Kemal Özcan Psİkolog, EvlİLİk ve Çift terapİSTİ http://kemalozcan.org ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUK VE ERGENLERDE CİNSEL EĞİTİM Kemal Özcan Psİkolog, EvlİLİk ve Çift terapİSTİ http://kemalozcan.org www.cised.org.tr

CİNSELLİK, CİNSİYET, CİNSEL GELİŞİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR: CİNSELLİK: Doğuştan getirilen biyolojik cinsiyetle beraber fizyolojik, sosyal ve psikolojik anlamda kişinin kadın ya da erkek olmasını algılama ve kabulü, bu algı ve kabul doğrultusundaki cinsel yönelimleri ile cinsel davranışları cinsel kimliğini, toplumsal davranışını, cinsel yönelimini, eş seçimini belirleyen unsurların tümüdür. CİNSİYET (Biyolojik): Doğuştan getirilen, hormonlarla belirlenen erkek veya kız cinsiyetine özgü özelliklere sahip olmaktır. Cinsiyet Kimliği: Bireyin kromozomları, dış genital organları, iç genital organları, hormonsal yapıyı ve ikincil seks özelliklerini içeren biyolojik cinsel özellikleridir. CİNSEL KİMLİK-GENDER: Bireyin cinsiyetinden haberdar oluşu, bedeni ve benliğini belli bir cinsellik içinde algılayışı, kabullenişi, duygu ve davranışlarında buna uygun biçimde yönelişidir. Başka bir deyişle; bireyin kadın ya da erkek olarak kendisinin farkına varması ve kabullenmesidir.

CİNSEL ROL (Toplumsal Cinsiyet): : Toplumun erkek ve kadından cinsiyetine özgü beklediği tutum ve davranışlardır. Toplumsal öğrenme kuramına göre kişinin cinsiyet rolünü öğrenmesi ve buna uygun davranmasıdır. Örneğin; bir erkek kendini erkek olarak görür, kabul eder, vücudunu erkek olarak algılar; davranışlarında, toplumsal uyumunda erkeksi bir görünümü (rolü) benimser. Aynı şey kadın için de geçerlidir. CİNSEL DAVRANIŞ: Biyolojik cinsiyete ya da cinsel kimliğe uygun öğrenilmiş davranışlardır. Cinsel arzular, fanteziler, eş arama, mastürbasyon şekli, cinsel gereksinimleri karşılamak için yapılan eylem ve davranışlar bu gruba girer.

CİNSEL OLGUNLUK: Cinsel olgunluk insanın üreme sisteminin ve organlarının sağlıklı döl üretebilecek düzeye ulaşabilmesidir. Cinsel olgunluk bedenin “büyüme”sine ilişkin bir kavramdır ve cinsel gelişimin temelini oluşturur. Büyüme, genetik ve çevre faktörlerinin etkisi altındadır. Cinsel olgunluk ve psikolojik olgunluk birbirinden bağımsız gelişebilir. CİNSEL YÖNELİM (Cinsel Yakınlık): Kişinin, bir başka bireye karşı duygusal, düşünsel, romantik ve cinsel şehvet ile yaklaşımıdır. Bu yaklaşım her zaman cinsel eylemi gerektirmez, hatta çoğu kez duygusal, düşünsel, romantik ve fantezi düzeyinde kalabilir. Önemli bir bölümü, biyolojik yatkınlıklar, cinsel organlar, genetik yapı, hormonlarla doğum öncesi belirlenmiştir. Ancak doğumla getirilen özellikler cinsel yönelimin tek belirleyicisi değildir.

CİNSEL EĞİTİM NEDİR? Cinsel eğitim; çocukların ve ergenlerin bedensel, duygusal, sosyal, zihinsel ve cinsel gelişimlerini takip etmek, kız ve erkek rollerini kabul etmelerine, kendi cinsinin özellikleri ve karşı cinsin özellikleri ile bir bütün içinde yaşamalarına yardımcı olmak amacıyla yapılan bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarıdır. Zihinsel engellilerde cinsel eğitim ise çocuğun cinsel dürtülerini kontrol altına alabilmesi, toplumsal normlara uygun bir şekilde yaşayabilmesi ve kendini her türlü cinsel istismara karşı korumayı öğrenebilmesini amaçlar. Cinsel yolla bulaşan hastalıklara ve istenmeyen gebeliklere karşı korunmayı öğretmektir. Engellilere verilecek cinsel eğitimin bir amacı da toplumsal yaşam içinde çıkabilecek problemleri önleme ve aynı zamanda yaşam kalitesini daha iyi bir düzeye getirmek olmalıdır.

ENGELLİ OLMA NEDİR? Engelli olma durumu Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne göre “Bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerinden belirli bir oranda ve sürekli olarak fonksiyon ve görüntü kaybına neden olan organ yokluğu veya bozukluğu sonucu kişinin normal yaşam gereklerine uyamama durumu’’ olarak tanımlanmıştır. Ülkemizde ise engelli tanımı T.C. Başbakanlık Özürlüler Dairesi Başkanlığı’na göre (2010) “Doğuştan veya sonradan herhangi bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duyusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama güçlükleri olan ve korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişi’’ şeklinde tanımlanmaktadır. Türkiye’de nüfusun %12.29’unu engelli bireyler oluşturmaktadır.

Zihinsel engelliler kendi arasında üçe ayrılır: Engel türleri 1-Fiziksel engelli 2-Zihinsel engelli 3-Her ikisi birlikte Zihinsel engelliler kendi arasında üçe ayrılır: 1-Eğitilebilir engelliler, 2-Öğretilebilir engelliler, 3-Ağır engelliler

CİNSEL GELİŞİM DÖNEMİNDE GÖRÜLEN CİNSEL SORUNLAR 1-Mastürbasyon bağımlılığı: Mastürbasyon, bireyin (kadın veya erkek), cinsel partneri olmaksızın kendi kendine cinsel doyuma ulaşmak için çeşitli şekillerde yaptığı davranışlardır. Mastürbasyon yapmanın kadında veya erkekte hiçbir fiziksel (bedensel) kötü etkisi yoktur, aksine rahatlamayı ve gevşemeyi sağlar. Herkeste olmasa da bazı çocuklarda iki veya üç yaşlarında, genital oyun yavaş yavaş mastürbasyona dönüşebilir. Soğukkanlı davranıp, dikkati başka yöne çekilerek unutturmaya çalışılmalı, meşgul olacağı başka uğraşlar sunmalıdır. Ergenlik dönemindeki çocuklarda ara ara bu eylemin yapılması sağlıklı cinsel gelişimin bir parçasıdır. Zihinsel engelli ergen eğer bunu bilmiyorsa kendi cinsinden ebeveyn tarafından modelleme yoluyla öğretilmelidir.

CİNSEL GELİŞİM DÖNEMİNDE GÖRÜLEN CİNSEL SORUNLAR 2-Başkalarının yanında uygun olmayan kıyafetlerle dolaşma, soyunma, cinsel organlarını gösterme, küfürlü konuşma 3-Diğer çocukları rahatsızlık verecek bir şekilde cinsellik içeren oyunlar oynamaya zorlama, taciz etme, ileri durumlarda tecavüze varan eylemlerde bulunma 4-Hiperseksüalite, rastgele cinsel eylemlerde bulunma

Zihinsel engelli bireylerin cinsel yaşamları ve sorunlarına dönük yaklaşımlar: 1- Cinsel eğitim (iki tür yaklaşım vardır), A-Engelli bireyin cinsellik ile ilgili bilgiye ihtiyacı yoktur, B-Her insan gibi engelli birey de cinsel yaşama sahip olmalıdır. Araştırma sonuçları, hafif düzeyde zihinsel engelli bireylerin normal insanlar gibi cinsel dürtülerini kontrol edebildiği, orta düzeyde zihinsel engelli bireylerin yardıma ihtiyaçları olduğu, ağır düzeydeki zihinsel engelli bireylerin ise cinsel dürtülerini çok az kontrol edebildikleri psikososyal-cinsel gelişimlerinin eksik olduğu şeklindedir. 2-İlaçlarla baskılama (Ağır ve orta düzey zihinsel engellilerde doktor onayıyla) 3-Kastrasyon (ailenin onayı ve mahkeme kararıyla)

Cinsel sorunlar, kişinin zekâ düzeyine ve dolayısıyla eğitilebilir ve öğretilebilir durumuna göre değişik boyutlardadır. Cinsel sorunların en yoğun olarak yaşandığı dönem cinsiyet kimliğinin elde edildiği gençlik dönemidir. Bu durum, zihinsel engelli olsun veya olmasın, bütün gençler için geçerlidir. Çocukluktan gençliğe dönüşüm sürecinde çocuğun ahenk içinde olan beden yapısı, hızlı bir şekilde değişir. Zihinsel engelli gençler, normal gelişim gösteren gençlerle aynı cinsel güdülere sahiptir. Zihinsel engellilerin de hormonları normal düzeninde çalıştığı için cinsel aktivitelerinin olması olağandır.

Zihinsel engellilerde fiziksel gelişim normal olduğunda, cinsel gelişim de normal sırayı izler. Hatta çoğu zaman fiziksel gelişimin en sağlıklı olan kısmını oluşturur. Zihinsel engellilerin genelde yaşıtlarından daha fazla cinsel ilgilerinin olduğu, daha fazla cinsel içerikli davranışlar sergilediği düşünülür. Oysa zihinsel engelliler, cinsel içerikli davranışların nerede, ne zaman, hangi durumlarda uygun olup olmadığını bilemedikleri, yani cinsel içerikli davranışlarını kontrol edemedikleri için böyle algılanırlar. Erkek zihinsel engelli çocukların, kız zihinsel engelli çocuklara göre cinselliğe ilgileri daha fazladır.

Erkek çocuklarda daha çok kardeşlere ya da diğer çocuklara, cinsel içerikli saldırgan davranışlar, kendini teşhir etme, abartılı mastürbasyon ya da haz amaçlı sürtünmeler görülür. Kız çocuklarda, kendini teşhir etme, mastürbasyon, taciz, tecavüz veya istenmeyen gebeliklere karşı kendini koruyamama ya da kontrolsüz cinsellik yaşama isteği, regl dönemlerinde kişisel temizliğini yapamama gibi sorunlar yaşanır. Her iki cinsiyet açısından da en önemli sorun cinsel şiddet ve istismara kaşı korunmasız olmalarıdır.

Cinsel eğitim programında işlenebilecek konular İnsan gelişimi Vücut algısı, öz bakım becerileri ve kişisel hijyenin öğrenilmesi Fiziksel, duygusal, sosyal, zihinsel gelişimin desteklenmesi Cinsel kimlik kazanımı İlişkiler Aile içi ilişkiler Arkadaşlarla ilişkiler Karşı cins ile ilişkiler Aşk/sevgi Mahremiyet ve kişisel sınırlar

Kişisel beceriler Karar verebilme İletişim kurabilme Kendini ifade edebilme Sorunları çözebilme Yardım isteyebilme Cinsel davranışlar Mastürbasyon Cinsel taciz Üreme Kendini koruma becerilerinin kazanılması Toplum ve kültür Cinsel roller

CİNSEL GELİŞİM EVRELERİ 1-ORAL DÖNEM (0-18 ay) Verilen bakımın niteliği bağımlılık ve güven düzeyini belirler 2-ANAL DÖNEM (18 ay-3 yaş) Tuvalet kontrolünü öğrenir Baskıcı ve katı bir anlayış ya da tamamen başıboş bırakma bağımsızlık gelişimini sekteye uğratır 3-FALLİK DÖNEM (3-6 yaş) Cinsel kimlik gelişimi başlar Cinsiyet farklarını keşfeder ve sorular sormaya başlar Kınama ve cezalandırma cinsel kimliğin kabulünde zorluk yaratır 4-LATENT (gizli) DÖNEM (7-11 yaş) Kişilik üzerine etkisi fazladır Temel eğitim dönemidir Önceki dönemlerin özümsenmesi yapılarak kazanılan özellikler pekiştirilir

5-GENİTAL DÖNEM (12 yaş ve üstü) Erinlik, ergenlik ve sonrası Çocuk kişiliğinden yetişkin kişiliğine geçiş 3-6 yaş arası cinselliğin keşfedildiği fallik dönem bu dönemi en fazla etkileyen dönemdir Ergenlik dönemindeki kişilik gelişiminin niteliğini belirler Cinsel dürtülerin en yoğun olduğu bu cinsel gelişim dönemi en fazla sorunun yaşandığı, ailelerin ve eğitimcilerin en sık çaresiz kaldığı dönemdir. Bu döneme gelinceye kadar zihinsel gelişime uygun cinsel eğitim verilmiş ise bu dönemde işler biraz daha kolay olur. Çocuğun zihinsel gelişimi hangi yaşa karşılık geliyorsa o yaşa özgü cinsel davranışlar sergiler.

YAŞ DÖNEMLERİNE GÖRE İLGİ ALANLARI 18 Ay: Oğlan ve kız çocuklarını ayırmaksızın ikisi için de bebek deyimini kullanılır. 2 Yaş: Oğlan ve kız çocukları aralarındaki ayırımı giyim ve saçlarının şekli ile fark eder. 2,5 Yaş: Kendi cinsel organını öğrenir, çıplakken ona dokunduğu olur. Annesinin memeleri ile ilgili sorular sorar. Babası gibi erkek ya da annesi gibi kadın olduğunu, yani diğer cinsten farklı olduğunu bilir. Kızlar oğlanların işeme biçimine ilgi duyarlar. Çocukları cinslerine göre ayırt etmeye başlar. Kendi cinsi sorulduğunda “Ben kız değilim” ya da “Ben oğlan değilim” gibi karşı cinsten olmadığını belirten cevaplar verir.

3 Yaş: Kendisine sorulduğunda hangi cinsten olduğunu ifade edebilir 3 Yaş: Kendisine sorulduğunda hangi cinsten olduğunu ifade edebilir. Cinsler arasında bedensel ayrılıklara dikkat etmeye başlar. Büyüklerin vücutlarına, özellikle de annenin göğüslerine, babanın penisine dokunmak ve bakmak isteyebilir. Evliliğe karşı ilgilsi vardır. Baba, anne ya da bir başkasıyla evlenmek istediğini söyler. Oyun sırasında cins ayrımı yapmaz. Bebeklere karşı ilgisi vardır, bebek isteyebilir. Bebekler hakkında soru sormaya başlar. 4 Yaş: Cinsel organlarını başkalarına gösterebilir. Herkesin içinde soyunur. Başkalarının tuvaletini nasıl yaptığını merak eder ve öğrenmek ister. Bebeğin anne karnından nasıl çıktığı hakkında sorular sormaya başlar. Oyunlarında cins ayrımı yapmaya başlayıp kendi cinsinin oyunlarına yönelir.

5 Yaş:  Cinsler arasındaki bedensel ayrılıklara, eskiye nazaran daha az ilgi duyar, cinsel oyunlar azalır, daha utangaç bir hali vardır. Bebeklerin nereden geldiği sorusu devam eder. Eğer tatmin edici bir cevap alamazsa kendine göre bir cevap bulmaya çalışır.  6 Yaş: Cinslerin beden yapılarının ayrılığını bilir. Bebeklerin dünyaya geliş şekli kadar, annenin karnında oluşumu ile ilgili sorular da sorar. Bebeklere karşı ilgi duyar, bebekleri kucağında taşımak ister. 7 Yaş: Cinslerin beden ayrılığına karşı ilgisi azalmıştır. Kız ve oğlanların cinsel rollerine ilgi duyabilir. Kız ve erkek çocuklar, birlikte oynamaktansa kendi cinsleri ile oynamayı tercih etmeye başlarlar. İlk aşk hikayeleri ve evlenme istekleri başlar. Zihinsel engelli çocukların büyük çoğunluğu bu yaşların zekasına sahiptir. Bu nedenle bu yaşlara özgü cinsel ilgi ve merakın bilinmesi ayrıca önemlidir.

8-11 yaş: “kendi cinsiyle yakınlaşma gruplaşma dönemi” Okul Çağı Çocukları Erkek çocuklar bu dönemde özellikle birbirlerinin cinsel organını merak etmeye başlarlar. İdrar yaparken birbirlerini seyrederek cinsel organlarını mukayese ederler. Bazen kim daha uzağa idrar yapabilir diye iddiaya girerler. Cinsel ilgileri hakkındaki utanma duygusu kız çocuklarda 4–6 yaşlarında, erkek çocuklarda ise 5–8 yaşlarında ortaya çıkar. Okula başladıktan sonra, kız ve erkek çocuklar ayrı tuvaletleri kullanmayı ve ayrı yerlerde giyinmeyi öğrenirler. Birbirlerinin varlığından rahatsız olurlar

4 – 5. sınıftan itibaren iç çamaşırlarının bir şekilde görünmesinden büyük rahatsızlık duymaya başlar. 8–9 yaşlarında karşı cinsten olan ebeveynin kendisine banyo yaptırmasını istemez. Okul döneminde cinselliğe yönelik ilgisi, yavaş yavaş bunu görsel olarak yaşayabileceği dergilere, internet sitelerine veya cinsel içerikli fıkralara kayar. “Seks kirli bir şeydir” düşüncesi “seks insana kendini iyi hissettirir” düşüncesiyle bir aradadır. Ön ergenlik dönemi olan 9-10 yaşlarında, hormonların etkisiyle cinsel ve saldırganca dürtüler açığa çıkar, kız erkek ilişkileri gerilmeye başlar. Aynı cinsiyetteki arkadaşlıklar tercih edilir olur.

ERGENLİK, ADOLESANS, PÜBERTE NEDİR? Ergenlik kimilerine göre 11-17, kimilerine göreyse 12-20 yaşlar arasında, çocukluktan çıkılıp yetişkinliğe geçilen gelişim dönemidir. Daha erken veya geç başlayıp bitebilir. Belirgin özelliği, fizyolojik ve hormonal değişikliklerdir. Hem ergen için hem de ergenin ailesi oldukça çalkantılı, bir o kadar da önemli bir dönemdir. Ergen için aileden uzaklaşma-bireyleşme önemlidir. Odasına kapanır, karşı cinse ilgisi artar, akademik gelişim, araştırma yetisi güçlenir, arkadaşlık ve aidiyet öne çıkar, ani öfke patlamaları ya da üzüntü nöbetleri geçirebilir. Duygular cinsel hormonların da etkisiyle karışıktır, dalgalanmalar olur, birbirine zıt şeyleri aynı anda isteyebilir. Bedensel değişikliklerin çok hızlı olması ergeni tedirgin eder, bedeni saklama ya da aşırı sergileme isteği olabilir. Bazı ciddi ruhsal bozuklukların ilk belirtileri bu dönemde görülebilir.

ERGENLİK DÖNEMİNE ÖZGÜ FİZYOLOJİK ÖZELLİKLER Hem erkek hem de kızlarda cinsiyete özgü özellikler belirginleşir. Büyüme atılımı kızlarda 11-13, erkeklerde 13-15 yaşlar arasında olur. Beden ölçüleri ve oranları değişir, esas cinsiyet özelliklerine uygun ek cinsiyet özellikleri belirginleşmeye başlar, Boy ve ağırlık artışı kızlarda daha erken başlar ve erken sonlanır, Ter bezleri büyür, yağ bezleri fazla çalışır, ses tellerindeki değişime bağlı olarak ses çatallaşır, koltukaltı ve genital bölgede kıllanma olur, Erkeklerde testosteron hormonunun salgılanmasına bağlı olarak cinsel organlarda büyüme olur ve ejakülasyon başlar Kızlarda, overlerin salgıladığı östrojen hormonuyla birlikte adet dönemi başlar, belirgin bölgelerin yağlanmasıyla birlikte yuvarlak kadınsı hatlar oluşur, Cinsel ilgi ve merak artar, mastürbasyon keşfedilir, özellikle erkeklerde yoğun mastürbasyon yapma isteği olur. Karşı cinse çekim başlar.

ERGENLİK DÖNEMİNE ÖZGÜ RUHSAL ÖZELLİKLER 1-Yalnızlık İsteği, 10-Kendine güvensizlik, 2-Çalışma İsteksizliği, 11-Cinsiyetle fazla uğraşma 3-Ahenksizlikler, 12-Aşırı çekingenlik, 4-Can sıkıntısı, 13-Gündüz rüyaları, 5-Huzursuzluk, 14- Hayali Seyirci, 6-Toplumsal Zıtlık, 15- Kişisel Efsane, 7-Otoriteye karşı direniş, 16-Beden görüntüsü ve cinsel gelişimle 8-Karşı cinse yönelmiş zıtlık, ilgili kaygılarda arış, 9-Duygululuğun artması,

Zihinsel engelli çocuk ve ergenlerin cinsel eğitiminde anne-babalara bazı öneriler: Çocuk cinsellikle ilgili bir soru sorduğunda ya da cinsellik içeren uygunsuz bir söz veya davranışta bulunduğunda onu kesinlikle ayıplamamak, azarlamamak, susturmamak gerekir. Bu şekilde davrandığımızda çocuğumuz bu soruların sorulmaması gerektiği fikrine kapılır ve cevapları başka kişilerde arayabileceği gibi gözetleme veya deneyler yapma yollarına da başvurabilir. Bu da cinsel eğitimin anne- babanın kontrolünden çıkması, bir anlamda istemediğimiz bir yöne gitmesi demektir. Herhangi bir durumu sorun olarak görmeden önce bunun Zeka düzeyine uygunluğuna Şiddetine Sıklık ve sürekliliğine bakmak ve ona göre değerlendirmek gerekir.

Normal çocuklarda cinsel eğitim fiziksel gelişimle uyumlu olan biyolojik yaşa göre verilirken zihinsel engellilerde zeka yaşı ve duygusal yaşa göre verilmelidir. Bu nedenle bazı konularda sabırlı olmak, pekiştirmek için sürekli tekrarlar yapmak gerekebilir. En iyi eğitim yaşayarak öğrenmedir. Bu nedenle ebeveynler özellikle mahremiyet, sınırlara saygı, argo ve küfürlü konuşma gibi konularda, söz ve davranışlarıyla rol modeli olmalı, çocuklarında görmeyi istemedikleri şeyleri kendileri de yapmamalıdır. Giyim tarzlarına dikkat etmeli, biyolojik yaşlarına uygun giyinmeleri sağlanmalıdır. Bir şeyi anlatırken açık, net ve somut bir dil kullanılmalı, ne anladığı sorularak doğru anlayıp anlamadığı kontrol edilmelidir. Televizyon ve bilgisayar karşısında yalnız bırakılmamalı, seçici olmalı, şiddet ve seks içeren şeyler seyretmesine izin vermemelidir.

Zihinsel engelli gençlerin kendilerine ait özel bir yatak odası ve yatma-kalkma saatleri düzenli olmalıdır. Yanlarında nasılsa anlamıyor diye düşünerek tedbirsiz davranmamalıdır. Ergenlik döneminde görülen değişiklikler anlayabilecekleri bir şekilde, düzeylerine uygun bir dille anlatılmalı, şaşırıp korkacakları değişikliklere karşı hazırlıklı olmaları sağlanmalıdır (kızlarda adet görme, erkeklerde boşalma gibi). Cinsel enerjileri kültürel ve sportif faaliyetlere yönlendirilmeli, uzun süre yalnız bırakılmamalıdır. Zihinsel engelli gençlerin sosyal ilişkilerini, güvenilebilir ortamlarda ve kişilerle geliştirmelerine dikkat edilmelidir. Söz ve davranışlarındaki beklenmedik ani değişiklikler bir cinsel istismar, madde kullanımı, suç oluşturan davranışa katılma belirtileri olabilir. Engel durumuna göre, dışarıya yalnız göndermekten kaçınılmalı, göz önünde tutmalıdır.

Evde kurallar olmalı ve bu kurallar bütün çocuklar için eşit olmalı, adaletli davranmalıdır. Diğer çocukların daha çok sevildikleri, onların haksızlığa uğradıkları, ihmal ediklerini düşünecekleri şekilde davranılmamalıdır. Zihinsel engelli çocukların öz bakımı, temizliği ve iç çamaşırı seçimi ayrıca önemlidir. Genital bölgelerin yeterince temiz olmaması irritasyon ve kaşıntıya bu da zamanla cinsel hazza dönüşebilir. Cinsel haz vazgeçirilmesi en zor ödüldür ve cinsel eğitimde en çok zorlanan konulardan biridir. Zihinsel engelli çocuk ve ergenlerin yaşamın her alanına aktif katılımlarının sağlanması, zihinsel yaşlarına uygun görev ve sorumlulukların verilmesi, başarılarının onaylanarak özgüvenlerinin artırılması gereklidir.

Edebiyat ve sinemada zihinsel ve fiziksel engel temalı eserler: -Sol ayağım (1989) -Can dostum (2011) -Black-siyah (205) -Yağmur adam (1988) -Her çocuk özeldir (2007) -Forrest Gump (1994) -Benim adım Sam (2001) -Babam ve oğlum (2005) -Temple Grandin (2010) -Cennetin rengi (2014) -Her şeyin teorisi (2014) -Kevin hakkında konuşmalıyız (2011) -Pas ve kemik (2014) -Benim dünyam (2013) -Başka dilde aşk (2009) -Tamam mıyız (2013) -Benjamin Buttonun tuhaf hikayesi (2008) -Gilbert’in hayalleri (1993)

Teşekkür Ederim