛽 0 + 𝑆𝑎𝑡ış𝐹𝑖𝑦𝑎𝑡ı 𝑡−1 𝛽 1 + 𝑀𝑎𝑧𝑜𝑡𝐺ü𝑏𝑟𝑒 𝑡 𝛽 2 +𝜀 Doğrusal Regresyon   Gözlem 7 F (2,4) 29.91 Prob>F 0.0039 R2 0.9373 Root MSE 60033 Üretim Katsayı Robust Std Hata t P>|t| %95 Conf. Interval Fiyat -4079 2515 -1.62 0.180 -11061 2901 Mazot-Gübre 1606 444 3.61 0.022 372 2839 Sabit -363743 312380 -1.16 0.309 -1231050 503564 Mazot ve gübre desteği 1 krş artınca, ayçiçeği üretiminin ortalama 1.605 ton artacağı tahmin edilmektedir.

Devlet Desteğinin Kısa ve Uzun Dönem Etkilerinin Belirlenmesi Prim ödemesi değişkeni ayçiçeği üretimi üzerinde en fazla etkiye sahip olan değişkendir.

Çiftçi Bazında Üretim Analizi Çiftçi bazında gerçekleştirilen anket analizlerine göre; Çiftçilerin çoğunlukla ayçiçeği ve buğdayı aynı yıl içinde ektikleri ortaya çıkmıştır. Bu suretle, ankete katılan çiftçilerin %90’ı 2015 yılında arazilerinin bir kısmına ayçiçeği, bir kısmına buğday ektiklerini belirtmişlerdir. Ayçiçeği ekim alanı ile buğday ekim alanı arasındaki oran (ayçiçeği ekim alanı / buğday ekim alanı) ortalama 0,86 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuç iki ürün ekim alanlarının birbirine çok yakın olduğunu göstermektedir. Bu kapsamda ayçiçeği çiftçilerinin tarımsal gelirlerini tek bir ürüne bağlamaktansa, riskten bir nevi kaçınma yolunu tercih ederek birden fazla ürüne yöneldikleri görülmüştür.

Çiftçi Bazında Üretim Analizi Bağımlı Değişken: Ortalama Kg Başına Ayçiçeği Toplam Üretim Maliyeti (TL/Kg) Kg başına ayçiçeği üretim maliyetinin üretim alanı esnekliği -0.90 olarak bulunmuştur. Bulunan bu sonuç, ayçiçeği üretim alanındaki %1’lik bir artışın kg başına ayçiçeği maliyetini %0,91 azalttığını göstermektedir.

Çiftçi Bazında Üretim Analizi Bağımlı Değişken: ln (Buğday Ekim Alanı) Ayçiçeği fiyatı artınca buğday ekim alanlarının azaldığı görülmektedir. Bu sonuç ayçiçeğinin buğday ile münavebeli üretilebileceğini göstermektedir.

Yerel Tüketici Analizi Tüketicilerin %51’i yerli ayçiçeğinden yapılmış 1 Litre rafine ayçiçek yağına ithal ayçiçeğinden yapılmış ayçiçek yağı fiyatından (5,34 TL) fazla fiyat ödeyeceklerini, %17’si 5,34 TL ödeyeceklerini ve %31’i ise 5,34 TL’den az fiyat ödeyeceklerini belirtmişlerdir. Yerli Ayçiçek Yağı Fiyatı

Yerel Tüketici Analizi Tüketicilerin %75’i yemeklik bitkisel sıvı yağ alırken yağın GDO’lu bitkilerden üretilmemiş olmasının kendileri için çok önemli olduğunu belirtmiştir. Tüketicilerin Yemeklik Sıvı Bitkisel Yağ Tercihlerine Etki Eden Faktörler

Ekonomik Senaryo Analizleri Ayçiçek yağı ithalatının Türkiye ekonomisine etkisini görebilmek için senaryo analizleri yapılmıştır. Bu senaryolar; Ayçiçek yağı üretim açığının tamamen ithalattan karşılanması. Ayçiçek yağı üretim açığının yarısının ithalatla karşılanması. Ayçiçek yağı üretim açığının tamamen yerli üretimle karşılanması. Her üç senaryonun da tarım ürünleri ithalatına 2016-2030 yılları arasındaki etkileri hesaplanmıştır.

Ekonomik Senaryo Analizleri 2016-2030 yılları için ayçiçek yağı ithalatının %50 azaltılmasının Türkiye ekonomisine toplam katkısı yaklaşık 7,9 milyar Dolar olarak hesaplanmıştır. Ayçiçek yağı ithalatının tamamen durdurulmasının ise Türkiye ekonomisine toplam katkısı yaklaşık 15,6 milyar Dolar olarak hesaplanmıştır. Ayçiçek yağı ithalatının TL/USD döviz kurunu pozitif olarak etkilediği bulunmuştur. Dolayısıyla ayçiçek yağı ithalatının azaltılmasının Türk Lirasının ABD Doları karşısında değer kazanmasını sağlayacağı görülmüştür. Yerli ayçiçek yağı üretimindeki artışın Türkiye’deki genel işsizlik oranını azalttığı bulunmuştur.

Sonuç Yapılan araştırmalar ayçiçeğinin stratejik ürün kapsamına alınıp üretiminin artırılmasının, dolayısıyla ayçiçek yağı üretiminin artırılmasının, Türkiye ekonomisine önemli getirileri olacağını göstermektedir. Regresyon analizlerinde, prim ödemesi desteğinin ayçiçeği üretimi üzerindeki etkisinin, fiyat düzeyi ve mazot-gübre desteklerinden fazla olduğu görülmektedir. Hesaplanan esneklik katsayıları ayçiçeği ekim alanındaki %1 artışın, kg başına ayçiçeği maliyetinde %0,91 azalma sağladığını göstermektedir. Bu suretle ayçiçeği üretimini destekleyici politikalar, genel olarak ayçiçeği çiftçilerinin üretim maliyetlerini düşürerek daha etkin bir üretim yapılmasına da olanak sağlayacaktır.

KATILIMINIZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİZ!