1Yeliz Çakır, 2Veysel Demir, 3Sezai Ergin TUNCELİ İLİNDE İÇME SULARINDAKİ BAZI ESER ELEMENT MİKTARLARININ İNCELENMESİ 1Yeliz Çakır, 2Veysel Demir, 3Sezai Ergin 1Tunceli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Biyomühendislik Bölümü, Tunceli, Türkiye 2Tunceli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Tunceli, Türkiye 3Tunceli Halk Sağlığı Müdürlüğü, Bulaşıcı Hastalıklar, Çevre ve Çalışan Sağlığı Şubesi, Tunceli, Türkiye GİRİŞ Tunceli genelinde içme ve kullanma sularının ağır metal miktarlarının belirlenmesi ile ilgili çalışmalar yapılmasına rağmen bunlar eksik ve dağınık olup, Tunceli coğrafyasındaki suların özelliklerinin karşılaştırılması ile ilgili şimdiye kadar ayrıntılı olarak herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamıştır. Bu çalışma neticesinde bakılan içme ve kullanma sularının ağır metal kirlilik parametreleri ilin su kalitesi hakkında bilgi vereceği gibi, insan sağlığı açısından su ile bağlantılı hastalıkların değerlendirilmesinde ve halk sağlığının korunmasında faydalar sağlayacaktır. Bu çalışmada 1 Ocak 2013-31 Aralık 2014 tarihleri arasında, Tunceli ili merkez ve ilçelerde insani tüketim amaçlı olarak kullanılan sulardan 100 farklı noktadan tekniğine uygun örnekler alınıp gerekli ön işlemler uygulandıktan sonra Arsenik (As), Antimon (Sb), Krom (Cr), Selenyum (Se), Nikel (Ni), Civa (Hg), Kurşun (Pb), Bakır (Cu) ve Kadmiyum (Cd) gibi ağır metallerinin analizleri yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar, ülkemiz standardı olan İTASHY ve uluslararası DSÖ, ABD, Avrupa Birliği sınır değeri ile karşılaştırılmış buna göre toplanan 100 adet su numunesinden 2 (%2) tanesinde bir parametrenin ağır metal yönünden olması gereken standartların üzerinde olduğu saptanmıştır. Bu 2 nokta için kirlilik tespit edildikten hemen sonra kaynaklardan teyit numuneleri alınmış, fakat Arsenik miktarı ikinci numunede de yüksek çıkmıştır. Valilik kanalı ile il özel idaresi ve belediye ile birlikte çalışılarak yeni kaynakların bulunması ve Arsenik tespit edilen eski kaynakların kullanımdan kaldırılması tavsiye edilmiştir. BULGULAR Tunceli de son dört yıl içinde ölçülen su numunelerinin As içeriğinin 0.15-78 µg/l arasında değiştiği saptanmıştır.. İl genelinde yapılan ölçümlerin çoğunun mevzuat limitleri içinde olduğu tespit edilmiş olmakla birlikte Arsenik yüksek çıkan Ayvatlı (78 µg/l), Kayacı(77.6 µg/l), Yarbaşı (41.9 µg/l ), Aşağıdemirbük (14.47 µg/l), Danaburan (10.48 µg/l), Biçmekaya (22.11 µg/l) ve Çakırbahçe’de (11.58 µg/l) mevzuat değerinden yüksek çıkmışlardır. En düşük değer Pülümür ilçe merkezinde (0.15 µg/l) ölçülmüştür. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Cu içeriğinin 0.005-11.54 mg/l arasında değiştiği saptandı. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Cu içeriğinin çoğunlukla 0.005 mg/l civarında olduğu tespit edildi. Yapılan analizlerde Mazgirt ilçesi Bulgurcularda (11.54 mg/l) ve Darıkent Belediyesinde (2.11 mg/l) ve Çemişgezek ilçesi Tepebaşı mevkiinde (4.48 mg/l) olup mevzuat limitleri üzerinde çıkmıştır. Ayrıca Mazgirt ilçesinde merkezde (1.39 mg/l) bulunmuş olup standartlara uygun olmakla birlikte diğer yerlere göre yüksek çıkmıştır. Yaptığımız çalışmada su numunelerinin Cd içeriğinin 0.51-2 µg/l arasında değiştiği saptandı. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Cd içeriğinin çoğunlukla 2 µg/l civarında olduğu tespit edildi. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Sb içeriğinin 0.05-2.15 µg/l arasında değiştiği saptandı. Çoğu yerleşim yerinde 2 µg/l çıkmıştır. Limitler içinde olmakla birlikte en yüksek değere Merkez Karşılar’da (2.15 µg/l), en düşük değere Çemişgezek ilçesi Payamdüzü’nde (0.05 µg/l) rastlanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Cr içeriğinin 2.22-15.52 µg/l arasında değiştiği saptanmıştır. Bununla birlikte en yüksek değere Mazgirt merkez de (15.52 µg/l), en düşük değere Nazımiye ilçesi merkez de (2.22 µg/l) rastlanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin kurşun içeriğinin 0.13-3 µg/l civarında olduğu saptandı. Tunceli de ölçülen su numunelerinin kurşun içeriğinin çoğunlukla 3 µg/l civarında olduğu tespit edildi, limitler içinde olmakla birlikte en düşük değere Çemişgezek ilçesi Akçapınar da (0.13 µg/l) rastlanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin nikel içeriğinin 1-19.96 µg/l civarında olduğu saptandı. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Nikel içeriğinin çoğunlukla 3 µg/l civarında olduğu tespit edildi. Limitler içinde olmakla birlikte en yüksek değerlere Hozat ilçesi Çağlarca da (19.96 µg/l) ve en düşük değere Nazimiye ilçesi merkez de (1 µg/l) rastlanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin cıva içeriğinin 0.03-0.2 µg/l civarında olduğu saptanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin civa içeriğinin çoğunlukla 0.2 mg/l civarında olduğu tespit edildi, en düşük değere Mazgirt ilçesi Bulgurcular da (0.03 µg/l) ve Çemişgezek ilçesi Akçapınar (0.03 µg/l) da rastlanmıştır. Tunceli de ölçülen su numunelerinin Selenyum içeriğinin 0.08-4.1 µg/l civarında olduğu saptandı. Standartlar içinde olmakla birlikte en yüksek değere Çemişgezek Erkalkan’da (4.1 µg/l), en düşük değere Pülümür Merkez’de (0.08 µg/l) rastlanmıştır. MATERYAL VE METODLAR Materyal : Tunceli, Doğu Anadolu Bölgesi’nde, Fırat Havzasında yer almaktadır. Araştırmada Tunceli il merkezi ile 7 ilçesinden olmak üzere toplam100 noktadan (çeşmelerden, depo çıkışından ve evlerden şebeke çıkışından) alınmış olan su numuneleri araştırma materyalini oluşturuyor. Örnek alma noktaları belirlenirken o bölgede yaşayan nüfusun su ihtiyacını karşılayan kaynaklar alınmıştır. Örnek alma noktaları İTASHY uygun olarak kayıtlı nüfus olarak 50 den fazla kişi tarafından kullanılan veya günlük ortalama 10 m3 den fazla su sağlayan kaynaklardan alınmıştır. Method Numune alma ve analize hazır hale getirilmesi: Su numuneleri alınırken ve laboratuvara gönderirken “Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Numune Alma ve Analiz Metotları Tebliği ve ‘’TS EN ISO 5667-3 Su Kalitesi- Numune Alma- Bölüm-3: Su Numunelerinin Muhafaza, Taşıma ve Depolanması İçin Kılavuz’’ esas alınmıştır (Resmi Gazete, 2009). Bölgede kullanılan sabit noktalardan ağır metal bakmak için numune almadan önce sistematik bir temizleme yapılmış, varsa musluk bütün aksesuarlardan arındırılır. Musluk açılır ve suyun sabit bir sıcaklık derecesine ulaşması için beklenilir. 5 litrelik pet şişeler doldurulur. Su numunelerinin alınacağı plastik kaplar 1:1’lik Nitrik Asit (HNO3) çözeltisinden (v/v) geçirilmiş ve daha sonra kaplar distile su ile yıkanmıştır. Pet şişeler kurulanır, etiketlenir ve soğuk zincire uygun şekilde analiz yerine ulaştırmak için soğutulmuş bir kaba konulur. Şişeler sıcaklığı 5°C ± 3°C olan kaplar ile analiz laboratuvarına taşınmıştır. Suların analiz edilmesi: Sularda Antimon, Arsenik, Kadmiyum, Krom, Bakır, Kurşun, Civa, Nikel, Selenyum ölçümü Perkin Elmer Scıex Nexion 300X marka ICP-MS cihazı, Agilent 7700 marka ICP-MS cihazı ve EPA 6020 A metoduna göre yapılmıştır. Verilerin İstatistiksel Analizi İstatistiksel analizlerde SPSS 18.0 paket programı kullanılmıştır. Tunceli’deki içme ve kullanma sularındaki metal miktarının ilçeler arasındaki farklılıklarının belirlenmesinde Varyans analizi (Tek Yönlü Manova) metodu uygulanmıştır. İlçelerin su parametrelerine ait ortalamalar arasında görülen farklılıkların tespitinde Duncan çoklu karşılaştırma testinden yararlanılmıştır. Ölçülen ağır metaller arasındaki ilişkileri tespit etmek için Pearson korelasyon analizi uygulanmıştır. SONUÇLAR Bu çalışmada ile Tunceli ilinde nüfusun büyük bir kısmının kullandığı içme ve kullanma sularının ağır metal düzeyleri araştırılmıştır. 100 noktada yapılan ölçümler çoğunlukla standartlara uygun çıkmakla birlikte 2013-2014 yılında ölçümlerde, 2 noktada alınan numunelerde Arsenik içeriği standartların üzerinde çıkmıştır. 2011 ve 2012 yılında yapılan çalışmamızda da Arsenik yüksek çıkan Ayvatlı, Danaburan, Kayacı, Biçmekaya, Çakırbahçe ve Bakır yüksek çıkan Tepebaşı, Bulgurcular, Darıkent Belediyesi suları, valilik tarafından yeni temin edilen kaynaklarla değiştirilmiş ve yeni su kaynağını kullanan çeşme sularında 2013-2014 yıllarında yapılan ölçümlerde arsenik ve bakır miktarı kirlilik sınırlarının altında tespit edilmiştir. İçme suları bölgedeki kaynaklardan karşılanmakta olup ilimizde kaynak suyunu kirletecek sanayi tesisi gibi faktörlerde olmadığı düşünüldüğünde kirliliğin kaynağının jeolojik formasyondan kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Arsenik miktarı yüksek çıkan bölgelerdeki kaynakların Arsenik taramalarınının genişletilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda içme suyu topluma sunulmadan önce ve sunulduktan sonra kısa, orta ve uzun vadeli risklere karşı sağlıkla ilgili her türlü önlemlerin alınması gerekmektedir. Bölgelerin jeolojik özellikleri de göz önüne alınarak, canlılar için sıkıntı olabilecek birçok element ve bileşik için, bunların sağlık riskleri ile ilgili kısa ve uzun dönem bilimsel araştırmaların programlanması ve izlenmesi, denetlemelerin ve düzenlemelerin sürekli yapılması halk sağlığı açısından hayati öneme sahiptir.