AÇIK ERİŞİM Dr. Semanur ÖZTEMİZ Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü E-posta: semanuroztemiz@gmail.com

Nelere Değineceğiz? Açık erişimi ortaya çıkaran nedenler Açık erişim Açık erişim stratejileri Altın yol-Yeşil yol Açık erişimin yararları Açık veri Slayt içeriği Öztemiz’in (2016) doktora tezinden elde edilmiştir.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Bilimsel iletişim sürecinde yaşanan sorunlar «Araştırma bulgularının ilgili kişiler arasında paylaşımına dayalı süreç» Teknolojinin etkisi : bilimsel bilginin daha hızlı bir şekilde paylaşımına ve bilimsel çalışmaların sayıca artmasına olanak Bilimsel iletişim sürecinin en önemli paydaşlarından biri bilim insanlarıdır.

Bilimsel iletişim sürecinin paydaşları Bilim insanları yaptıkları bilimsel araştırmaları bilimsel yayınları derleyen dergilere göndererek ve kendi çalışmaları dışındaki bilimsel yayınların denetimini yaparak bilimsel iletişim sürecine katkı sağlamaktadırlar. Diğer unsurlar yayıncılar ve kütüphanelerdir.

Bilimsel iletişim sürecinin paydaşları Yayıncı kuruluş bilimsel dergilerin kalite kontrolü, üretimi, yayımı ve abonelik karşılığında dağıtımından; Kütüphaneler ise bilimsel içeriğin sağlanması, erişimi, dolaşımı ve uzun süreli korunmasından sorumludurlar. Bilimsel içeriğin yer aldığı dergilere erişim sağlamak kütüphaneler açısından abonelik ücretlerini karşılamaya bağlıdır.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Abonelik ve lisans anlaşması bilimsel ve teknik dergileri ekonomik koşullarla sağlamanın iki temel yoludur. Ancak 1970’li yıllardan itibaren bilimsel dergi fiyatlarında meydana gelen artış, bütçesi yetersiz olan kütüphanelerin abonelik ya da lisans anlaşmalarını yenileyememesine, yayıncıların ise kayıp aboneliklerin yarattığı maddi boşluğu doldurmak için dergi fiyatlarını yükselterek mevcut aboneler üzerinden telafi etmelerine yol açmıştır.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Özellikle fen, teknoloji ve sağlık bilimleri alanlarındaki dergilerin fiyatlarında enflasyon oranlarının ve kütüphane bütçelerinin çok üstünde gerçekleşen bu artış literatürde “süreli yayın krizi” olarak adlandırılır. Araştırmacılar arasında bilgi akışını engelleyen ve dolayısıyla bilimsel iletişim sürecini olumsuz etkileyen bu durum, kayıp aboneliklerin dergi fiyatlarına yansıtılmasıyla devam eden tekrarlı bir süreç halini almıştır.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler 1990…E-yayıncılık modeli… Bilginin üretim ve dağıtım maliyetini düşürürken, erişim hızının da artmasına neden olmuştur. Ancak elektronik yayıncılığın sağladığı bu kazanımlara rağmen dergi fiyatlarında meydana gelen artış elektronik ortamda da katlanarak devam etmiştir. Buna neden olan etmenler: Dergi yayıncılığının yeterince gelişmemiş olması nedeniyle sektörde rekabetin az olması ve buna bağlı olarak bazı yayıncıların ön plana çıkması,

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Ön plana çıkan yayıncıların dergi fiyatlarına paralel olarak pazar paylarının da artması nedeniyle diğer yayınlara yapılan aboneliklerin kısıtlanması ya da tamamen iptal edilmesi: Kütüphane bütçelerinin önemli bir bölümünün yüksek ücretli yayınlara ayrılması koleksiyonlarının gelişimi için gerekli olan başka kaynakları sağlayamamalarına neden olmuştur. Dergi fiyatlarındaki artışın maliyet ve dağıtım giderlerinden çok yayıncının keyfi tercihleriyle belirlenir hale gelmesi.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Diğer taraftan bilim insanlarını istihdam ederek yaptıkları bilimsel araştırmalara ve bu araştırmalar sonucunda ortaya çıkan ürünlerin (bilimsel yayınlar) üretim ve denetim sürecine katkıda bulunan araştırma kurumları, aynı ürünleri yayım, pazarlama ve dağıtımını gerçekleştiren ticari yayıncılardan yüksek ücretler karşılığında satın almaktadır. Bilimsel araştırmalar ya da bu araştırmaları gerçekleştiren kurumların büyük çoğunluğunun kamu kaynakları ile desteklendiği göz önünde bulundurulacak olursa, ortaya çıkan tabloda kendi ürününü satın alan araştırma kurumlarına rastlanır.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Erişimi kısıtlanan bireylerin bahsi geçen kamu kaynaklarına ödediği vergilerle katkıda bulunuyor olması ise bu aşamaya kadar sözü edilen çarpık ilişkinin bir başka boyutudur. “Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır?” cümlesiyle özetlenebilir.

Açık Erişimi Ortaya Çıkaran Nedenler Buna karşılık hızla gelişen internet teknolojisi, bilimsel iletişimin daha ekonomik yollarla gerçekleşmesine ortam hazırlamıştır. Ticari yayıncıların araştırma kurumlarının entelektüel çıktıları üzerindeki gücünü kıran açık erişim girişimleri bu bağlamda değerlendirilebilecek önemli gelişmeler arasındadır.  

Açık Erişim Tarihi Açık erişim tarihi değerlendirildiğinde, sürecin zeminini hazırlayan ilk girişim 1971’de Michael Hart tarafından kurulan dünyanın en eski dijital kütüphanesine-Gutenberg Projesi’ne kadar götürülebilir. Projenin amacı; basılı kitapları dijital ortama aktararak, ücretsiz bir biçimde erişimlerini sağlamaktır. 1989 yılında Steven Harnad - bilimsel ilk elektronik dergi - Psycologuy’ın çıkarılması Charles W. Bailey Jr. tarafından elektronik bir diğer bilimsel dergi The Public-Access Computer Systems Review‘ ın çıkarılması 1991’de Paul Ginsparg’ın kurduğu ilk elektronik ön baskı arşivi olan ArXiv

Açık Erişim Tarihi Bu girişimlerin açık erişimin gelişmesine zemin hazırladığı düşünülse de, bilimsel yayınlara açık erişim düşüncesine ilk kez Stevan Harnad’ın “yıkıcı öneri” olarak adlandırdığı mesajıyla dikkat çekilmiştir. Harnad önerisinde bilimsel yayınların kayıtlı olduğu ortam dışında FTP ya da Web üzerinden ücretsiz bir biçimde özgürce erişilebilir olmasını dile getirmiştir.

Açık Erişim Tarihi 2000 yılına gelindiğinde 180 ülkeden 34.000 bilim insanının imzasıyla yayıncılara gönderilen açık bir mektupla tıp ve yaşam bilimleri alanında daha önce yayınlanmış bilimsel çalışmaların özgürce erişilebilir, tam metin taranabilir ve birbirine bağlantı verilebilir olmasını sağlayacak çevrim içi bir halk kütüphanesinin kurulması talep edilmiştir.

İlk açık erişimli dergi Bu girişimden kısa bir süre sonra bilimsel çalışmaların isteyen herkes tarafından erişilebilir olmasını sağlayan ilk açık erişimli dergi PLos Medicine yayımlanmıştır. 2000’li yılların başından itibaren açık erişim hareketinin hedefe ulaşmasına katkılar sağlayan uluslararası düzeyde bazı girişimler dikkat çekicidir. Dünya genelinden katılımcılarla düzenlenen bu girişimler, açık erişim kavramına açıklık getirmek ve açık erişim yayıncılığın ilke ve ölçütlerini belirlemek gibi ortak amaçlar taşımaktadır.

Açık Erişim Girişimleri Budapeşte Açık Erişim Girişimi (2002). • Bethesda Açık Erişim Yayıncılığı Bildirgesi - 20 Haziran 2003. • Berlin Fen Bilimleri ve İnsani Bilimlerde Bilgiye Açık Erişim Bildirgesi - 22 Ekim 2003. • BM Bilgi Toplumu Dünya Doruk Toplantısı Bildirgesi - 12 Aralık 2003. • Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 30 Ocak 2004. • IFLA Bilimsel Literatüre ve Araştırma Dokümantasyonuna Açık Erişim Bildirgesi - 24 Şubat 2004. (Tonta, 2006, ss., 2-3)

Açık Erişim Girişimleri Açık erişime tanım getirme ve ilkelerini belirlemeye yönelik bu bildirgelerde ortak olarak vurgulanan unsurlar şöyledir: 1. Bilimsel çalışmaların ücretsiz bir biçimde (maliyet ücreti okuyucuya yansıtılmayacak şekilde) internet üzerinden özgürce erişilebilir olması, 2. Yazarına doğru atıf yapma koşulu ile okuyuculara bilimsel çalışmaları başka çalışmalar için kullanma, çoğaltma ve yayma izninin verilmesi, 3. Bilimsel araştırma sonuçlarının en az bir çevrimiçi arşivde depolanarak uzun süreli korunmasının sağlanması.

Açık Erişim Stratejileri Bilim insanlarının hakemli dergilerde yayınlanmış ya da yayına hazır hale gelen makalelerinin son baskılarını açık arşivler üzerinden erişime açmasına dayalı strateji kendi kendine arşivleme olarak adlandırılır. Açık erişim dergiler makalelerin yayım ortamında görünürlüğüne odaklanmıştır. Altın yol olarak da bilinen bu yöntemde yayıncı, sunucularında depolanan makalelere okuyucuların engelsiz ve ücretsiz bir biçimde erişmesine olanak tanır. Tüm bu girişimlerin temel hedefi,  hakemli dergi literatürünün açık erişimli olması ve bilimsel iletişimin güçlendirilmesine ortam hazırlamaktır.

Yazılımlar Son yıllarda üniversiteler ve araştırma kuruluşları başta olmak üzere kurumsal açık arşiv oluşturma girişimleri hızla artmaktadır. EPrints, DSpace, Archimede, CDSware, Fedora, Greenstone gibi ücretsiz yazılımlar, söz konusu girişimlerin daha kolay ve ekonomik bir şekilde gerçekleşmesini sağlamaktadır.

Açık Erişimin Yararları Açık erişim ücretli aboneliklerin bilimsel bilginin paylaşımı ve kullanımı üzerinde yarattığı kısıtlayıcı etkinin ortadan kalkmasına bu durum ise bilimsel araştırma sayısında artışa neden olmaktadır. Bilimsel bilgiye erişimde yasal, ticari ve teknolojik engelleri ortadan kaldırarak araştırma sürecini daha etkili, araştırma sonuçlarını daha görünür hale getirmektedir. Kurumların web üzerinde görünürlüğünü buna bağlı olarak da tanınma oranını arttırır.

Açık Erişimin Yararları Dijital çıktıları toplar, yönetir ve yeni öğretim materyallerinin geliştirilmesini ve paylaşılmasını sağlar. Bilimsel araştırma sonuçlarının ortak platformlar üzerinden paylaşımına olanak sağlar. Benzer konular üzerine farklı bakış açılarına erişim sağlayan bu durum bilimsel içeriğin karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi ve analiz edilmesine katkı sağlar. Bilimsel iletişimi ve işbirliğini geliştirir.

Açık Erişimin Yararları Araştırma sonuçlarının daha çok kişi tarafından görülmesini ve kullanılmasını sağlayarak araştırma sonuçlarının etkisinin artmasına katkı sağlar. Bilimsel yayınlara yapılan atıf sayısını da artıran bu durum, hem akademik kurumlar hem de bireysel araştırmacılar için büyük önem arz eder. SHERPA bazı alanlar için artan atıf miktarının %300 olduğunu öne sürmektedir. Kurumun mali kaynak sağlamasına, yeni araştırmacı ve öğrenci kazanmasına katkı sağlar. …

Açık Veri Veri? Kamu kaynakları ile desteklenen araştırmaların sonuçlarının ve bilimsel yayınların ulusal veya kurumsal arşivler aracılığıyla açık erişime sunulması..