İÇME-KULLANMA SUYU DEZENFEKTAN UYGULAMALARI Prof. Dr. Murat TOPBAŞ KTÜ Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

NEDEN ÖNEMLİ?  Toplumun temel içme-kullanma suyu kaynağı musluktan akan sudur  Bu suyun sağlıklı ve güvenli olması pek çok hastalığın ortaya çıkışını önleyecektir

 Sağlıklı ve güvenli suya erişim halk sağlığının en temel konularındandır.  DSÖ’nün Alma-Ata Bildirgesi'nde (1978) yer alan ve olmazsa olmaz olarak nitelenen minimal sağlık bakımı kavramının sekiz bileşeninden birisi; "temiz su sağlanması ve sanitasyon" NEDEN ÖNEMLİ?

 Su ve sanitasyon eksikliğine bağlı ishalli hastalıklar hastalık yükünde önemli paya sahiptir  Dünyada tüm hastalıkların hemen hemen yarısı sularla ilişkilidir  Suyla bulaşan enfeksiyöz ishaller ölüm nedenleri içinde ilk sıralarda yer almaktadır NEDEN ÖNEMLİ? «ÖNLENEBİLİR»

BU NEDENLE;  Hastalık yapıcı mikroorganizmalardan kurtulmak için içme-kullanma suyu dezenfekte edilmeli  Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli

 Hastalık yapıcı mikroorganizmalar  ham suda bulunabilir  şebekede taşınması sırasında suya karışabilir  Şebekedeki hasarlı noktalar, su kesintileri sırasında ortaya çıkan geri emilim vb. mikroorganizmaların içme suyuna karışmasına neden olur  Kısa sürede çok sayıda kişinin etkilendiği salgınlara neden olabilir

DEZENFEKSİYON  Hastalık yapıcı mikroorganizmaları etkisiz hale getirmek için uygulanan işlemler  İçme-kullanma suyu dezenfeksiyonu; Fiziksel yöntemler Kimyasal yöntemler

 Su mikroorganizmalarla kirlendi mi? Sürekli mikrobiyolojik analiz yapamayız Dezenfeksiyon yapmalıyız  Her an kirlenme olabilir! Dezenfektan etki su tüketiciye ulaşana kadar sürmeli ÖNEMLİ !

KİMYASAL DEZENFEKTAN NASIL OLMALI?  Uygun sürede mikroorganizmaları yok edebilmeli  İnsanlara ve hayvanlara toksik etkisi olmamalı  Ucuz  Depolanması, taşınması ve uygulanması kolay  Suda yeterli süre kalabilmeli  İşlem sonunda kolay ölçülebilir kalıntıları olmalı

KİMYASAL DEZENFEKTANLAR  Toplumsal amaçlı içme-kullanma suyu dezenfeksiyonunda kullanılan başlıca kimyasal dezenfektanlar Klor Kloraminler Klordioksit Ozon

KLOR  Klor halen en yaygın olarak kullanılan dezenfektandır.  Klor eklendikten sonra etkinliğin ortaya çıkması için yeterli temas süresine gereksinim vardır. Bu süre yaklaşık 30 dakikadır.  Klorun 3 farklı formu kullanılır: Elementer klor (klor gazı) Sodyum hipoklorür (sıvı) Kalsiyum hipoklorür (katı)

GAZ KLOR  En yaygın kullanılan form  Klor formları arasında en ucuz olan  Raf ömrü yok  Basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış gaz olarak taşınır ve depolanır  Tecrübeli personel gerekir

SIVI KLOR (sodyum hipoklorür)  %5-15’lik solüsyonları kullanılmakta  Raf ömrü sınırlı  Korozif etkisi fazla  Gaz klordan daha pahalı

KATI KLOR (kalsiyum hipoklorür)  Küçük kapasiteli tesislerde kullanılır  %65 klor içeren granül ya da tabletler biçiminde  Raf ömrü sıvı klordan uzun  Hazırlama aşaması daha çok işlem gerektirir  Doz ayarlaması güç olabilir  Gaz klordan daha pahalı

KLORAMİNLER - AVANTAJLARI  Klor ve amonyak bileşiği  Genellikle primer dezenfektan olarak kullanılmaz Klora göre dezenfektan etkinliği daha düşük Temas süresi uzun  Uzun dağıtım şebekelerinde ikincil dezenfektan olarak kullanılması tercih edilir Rezidüel etkinlik var  Klora göre daha az yan ürün oluşur  Tat ve koku kontrolü iyidir  Suya tat ve koku katma özelliği açısından klordan iyidir

KLORAMİNLER - DEZAVANTAJLARI Gerekli temas süresi uzun Okside etme yeteneği serbest klora göre daha düşük Diyaliz makinelerinde çeşme suyu kullanılıyorsa, sudaki klor hastanın dolaşımına geçerek eritrositleri okside etmektedir Yüksek dozda klor gözlerde irritasyona neden olur Virüs ve parazitlere etkileri yeterince incelenmemiş Amonyak oluşumuna bağlı olarak dağıtım sistemlerinde alglerin büyümesi indüklenebilir İçerdiği amonyak nedeniyle akvaryum balıklarına zarar verir

KLORDİOKSİT - AVANTAJLARI Virüsit etkisi çok yüksek Dezenfeksiyon yan ürünleri oluşumu azdır Trihalometan oluşumuna neden olmaz, THM prokürserlerini (%30 kadar) parçalar Tat ve koku yapan fenolleri parçalar Giardia ve Cryptosporidiumlara karşı son derece etkilidir Klorla karşılaştırıldığında Giardiaları 5 kat daha hızlı inaktive eder Demir ve manganezi hızla okside ederek ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar Uygun şartlarda suyun bulanıklığını azaltır. Dezenfeksiyon etkinliğini etkileyen tek parametre pH’dır, o da kısmen etkiler Manganaz oksidasyonuna neden olur, klora dirençli bazı mikroorganizmaların varlığında ilk alternatiftir

KLORDİOKSİT - DEZAVANTAJLARI Doğal organik maddelerle etkileşerek inorganik yan ürünler oluşumuna neden olur (klorit ve daha az miktarda klorat iyonları) Rezidüel etkinliği yok denilebilir suda kısa sürede uçarak buharlaşır Nadiren diğer dezenfektanlarda görülmeyen koku ve tat ortaya çıkabilir Kullanıma hazır hale getirmek için özel ekipman gerekir İşletme maliyeti yüksektir

OZON - AVANTAJLARI  Çok güçlü bir dezenfektan ve oksidan  Daha çok oksidan özelliği nedeniyle kullanılmakta  Virüsit etkisi çok yüksek  Giardia ve Criptosporodium üzerine etkili  Dezenfeksiyon için gerekli temas süresi kısa  Bulanıklığı giderir  Tat ve koku giderilmesinde etkili

 Rezidüel koruma sağlamaz  Korozif ve toksik etkileri var  Kompleks organik bileşikleri parçalayarak sudaki mikroorganizmalar için besin ortamı oluşturur  Çeşitli yan ürünler oluşur  Yan ürünleri azaltmak için ek düzenlemeler gerekir (granüler aktiviteli karbon filtreleri vb)  Kurulum maliyeti yüksek olduğundan küçük işletmelerde kullanılamaz OZON - DEZAVANTAJLARI

ULTRAVİOLET - AVANTAJLARI Kimyasal madde kullanılmadığından, kimyasal maddelerin kullanımına ait sorunlar olmaz (taşıma, depolama, işleme gibi) Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu saptanmamış Birçok virüs, spor ve kisti inaktive edebilir Cryptosporidiuma karşı etkilidir

ULTRAVİOLET - DEZAVANTAJLARI Rezidüel koruma sağlamaz İşletme gideri yüksektir Kurulum maliyeti yüksektir Enerji tüketimi yüksektir Tüm su kaynaklı mikroorganizmalara etkinliği konusunda yeterli bilgi yoktur Reovirüs ve rotavirüslere karşı etkinliği çok düşük UV sonucu üreme yeteneği kaybolan mikroorganizmalar zamanla tekrar eski hallerine dönebilirler Suyu istenilen kaliteye getirebilmek için ilave dezenfektanlar gerekebilir Kullanılan cıvalı lambalar daha sonra içme suyu ve çevre kirliliğine neden olabilir

TABLO 1. DEZENFEKTANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

Dünya Sağlık Örgütü'ne göre:  İçme sularının klorlanması halk sağlığı alanındaki en önemli gelişmelerden biri  Halen mevcut alternatifleri arasında en güvenilir dezenfeksiyon yöntemi KLORLAMA

NEDEN KLOR / KLORLU BİLEŞİKLER?  Klor içeren dezenfektanlar bilinen patojen mikroorganizmaların birçoğuna etkili (PRİMER DEZENFEKSİYON)  Klor içeren dezenfektanlar, suyun işlendiği tesisten tüketicinin musluğuna kadar sürekli dezenfeksiyon sağlayan tek yöntem (REZİDÜEL KORUMA)

NEDEN KLOR?  Ekonomiktir  Tat ve koku kontrolü sağlar  Kötü koku ve tada neden olan doğal organik maddeleri (özellikle algleri) okside eder  Sistemdeki biyolojik büyümeyi önler  Suda bulunabilecek bazı kimyasalları (amonyak, hidrojen sülfid…) parçalayarak kimyasal kontrol sağlar  Dezenfeksiyon yan ürünleri arasında en fazla incelenmiş olanlar klorun yan ürünleridir

 Özellikle su şebeke bütünlüğünün tam olarak sağlanamadığı yerlerde klorlama yaşamsal öneme sahiptir  Arıtılmış suyu mikrobiyolojik kontaminasyondan korumak için kullanılan en etkili yöntem dağıtım öncesi klorlamadır  Dağıtım sistemi içerisinde belirli aşamalarda (depo gibi) yeniden klorlama gerekebilir

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ  Tüm kimyasal dezenfektanların kullanımı sonucunda oluşabilir  Klor ve kloraminlerin sudaki bazı organik maddelerle birleşmesiyle oluşur  Başlıcası trihalometanlardır

Dünya Sağlık Örgütü;  “Dezenfeksiyon yan ürünleri kaynaklı olabileceği ileri sürülen sağlık risklerinin, yetersiz dezenfeksiyon sonucu ortaya çıkabilecek sağlık risklerine göre son derece az”  “Dezenfeksiyon yan ürünleri oluştuğu gerekçesiyle suların dezenfeksiyonunu engelleyecek ya da azaltacak hiçbir uygulamanın onaylanamayacağını” DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ

DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİ-KANSER?  Dezenfeksiyon yan ürünlerinin sularda tespit edildiği 1974 yılından bu yana yapılan çalışmalarda, bu kimyasallarla insanlarda kanser oluşumu arasında doğrudan bir ilişki yok  Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC) dezenfeksiyon yan ürünleri kanserojen değil

 Hamsuyun organik yükü az olmalı  Koagülasyon işlemi: Ortamdaki organik maddeleri azaltır.  Adsorbsiyon işlemi: Dezenfeksiyon yan ürünlerinin ortamdan uzaklaştırılmasını sağlar. Yaygın olarak aktif karbon kullanılır  Havalandırma, UV  Membran filtrasyonu: Trihalometanların hemen tamamı ve diğer yan ürünlerin çoğunluğu sudan uzaklaştırılabilir. DEZENFEKSİYON YAN ÜRÜNLERİNİ AZALTMAK İÇİN;

KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR  Primer dezenfeksiyon: Ham sudaki patojen mikroorganizmaları etkisiz hale getirme işlemi  Aslan payı: Klor suya eklendiğinde dezenfeksiyon yanı sıra oksidasyon reaksiyonuna da girer. Oksidasyon ve dezenfeksiyon için tüketilen klorun toplamına aslan payı denir.

 Ön klorlama: İçme-kullanma sularının arıtım tesisinde arıtım süreci başlamadan önce klorlanması Demir, manganez ve sülfitler gibi inorganik maddeleri okside etmek, tat ve kokuyu gidermek, koagülasyon işleminin verimini artırmak için Çok kirli sulara ön klorlama yapılması dezenfeksiyon yan ürünü oluşumunu artırır KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

 Son klorlama: Arıtma işleminin sonunda, su dağıtım sisteminin başlangıcında yapılan klorlama  Rezidüel (ikincil) klorlama: Suyun dağıtım sistemine verilmesinden sonra oluşabilecek kirlenmelere karşı suda bir miktar klor kalmasını sağlamaktır

 Yüksek dozda klorlama: 2 ppm düzeyindeki klorlama  Süperklorlama: Kısa süre için çok yüksek dozda klorlama yapılmasıdır Klor düzeyi 5 ppm Ardından deklorlama yapılması gerekir KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

 Klordan arıtma (deklorlama): Süperklorlama işlemi sonrasında su estetik açıdan uygun değildir. Bu nedenle içerdiği klorun azaltılması gerekir. Bu amaçla uzun süreli ve açık depolama, aktif karbon ya da kükürt dioksit kullanılabilir.  Tekrar klorlama: Dağıtım sisteminin uzun ve karmaşık olduğu yerlerde, suyun çıkış noktasından sonra başka noktalarda da ayrıca klorlanmasıdır. KLORLAMA İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

DEZENFEKTAN SEÇERKEN;  Şebeke bütünlüğü tam ve sürekli kontrol altında ise: Primer dezenfektan etkinlik  Şebeke bütünlüğü tam değil ise: Primer dezenfektan etkinlik ve rezidüel etkinliği

UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ  Primer dezenfektan etkinliği yüksek olmalı  Rezidüel etkinliği olmalı  Toksik etkisi olmamalı  Kolay uygulanabilmeli  Çabuk sonuç vermeli

 Sürekliliği sağlanabilmeli  İzlenebilmeli  Ucuz olmalı  Suyun renk, tat gibi estetik özelliklerini bozmamalı UYGUN DEZENFEKTAN SEÇİMİ

İZLEME  İçme-kullanma suyu kalite standartları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmekte ve izlenmekte  Suyun dezenfeksiyonunun sağlanması yerel yönetimlerin görevi  İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik gereği uç noktada ppm klor düzeyi uygun kabul edilmekte

 Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı tarafından veri toplama sistemi oluşturulmuştur.  Tüm yerleşim yerlerinde belirlenmiş olan izleme noktalarından alınan su numunelerinin analiz sonuçları bu sisteme işlenmekte ve izlenmektedir. İZLEME

Suda Mikroorganizma Tespit Edildiğinde Yapılması Gerekenler Üreyen etkenSorun Yapılması gereken işlem Depo girişinde klor düzeyi Depo çıkışında klor düzeyi Toplam Canlı (+) ise Depoda veya su kaynağında sorun vardır Depoyu temizlet 2 ppm klorla 0.5 ppm klorla Toplam Koliform (+) ise Depoda veya su kaynağında sorun vardır Depoyu temizlet 2 ppm klorla Fekal Streptokok (+) ise Dağıtım şebekesinde sorun vardır Depoyu ve şebeke sistemini dezenfekte et, Çapraz bağlantı noktalarını araştır, Tesisatçı personeli bilgilendir. Parazit (+) ise Kaynakta, depoda, şebekede sorun olabilir. Depoyu temizlet 5 ppm klorla 2 ppm klorla Virüs (+) ise Kaynakta, depoda, şebekede sorun olabilir. Depoyu temizlet 2 ppm klorla

DİKKAT! Kesintisiz-sürekli klorlama Uygun (tercihan otomatik) ve yedekli klorlama düzeneği Sürekli klor temini Kesintisiz güç kaynağı Eğitimli personel Uç noktada 0,3 - 0,5 ppm klor düzeyi

Toplum sağlığı açısından hem içme-kullanma sularında uygun ajanla dezenfeksiyon yapılması son derece önemli bir halk sağlığı uygulamasıdır

Teşekkürler