Verilerimi nasıl toplamalıyım? Analize nasıl hazırlamalıyım? Akdeniz Üniversitesi İstatistik Danışmanlık Birimi PhD Deniz Özel Erkan İstatistik Uzmanı

ARAŞTIRMA EVRELERİ PLANLAMA ÖRNEK SEÇİMİ / DENEY ÇÖZÜMLEME YORUMLAMA VERİ TOPLAMA VE ÇÖZÜMLEMEYE HAZIRLAMA ÇÖZÜMLEME YORUMLAMA Deniz Özel Erkan

PLANLAMA-I Ön Çalışmalar Amaç ve hedefler belirlenir Literatür taranır Benzer araştırmalar incelenir Araştırmanın bütçesi, örneklem sayısı, yaklaşık süre, malzemeler saptanır İşbirliği yapılacak kişi ve kuruluşlar belirlenir Deniz Özel Erkan

PLANLAMA-II Hipotezler kurulur Kullanılacak yöntem belirlenir (gözlem, görüşme, anket, dosya tarama, vb) Nerede yapılacak? (lab, klinik) Hangi denekler kullanılacak? (hedef kitle belirleme) Kontrol grubu olacak mı? Örneklem hangi yöntemle seçilecek? Hangi değişkenler incelenecek? Verileri kim/kimler toplayacak? Veriler nasıl kaydedilecek? Değerlendirme nasıl yapılacak? Yapılış zaman ve sürecin tanımı Deniz Özel Erkan

Araştırma Süreci Deniz Özel Erkan

KAYIT AYIRMA İZLEM ANALİZ Seçim için değerlendirilen kişiler (n=…) Çıkarılanlar (n=..) Katılma kriterine uymayanlar (n=..) Katılmayı reddedenler (n=…) Diğer sebepler (n=..) Randomize edilen kişiler (n=..) Uygulamaya dahil edilenler (n=..) Uygulamaya alınanlar (n=..) Uygulamaya alınamayanlar, sebepleri ile birlikte (n=..) İzlem sırasında çıkanlar (n=..) Uygulamadan çıkarılanlar, sebepleri ile birlikte (n=..) Analize dahil edilenler (n=..) Analiz dışı bırakılanlar, sebepleri ile birlikte (n=..) ANALİZ İZLEM AYIRMA KAYIT Deniz Özel Erkan

Nicel Araştırma (quantitative research) Nesnel veri (objektif veri) Teori ve hipotezle başlar (tümden gelim) Ölçekler, Sayısal ifadeler Büyük miktarda veri Nitel Araştırma (qualitative research) Kanaat, tecrübe, algı, duygu (subjektif veri) Kavram ve teorilerle biter (tümevarım) Gözlem, mülakat, görüşme (sözel ifadeler) Küçük gruplar Karma Yöntem Deniz Özel Erkan

Ölçek seçimine dikkat… Araştırmanın amacına en uygun ölçek veya ölçekleri bulma Geçerli ve güvenilir olması Araştırmalarda sık tercih edilmesi Kullanılan ölçeğin değerlendirmesine hakim olma Gerekli görüldüğünde ölçeği ilk geliştiren veya Türkçe geçerlilik ve güvenilirlik çalışmasını yapan yazara başvurmalı. Deniz Özel Erkan

Veri elde etme yöntemleri 1) Yazılı kaynaklardan veri elde etme 2) Gözlem yoluyla veri elde edilmesi 3) Deneysel yolla veri elde edilmesi 4) Anket yoluyla veri elde edilmesi Deniz Özel Erkan

Hemşirelikte Veri Tipleri Objektif Veri Demografik veriler Hemşire ve diğer sağlık çalışanlarının fiziksel değerlendirmeleri Lab bulguları Biyokimya bulguları Tanı testleri Raporlar Subjektif Veri Hastanın veya hasta yakınlarının ifade ettiği veriler Mide bulantısı Ağrı Korku … Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Yaşam Bulguları Ateş: 40,2 C Nabız: 120/dk. Solunum:28/dk. Kan basıncı:130/85 mmHg Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Doktor İstemi Normal gıda (rejim III) Rocephin 1 g 2x1 ( İ.V) Parol tablet 3x1 (PO) Asist süspansiyon 4x1 (PO) Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Tanı testi için Veri Girişi Sayısal Veri İçin Tanı Testi Örnek Veri Girişi Kategorik Veri İçin Tanı Testi Örnek Veri Girişi Var: 1 Yok: 0 Olarak kodlanmıştır Hasta/Malgn: 1 Normal/Benign: 0 Olarak kodlanmıştır Deniz Özel Erkan

Anket Soruları Kategori Soruları: Kategorilerden sadece biri seçilir. Kategoriler çakışmamalı. “Yaşınız: 20-24; 25-29; 30-34; 35-39;…” gibi. Ölçek Soruları: «Kesinlikle katılıyorum/ katılıyorum/ fikrim yok/ katılmıyorum/ kesinlikle katılmıyorum» Liste Soruları: Birden çok seçenek işaretlenebilir. Komorbid hastalık, tanı, vb Sıralama Soruları: “Bilgisayar alırken dikkat ettiğiniz faktörleri önem derecesine göre sıralayınız: Fiyatı/hızı/markası/işlemcisi/…”gibi. Nicelik Soruları: Yaş, kilo, doğum sayısı, vb Açık Uçlu Sorular: Diğer _________; Eklemek istediğiniz bir konu var mı?__________ Deniz Özel Erkan

Kategori Soruları Deniz Özel Erkan

Ölçek soruları Dikkat: Ters Sorular Deniz Özel Erkan

Liste soruları Deniz Özel Erkan

Sıralama Soruları Deniz Özel Erkan

Açık Uçlu Sorular Deniz Özel Erkan

Değişken Sınıflaması Yapı/Özellik Nitel Nicel Değer Kategorik Kesikli Sürekli Neden/Sonuç Bağımlı Bağımsız Deniz Özel Erkan

Değişken Türleri Değişken Türü Sayıların sırasının anlamı var mı? Sayılar arasındaki uzaklığın anlamı var mı? Mutlak bir sıfır noktası var mı? Nominal (Sınıflayıcı) Yok Ordinal (Sıralayıcı) Var İnterval (Aralık) Ratio (Oran) Deniz Özel Erkan

Nitel/ Kategorik Kodlama şart! Nicel/ Sürekli/ Sayısal Değişken Türü Örnek Nitel/ Kategorik Kodlama şart! Nominal (Sınıflayıcı) Cinsiyet (1: Kadın; 2: Erkek) Çalışma durumu (0: Çalışmıyor; 1: Çalışıyor) Kardeş durumu (0: Yok; 1: Var) Grup (0: Kontrol; 1: Hasta) Ordinal (Sıralayıcı) Eğitim Durumu (1: İlköğretim; 2: Lise; 3: Lisans; 4: Lisansüstü) Yaşanılan yer (1: Köy; 2: Belde; 3: İlçe; 4: Şehir merkezi) BMI (1: Normal; 2: Kilolu; 3: Obez) Sağlık algısı (1: Sağlıksızım; 2: Zaman zaman sağlıklıyım; 3: Sağlıklıyım) Kardeş sayısı (0: Yok; 1: 1 kardeş; 2: 2 ve üzeri kardeş) Nicel/ Sürekli/ Sayısal Sayısal-Kesikli Gravide, parite, kardeş sayısı Sayısal-Sürekli Yaş, Kilo, BMI, Pre op Hgb, Hct, ALT, AST, Post op Kreatinin Benlik saygısı ölçek puanı, tükenmişlik puanı gibi tüm ölçek veya test skorları Deniz Özel Erkan

Neden Önemli? Veri girişini daha bilinçli, hatasız ve analize uygun şekilde yapmamızı sağlar. Değişkenlerin türü hangi testleri yapabileceğimizi belirler. Nominal: Sayma ve sınıflama işlemleri (ki-kare testleri) Ordinal: Sayma, sınıflama + medyan, sıra farkları, korelasyon İnterval: Toplam ve farka dayalı istatistiklerin tamamı Ratio: Ölçek düzeyinde çarpma ve bölme dahil tüm istatistikler Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Veri Analizi Hazırlık Verilerin gözden geçirilmesi İstatistik Verilerin Sunulması Yorum İstatistik Analiz Uygun analiz yönteminin seçilmesi Verilerin gözden geçirilmesi Hazırlık Deniz Özel Erkan

HAZIRLIK-veri girişi Verileri kodlayın ve bilgisayar ortamına aktarın. Hasta dosyası ise dosya no/ad-soyad, anket ise anketlere numara verin. Sayısal verilerin küsürat sayısına (virgülden sonraki basamak sayısı) karar verin. Hipotezleri tekrar gözden geçirerek kullanmayacağınız verileri girmeyin. Veri birleştirme, aritmetik hesaplama, vb işlemler için kendinizi yormayın, SPSS halleder  Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Veriler girildikten sonra Verilerde hata kontrolünü yapın. Uç değerlere ne yapılacağına karar verin. Eksik verilere ne yapılacağına karar verin. Yeni kategoriler üretin. Deniz Özel Erkan

HATA KONTROL YÖNTEMLERİ Deniz Özel Erkan

Hata nedenleri En fazla hata bilgisayara veri girişinde Hızlı olmak için ekrana bakmadan veri girişi yapmak, kaydırmayla sonuçlanır Aynı tuşa birden fazla basma, 2 yerine 22, 222 gibi Farklı kişilerin veri girişi yapması ve farklı şekilde girmesi Verileri önce excele girip gözle kontrol etmek Deniz Özel Erkan

1. Minimum ve maksimum değerlere bak Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

? Deniz Özel Erkan

2. Çapraz Kontrol Deniz Özel Erkan

VEYA Deniz Özel Erkan

3- Mükerrer veri girişi Deniz Özel Erkan

VERİLERİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ Tanımlayıcı istatistikler yapın (AnalyzeDescriptive statisticsFrequencies) Çok kategorili değişkenlere ne yapılacağına karar verin Gruplar birleştirilebilir Gruplar birleştirilemez-örneklem az olan grup analize dahil edilmez Değişken ile test yapılmayacaksa işleme gerek yok Yeni kategoriler türetilecek mi? Kategorik veriden mi? Sayısal veriden mi? Eksik veriler ne olacak? Deniz Özel Erkan

Kategorik (çok grup)  Kategorik (az grup) Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Sayısal  Kategorik Deniz Özel Erkan

Uç değer Uç değerler, diğer verilerle karşılaştırıldığında veri setine uygun olmadığı düşünülen aşırı değerlerdir. Bu aşırı değerler hatalı olabileceği gibi gerçeği de yansıtabilir. Bu nedenle hata ayıklaması yapılmalı ve doğruluğu kontrol edilmelidir Bir bayanın 190 cm boyunda olması bir uç değerdir. Ancak, nadir de olsa bu durum mümkündür. Varsa bu bireyin yaş ve ağırlık verilerine de bakarak yorum yapabiliriz Deniz Özel Erkan

Uç değer tespiti Saplı kutu grafikleri (boxplots) yaparak bakılabilir: Graphs>Legacy Dialogs>Boxplot [Simple, Summaries for groups of cases seçip Define butonuna tıklayınız]>[Y eksenine “boy”, X eksenine “cinsiyet” değişkenlerini koyalım]>OK Saplı kutu grafiklerinde sap kısmının dışında işaretlenen bireyler uç değerleri temsil etmektedir. SPSS çıktısında uç değerler (outlier) daire ile, aşırı değerler (extreme) ise yıldızla görülmektedir Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Deniz Özel Erkan

Eksik Veri I Öncelikle eksik veriler anketlere/dosyalara ulaşılarak kontrol edilir. Veri gerçekten eksik ve katılımcıya/dosyaya ulaşmak kolay ise eksikler doldurulmaya çalışılır. Bir deneğin çoğu verisi eksikse veya önemli verileri eksikse o denek çalışmadan çıkarılır (satır silme işlemi). Ölçeklerde alt boyut ortalamasında yanıt verilen sorular hesaba katılır. Deniz Özel Erkan

Eksik veri II Eksik veri 0 olarak mı girilecek, boş mu bırakılacak? Dikkat: Verinin 0 olarak girilmesi ortalamayı düşürür. Klinik verilerde eksik varsa hastanın diğer bulgularından eksik olan veri tahmin edilmeye çalışılabilir. Veri sayısı fazla ise eksik verilere medyan/ortalama değeri atanabilir. Regresyon ile eksik veri tahmini Çalışmaya katılmayan denekler, katılan deneklerden farklı özellikte ise güvenilirlik azalır. Deniz Özel Erkan

Eksik veri III Eksik verilerin birkaç nedeni olabilir: 1- Birey reddettiği için veri alınamamıştır (örneğin, birey alkol kullanma durumunu belirtmek istemeyebilir) 2- Bireye uygun olmadığı için veri alınamamıştır (örn. erkek katılımcı “doğum kontrol hapı kullanıyor musunuz?” sorusunu boş bırakacaktır) 3- Veri alınmıştır ama bilgisayara girilmemiştir (sekreter hatası). Eksik verinin sebebi ne olursa olsun istenmeyen bir durumdur. Deniz Özel Erkan

Sonuç olarak Veri toplama yönteminin amaca uygun seçilmesi Veri toplarken dikkatli ve sistematik olma Değişken tipini ve analizi düşünerek veri girişi yapmak Verilerin veri tabanına doğru şekilde aktarıldığına emin olma Verileri toplarken veya topladıktan sonra uygun şekilde sınıflandırma El ile hesap yapmaktan kaçınmak Deniz Özel Erkan

DOĞRU VERİ ANALİZİ Deniz Özel Erkan

Kolaylıklar Dileriz Akdeniz Üniversitesi İstatistik Danışmanlık Birimi